رەزا شـوان: کۆمیـدی لە ئـەدەبی منـداڵان.
منداڵـیەتی قۆنـاغـێکی زۆر گـرنگ و هەستیارە لە بنیاتـنانی کەسایەتی هـەر مـرۆڤـێکدا.
کۆمیـدی یا گەنجـەفە و گـاڵتەوگەپ لە ئـەدەبی منداڵانـدا، رۆڵ و کارتێکـردنێکی گـرنگی هەیە، لە گەشەکردنێکی خۆڕسکی تواناکـانی منداڵ و لە بنیاتنانی کەسایـەتییەکی ئاسایی دروست و هـاوسەنگ و کۆمـەڵایـەتی و کـراوەدا.
مەبەست لە کۆمیدی یا گاڵـتەوگەپ و جەفـەنگ، ئەو جۆرە نووسینانـەن کە بە هۆنـراوە یا چیرۆک و چیرۆکە هۆنـراوە یا شانـۆیی یا بە نوکـتەی خـۆش، بە شێوازێکی ساکار و ئاسان و ناسـک و شـیرین و رەوانی گاڵـتەئامێز بۆ منـداڵان داڕێـژراون، گـەشی دەخەنە سەر روویان و خۆشی و شادی دەخەنە دڵـە قنجەکـانیان و زەردخـەنە دەخەنە سەر لێوە ئاڵەکانیان و چـێژێکی خۆشیان پێدەبەخشن و دەیانهـێننە پێکەنین و هـەور و تەمی خـەم و بێزاری و نائارامییان دەڕەوێننەوە، هەڵچوون و باری گرژی و تووڕەبوونیان هـێور و ئاسایی دەکەنەوە.. ئـەدەبی منـداڵان بەبـێ جـۆری کۆمـیدی ئـەدەبێکی ناتـەواوە. گەرچی پێکـەنـین مەگـێزێـکە و لە دایکبوونـەوە لەگـەڵ مـرۆڤ دایـە، بەڵام دەتـوانـرێت لە رێـی پاڵنەر و وروژانـدنەوە مرۆڤ بێتە پێکەنین، بە زەردەخـە و بە پێکەنینیش گۆزارشت لە خۆشی و شادی خۆی بکـات.
چـیرۆک و هۆنراوە و شانۆی کۆمیدی (گاڵتەئامێز)ی منداڵان، کە لە فۆرمێکی هۆنەریی شـیرین و ناسکـدان، لە ناوەڕۆکـدا، گـەلی ئامـانج و مەبەسـت و پەنـد و ئامـۆژگـاری و رێنمـایی و بەهـای بـەرزی کۆمـەڵایـەتی و مـرۆڤـایەتییان لەخۆگـرتوون.. ئامـاژەش بـە رەفتاری دروست و هەڵسوکەوتی پەسەند و رەوشتی باش و جوان دەکەن. گەلی تەوس و توانـج و پلار و تانە و تەشەریش لە بەدکاران و لە کـاری دزێـو و قـێزەوەن دەگـرن.
ئەدەبی کۆمیدی زانیارییەکە وەکو هەریەکە لە زانیارییەکانی تر.. بە شارەزایی و لێزانین دێتـەدی. گەلێ لە نووسەران و هـونەرمەنـدانی جیهـانی، کە لەم بـوارەدا بەهــرەدارن و هۆگـری نووسینی بابـەتی کۆمیدین، توانیویانن سەرکـەوتن بەدەسـت بهـێـنن و چەنـدین پەرتووکی بابـەت کۆمیـدیان بۆ منـداڵان چـاپکـردوون و ناوبانگـیان پێـیان دەرکـردوون.
لە راستیـشدا، نووسـینی چـیرۆک و چـیرۆکە هـۆنـراوە و شانـۆی کـۆمـیدی بـۆ منـداڵان کارێکی هیندە ئاسای و ئاسانیش نییە، کە هەر نووسەرێکی ئارەزوومەند بتوانێت خـۆی لە قەرەی بدات و سەرکەوتووبێت. چونکە نووسەری کۆمیـدی پێویستە شارەزای بنەما و مەرجەکـانی ئەم جـۆرە ئەدەبــە بێت و شارەزایی لە شـێوازی داڕشــتن و لە زمـان و فەرهـەنـگ و لە خواسـت و خولـیا و ئـارەزوو و لە قۆنـاغـەکـانی منـداڵی و لە جیـهانی منداڵان هەبێت. بتوانێت خۆی لێیان نزیک بکاتەوە و بچێتە دڵ و هۆشیانەوە، لە راز و نیاز و لە پاکی و بێتاوانیان تێبگـات.. پێویستە نووسـەرێـکی خەیـاڵ فـراوان و بیـرتـیژ بێـت، کەسێکی رووخـۆش و گـەش و لێـوبەخـەنـدە و دەم بە پێـکەنین و گوفـت شیرین بێت، کراوە و گەشبین بێت. توانای داهـێنانی پاڵەوان و کـاراکتەری کۆمیدی گاڵـتەئـامێز و قوشمەچـی بۆ نووسینەکـانی بۆ منداڵان هەبێت.. دوور لە شێوازی چاولێکەری سواو و ئێکسپایەر، دوور لە دووبارەکردنەوەی رۆتینی بـاوی رۆژانـە و قوتابخـانە. پێویستە بابەتەکـانی نووسینە کۆمیدییەکـانی بۆ منـداڵان ئاراستەکـراوبـن، کـورت و پوخـتـبن. بە شــێوازێکی ئاسان و شــیرین و ناسـک و رەوان دایـان بـڕێـژێت، بتـوانێت بە ئاسانیش سەرنجی منـداڵان رابکـێـشێت و بیان هێنێـتە پێکەنین و تا کۆتـایی واز لە خوێندنـەوەی نووسینەکانی نەهـێنن و چێژیان لێوەربگـرن.. گرنگیشە لە نووسینەکانیدا راستگۆبێت.
کۆمیدی یا جەفەنگی بابەتێکی پەروەردەیی و فێرکردنە، بۆ ئەو کەسانەی بیانەوێت لەم بوارەدا بنووسن و خۆیان تاقی بکەنەوە.. مامۆستایـانی وانەبێـژی لێهاتـوو و بەڵـدیش، گەر بیانەوێت و بتوانن، ئەو بابەتانەی گـرانن بە لای قوتابییەکانیانەوە، گەر بەرگـێکی کۆمیدی بکەن بە بەریانـدا و بە شێوازێکی ئاسان و رەوانی گاڵتەئـامێز دایان بـڕێـژن.. دەتوانـن بە ئاسانی پەیـام و مەبەستەکانیان بە قوتابییەکانیان بگەیەنن.. قوتابییەکـانیان بە ئاسـانی و بە خـۆشییەوە وەریان دەگـرن و فـێریـان دەبـن و لە بیریـان ناچـنەوە.
لە جیهانی جەنجاڵی پڕ لە سەرقاڵبوونی ئەمڕۆدا، منداڵەکانمان پێویستییەکی زیاتریان بە بە خـۆشی و شـادی و بە کامەرانی هەیە، پێویستییەکی زیاتریان بە گەشی و بە کرانەوە و رووخۆشی و بە زەردەخەنە و بە پێکەنین هـەیە.. پێویستە پێکەنین ببێت بە بەشـێک لە ژیـانی رۆژانەیـان.
لە ئەمـڕۆدا، لە هـەنـدێ لە وڵاتـانی ئەوروپـادا، بۆ خامـۆشکـردنی سـوێ و ئـازارەکـانی نەخۆشیـیەکـانی منـداڵان، کەسانی گاڵـتەئـامێز و سوعـبەتبـاز و قوشـمەچی و نوکتەبـاز، سەردانی نەخۆشخانەکانی منداڵان دەکەن و ئاهەنگ و بەرنامەی پڕ لە پێکەنین و شادی و خۆشیـیـان پێشـکەش دەکـەن و خۆشـییەکی زۆر دەخـەنە دڵ و دەروونیـانەوە و شـتی سەیـر و سەمەرەیـان پێشکەش دەکەن.. تا رادەیەکی زۆر لە ئێش و ئـازارە دەروونی و جەسـتەییەکـانیان کەم دەکـەنە.
زۆر بە کورتی باس لە هەنـدێ لە سوودەکـانی چـیرۆک و هۆنراوە و چیرۆکەهۆنراوە و شانۆی کۆمیـدی و گاڵتەئامێز بۆ منـداڵان دەکەین، بەو هـیوایەی کە دایکـان و باوکـان و مامۆستاکـان و پەروەردەکـاران و نووسـەران و هـونەرمەنـدان سوودیـان لێوەربگـرن:
1- هۆنراوە و چیرۆک و چیرۆکەهۆنراوە و شانۆی کۆمـیدی، پێویستیـیەکی گـرنگـن بۆ هـانـدانی منـداڵان، بۆ ئـەوەی هـەر لە بچـووکییەوە هـۆگـری خوێنـدنەوە ببن، دوور لە شـێوازی چاولـێکەریی تەڵـقـین ئاسـایی و لە ئاخـنینی ئامـۆژگاری وشـک.
2- زەردەخـەنە و پێـکەنین کـارتێکـردنێـکی ئەرێنیـیان لە ئـاراسـتەکـردنی منـداڵان و لە بنیاتنـانی کەسایەتی و داهـاتـوویـان دا هـەیـە.. بە گەشبینیـشەوە لە داهـاتوو دەڕوانـن.
3- بابەتە کۆمیدییەکـان کە لە ناوەڕۆکـدا مەبەستدارن، هـانی منـداڵان دەدەن کە باشتر و قووڵـتر بیربکـەنەوە.. ئـەو مەبەستانـەش هـەڵـبهـێـنجـێـنن کە لە نووسیـنەکـانـدان.
4- نووسـەرانی ئـەدەبـی منـداڵان، لە میـانەی بابـەتە کۆمـیدی و گـاڵـتەئـامێزەکـانیانەوە، دەتوانـن مەبەسـت و پەیـامە ئەرێنییەکـانیان و گـەلێ پەنـد وانـە بە منـداڵان بگەیـەنـن.
5- بابەتە کۆمیدییەکـان، سەرەڕای ئەوەی کە خۆشی و شـادی دەخەنە دڵی منـداڵانـەوە. دڵـنیایی و هــیوا و گەشبـینی و متمانە بەخۆبوونیشـیان پێـدەبـەخـشن.
6- بابەتە کۆمیدییەکان هۆکـارێکن بۆ هـێورکردنەوەی نائـارامی و گـرژی و تـووڕەیی و هەڵچـوون و شڵەژان و دڵەڕاوکێ و بۆ لە بیربردنەوەی دڵتەنگی و خەفەت و خەمۆکی.
7- زەردەخـەنە و پێـکەنـین و رووخـۆشی و گـەشی و کـرانـەوە، هـۆکـارن بۆ پێکـەوە هەڵکـردن و بۆ دروستکـردنی هـاوڕێتی و پەیـوەندییەکی ئەرێـنی لە نێـوان منـداڵانـدا.
8- بابـەتە کۆمیدییەکـان، حـەز و چـێژی خوێندنـەوە لە دەروونی منـداڵانـدا دەڕوێـنن.
9- پـرەنسیپە ئەرێنییەکـانی رەوشـت بەرزی و رەفـتار دروستی لە منـداڵانـدا دەڕوێنن.
10- بابـەتە کۆمیدییـەکـان، چـۆست و چالاکییەکـانی منـداڵان شحـن و تـازە دەکەنـەوە.
11- بابـەتە کـۆمیـدییەکـان، بـاری مەینـەتیـیەکـان سـووک دەکـەن، سـوودێـکی زۆری تەنـدروستـیـیان هـەیـە، چـارەسـەری گـەلـێ لـە گـرفـت و لە نـەخـۆشـیـیە دەروونـی و جەسـتەییەکـان دەکەن، سـوودێـکی زۆر بە ماسوولکـەکـان و بـە دەمـارەکـانی لـەش و
بە خـوێنـبەرەکـان دەبـەخـشن.
12- بابەتە کۆمیدییەکـان، سۆز و خۆشەویستی و دڵنەرمی و ئاسوودەیی و دڵسۆزی و دلـۆڤـانی و راستگـۆیی و هـاوسـۆزی و هـاوخـۆشی بە منـداڵان دەبـەخـشـن.
لە ئـەدەب و فۆلکـلۆری کوردیمانـدا، گەلێ چیرۆک و چـیرۆکەهـۆنـراوە و هـۆنـراوە و شانـۆی کۆمیـدی و گاڵـتەئـامێـزمان هـەن، کە بـۆ منـداڵان و مـێردمنـداڵان شـیاون.. بـۆ نموونە، چیرۆکی (مریشکە قونـدە.. دەچـێت بۆ شاری شـووکردن) ئەمـەش بەشێکە لە دەقی چیرۆکی کۆمیدی (مـریشکە قـونـدە) کە چیرۆکێکی فۆلکلۆریی رەسەنی کوردییە:
مـریشـکە قـونـدە بـۆ شـاری شـووکـردن بەڕێـکـەوت.. تـووشـی شـوانـێک بـوو.
شوانـەکە بە مـریشکە قـوندەی گـوتی : مـریشـکە قـونـدە بـۆ کـێوە دەچـی؟
مـریشکە قـونـدە گوتی : سندانی مریشـکە قونـدەی! بۆچـی دەڵـێی مریشکە قـونـدە؟!
شوانـەکە گـوتی : ئـەدی بـڵـێم چـی؟
مـریشـکە قـونـدە گـوتی : بــڵێ :
نــــازێ .. نــــازێ
چـارۆک .. پـێـازێ
رەقــمە .. رەقـازێ
دەچـیە.. کـێـندەرێ؟
شـوانـەکە گـوتی :
نـــــازێ .. نـــــازێ
چــارۆک .. پـیــازێ
دەچـیە .. کـێـندەرێ؟
مـریشکە قـونـدە گـوتی : دەچـمە شـاری شـووکـردنێ.
شوانـەکە گـوتی : وەرە شـووم پـێ بکـە.
مـریشکە قـونـدە: گـوتی : باشـە، بـەڵام چـۆنـم بەخـێو دەکـەی؟
شـوانـەکە گـوتی : بـە نـانی شـوانی.
مـریشـکە قـونـدە گـوتی : کـەوابێ شــووت پـێـناکـەم!
( تـا کۆتـایی چـیـرۆکـەکـە ………………)
چـیرۆك و سەرگوزشتەکانی (مەلا مەزبـوورە) و (ئەحەی کوڕنـو) و (خاڵە رەجـەب) و (لالە سەرحـەد) و (ئەحـۆل) و چیرۆک و نوکتەکانی ناو (رشتەی مـراوری ـ عەلائەدین سوجادی) کە بەشێوازی گاڵتەئامێز داڕێژراون بەشێکن لە بابەتی کۆمیدی و جەفەنگی.
ئەمەش نموونەیەکی ترە لە چیرۆکی کۆمیدی فۆلکلۆری کوردیمان لە ژێـر ناوی هەبوو نەبوو.. کە بۆ منداڵان لەبارە و دەیانهێتە پێکەنین و خۆشی و شـادی دەخـاتە دڵیانەوە:
هـەبــوو .. نـەبــوو
کەس لە مـرۆڤ سەرسەخـتـتر نەبـوو.
هـەڵـیانگـرت ، جـێگـای نەبـوو.
دایـانـنا ، رێـگـای نەبـوو.
خـستـیانە بنمـیچ ، دانـی چـوو بە ریــچ.
خـستـیانە نـاو تـاق ، چـاوی چـوو بە زاق.
خـستـیانە سەر کەڵـەک ، کەڵـەک رووخـا.
گـوتیان : کەڵـەک بـۆ رووخـای؟
گـوتی : ئەی بۆچـی گـیا لە بنمـدا دەڕوێ؟
گـوتیان : گیا بۆچـی لە بنـیدا دەڕوێی؟
گـوتی : ئەی بۆچـی بـزن سەرقـرتـم دەکـات؟
گـوتیان : بـزن بۆچـی سەرقـرتی دەکـەی؟
گـوتی : ئەی بۆچـی گـورگ چـاوم لێ زەق دەکـاتەوە؟
گـوتیان : گـورگ بۆچـی چـاوی لێ زەق دەکـەیـتەوە؟
گـوتی : ئەی بۆچـی شـوان حەلـەلـەم لێ دەکـات؟
گـوتیان : شـوان بۆچی حەلـەلـەی لێ دەکـەیت؟
گـوتی : ئەی بۆچـی داپیـرە ناهـێـڵێ بـدۆشــم؟
گـوتیان : داپیـرە بۆچـی ناهـێڵی بـدۆشــێ؟
گـوتی : ئەی بۆچـی مشـک سەردۆڵـەم دەخـوات؟
گـوتیان : مشـک بۆچـی سەردۆڵـەی دەخـۆیت؟
گـوتی : ئەی بۆ پشــیلە چـاوم لێ زەق دەکـاتەوە؟
گـوتیان : پشــیلە بۆچی چـاوی لێ زەق دەکـەیتەوە؟
پشـیلە گـوتی : کەتنـەکەی ئەلـە بە ریشـم،
ئـەگــەر لـێـــرە بـنـیـــــشــم.
دەچــــم بـۆ شـــاری تـــاران،
جگەرە قـوت قـوت دەکـیشـم.
(*) تا رادەیەک سـوودم لە چەنـد سـایتـێک و لەم سەرچـاوانە وەرگـرتوون:
1- الفکـاهـة في ادب الاطفـال الیـوم .. دکـتورە وفـاء السـبیل.
2- الفکـاهـة ضـروریة لتشجیع الاطفـال علی القـراءة .. موقع میـدل ایست اونـلاین.
3- ادب الاطفـال .. دکتور سـمیر عـبدالوهـاب احـمد .. عـمان ـ الاردن : 2006
4- ئەدەبی منداڵانی کورد.. بەرگی دووەم .. حەمە کەریم هەورامی .. هەولێر: 2007
5- دیـلان.. کتێبی خوێنـدنـەوەی کـوردی ـ ئاستی دووەم .. دانـانی : فەهـمی کاکـەیی و مەهـابـاد قـەرەداغـی و ئەمجـەد شـاکـەلی .. سـویـد : 2003
