رەزا شـوان: ئەو شەوە چـۆن لە مـردن رزگـاربووین.
لە ساڵی 1963 دا، ماڵمان لە گەڕەکی شۆڕیجـە لە شاری کەرکـووک بوو. ئەو کـاتە لاوێکی تازەهەڵچـووی سەرگـەرم و چۆسـت و چالاک بـووم. ئەنـدامێکی کارای لیژنەی ناوچەی لقی کەرکووکی یەکێتی قوتابیانی کوردستان و لیژنەی ناوچەی لقی کەرکووکی یەکـێتی لاوانی کوردسـتان بـووم.. گەلێ کـاری رێکخـستنی قوتابیـانیان پێ سپاردبووم.
پارتی بەعسی عەرەبی شۆڤـێنی لە عێراق دا، لە ساڵی 1963 دا لە رێی کودەتایەکی خوێناوییەوە، دەسەڵاتی حوکمی عێراقـیان گرتە دەست. بۆ تێپەڕانـدنی باری لاوازیان و بۆ خۆگـرتنەوە و خۆقـایمکردنیان، لەگەڵ سەرکردایەتی شۆڕشی ئەیلوول لە باشووری کوردستان کەوتنە گفـتوگۆ، گـوایە دان بە خۆبەڕێـوەبردنی کوردستان دا (لامەرکـەزی) دەنێن، بەڵام لە راستـیدا نیازیان نەبوو دان بە هیچ مافـێکی کوردا بنێن. ئەوان کار بەم وتەیە دەکەن (لە بەردەم رەشەبادا خۆت بچەمێنەوە تا لێت لادەدات.. دوایی خۆت راست بکەرەوە) لەو کاتە لاوازییەشیان دا دانیان بە کوردستانییەتی کەرکووکـدا نەنـا و رەتیان کردەوە کە کەرکووک بخرێتە سەر کوردستان.. بەڵکوو کوردیان بە رەوای هیچ مافـێک نەدەزانی. بۆیە گفوگـۆی نێوان رژێمی بەعسی عەرەبی رەگەزپەرست و سەرکـردایەتی شۆڕشی کوردستان گەیشتە خاڵی بنبەست و شکستی هـێنا.
لە لایـەن سوپـای دڕنـدە و رەگـەزپـەرستی عـێراقـەوە، بـە هـاوکاری گـاردی نەتـەوەیی (الحرس القومي) و جاشە خۆفـرۆش و ناپاکەکـانی کورد، هـێڕشـێکی دەست نەپاراستنی کوشـتن و رەشبگـیریی فـراوان کرایە سەر کوردستان بە گـشتی و پارێـزگای کەرکـووک بە تایبەتی.. بە توومەتی کوردبوون و لایەنگـری شۆڕش بە سـەدان کوردیـان لە شاری کەرکووکـدا گرت و خرانە بەندیخـانەوە، هەر لەم شاڵاوەدا بـاوکی رەحمەتـیشم گـیرا، نە لە نزیک و نە لە دوورە هـیچ پەیوەندییەکی بە سیاسەتەوە نەبوو، دوای چەند مانگ لە مانەوەیان لە بەنـدیخـانەدا، بە لێـبووردنێکی گـشتی ئازاد کـران. لە شـاری کەرکووکـدا، بەشـێکی زۆر لە گەنجە تـورکمانەکـان ببوون بە بەعسی و بە نۆکەری بەعس، ببوون بە (گـاردی نەتـەوەیی) و لـە دژی کـورد چەکـیان هەڵگـرتبـوون. بە چەکـەوە هەڵـیان دەکەوتایە سەر ماڵەکانی گەڕەکە کوردییەکانی شاری کەرکووک و خورماتوو و داقوق. سووکـایەتی و گێچەڵـیان بە کورد دەکـرد و تەقـەیـان لە ماڵە کوردەکـان دەکـرد و ماڵی کوردیـان تـاڵان دەکرد. هەر لەسەر داوای ئـەم تورکمانە خۆفـرۆش وجاشانە بـوو، کە هەموو خانووەکانی (گەڕەکی کۆماری) یان بە شۆفڵ رووخاند، کە هەژاران و نەبووان بە خشت و قـوڕ لە دەرەوەی گەڕەکەکانی شۆڕیجە و ئیمام قاسم دروستیان کـردبوون. (شاری سەورە) کە ئێستا بووە بە (شاری سەدر) لە هەمان کاتـدا لە بەغـدا ئەوانـەش هەر خانووی کۆماری هەژارانی عەرەب بە زیادەڕۆیی دروستیان کردبوون، ئەوانەیان نەروخانـد، بەڵام خـانووەکانی گـەڕەکی کۆمـارییان لە کەرکووکـدا رووخانـد.. بۆشـیان نەبوو بە کرێش لە کەرکووکدا دابنیشن. ئەوان ئەوسـا و ئێسـتاش کـار بەم پەنـدە کە (بانـێـکە و دوو هـەوا).
کوردێکی زۆر لە کەرکووکدا بە تایبەتیش گەنجەکان و ئەوانەی لە پارتی و لە رێخراوە کوردستانییەکاندا ئەندام بوون و چالاکییان هەبوو، لە ترسی ئەوەی کە نەگـیرێن، هاتنە دەرەوەی کەرکووک و پەیوەندییان بە بنکەکانی پێشمەرگەوە کرد، بە تایبەتيش روویان لە ناوچەی قەرەحەسەن و جەباری و ناو شوان کرد، سۆپای عێراق و گاردی نەتەوەیی تەنها لە ناو مەڵبەنـدی شاری کەرکووک و مەڵبەنـدی قـەرزا و ناحیەکان دا دەسەڵاتیان هەبـوو، ئەو دوای ناوچەکانی پارێـزگای کەرکووک رزگار کراوبوون و لەژێـر دەسەڵاتی هـێزی پێشمەرگەدا بوون.. لە هەندێ شوێنەوە پێشمەرگە تەنها سێ بۆ پێنج کیلۆ مەتر لە ناوەنـدی شاری کەرکـووکەوە دوور بوون.. هەندێ شەوانیش بو ترساندنی دووژمـن دەچـوونە ناو شاری کەرکووکـەوە و چالاکـیان ئەنجـام دەدان و دەگـەڕانـەوە.
تاـقیکردنەوەکانی سێی ناوەندیـم تەواوکرد، سەرەتـای مانگی گەلاوێـژی 1963 بوو، 10 کەس بوویـن، ئێـوارەیـەکی درەنـگ، دنیـا تاریـک ببـوو، لەماڵـێکـدا لە گـەڕەکی شۆڕيجـەدا بوویـن، بە نیـازی ئـەوەی کە دەربچـین و بچـین بۆ دێـی (خاڵـەبـازیانی) لە ناوچـەی قەرەحەسەن. چاوەڕێـمان دەکـرد کە ئـەو کەسـە بێت کە راسپـێرابوو وەکـوو رابەرێکی شارەزای رێگا دەرمان بکات. من جووتێ کڵاشی تـازە و رانکوچـۆغـەیەکی شاڵ قاوەیی تازەم لەبەرکردبوو.. بە پەرۆشەوەبووم کە پەیوەندی بە شۆڕشەوە بکەم.
زۆری پێنەچوو کاک (یەحـیا حەمید رۆژبەیـانی) کە لاوێکی باڵابەرز و چاونەترس بوو، ئەندامێکی حیزبی شیوعی بوو لە کەرکووک، ئەو ساڵە قوتابییەکی ئامادەیی لقی وێژەیی بـوو، لەگەڵ سەعـیدی بـرای دا، هـاوڕێتیمان خۆشە.. کـاک یەحـیا دەمانچەیەکی رووتی بـە دەسـتەوە بـوو، هـاتـە لامـان و وتـی :” مەتـرس و بەبـێ دەنـگ و بـە وریـایی دوام بکەون” پێشمانکەوت، تا لە شۆڕیجە دووری خستـینەوە، وتی:” ئیـتر ترسـتان نەبێت” بە راکـردن لە شەقامی نیوان کەرکووک و لەیـلان لە نزیک دێی (پەنجا عەلی ـ کە ئێستا گەڕەکێکی گەورەیە لە شاری کەرکووک و هەموو دانیشتوانەکەی کوردن) لە شەقامەکە پەڕینەوە و دوورکەوتینەوە و لە مەتـرسی دەرچـووین.. نـزیگ (گـردەکـانی جەبـەڵـبۆر) بووینەوە.. ئینجا کاک یەحیا خواحافیزی لێکردین و گەڕایەوە، بۆ ئەوەی ئێوارانی کەش کەسانێکی تر دەربکات. لەو دە کەس هەبوون شارەزای رێاگای دێی خاڵەبازیانی بوون. بۆ بەیانی چـێشتەنگاو گەیشتینە دێی خاڵەبـازیانی و لە لایـەن ئەو هـاوڕێیانەمانەوە، کە رۆژانی پێشتر گەیشتبوونە ئەوێ بە گەرمی بەخێرهاتنیان کردین.. هەر لەوێش هاوڕێی هـاوڕێی کۆچکردووم، رۆماننوس و چیرۆکنوس، رەوانشاد (محەمـەد موکـری) م بیـنی.
خاڵەبازیانی دێیەکی گەورە و جوان و خۆش و دڵگـیرە، چەمـێکی لێیە و باخـی میـوەی هەمەجۆرەی زۆرە.. کەسانێکی زۆر روویان لێکرد و قەڵەبـاڵغ بوو.. یەکەم جارم بوو کە ناوچـەی قەرەحەسەن و دێی خاڵەبـازیانی ببیـنم.
دڵسـۆز و کـوردسـتان پـەروەری گەلـەکـەمان دکـتۆر (یەحـیا حەمـید رۆژبەیـانی) ئێستا پـرۆفـیسۆرێکی ناسـراوی کـوردە لە ئەڵـمانیـا، دکـتـۆرێـکی پسـپۆری نەخـۆشـییەکـانە. هـەردەم لە یادمـە و هـیوای تەنـدروستیـیەکی بـاش و تەمـەنێکی درێـژی بۆ دەخـوازم.
دوای مانەوەمـان بۆ مـاوی سـێ هەفـتە لە خاڵەبـازیانی، چـووینە بنکـەی (چـنگـنی) لە ناوچەی جەباری کە کاک (عادیل عیزەت) رابەری سیاسی و عەریف (حەمید بەرواری) بەرپـرسی لەشکـری پێشمەرگـە بـوون لـەم بنکەیـەدا.. دوای ماوەیـەک ئیش و کـار و بەرپـرسیارێتییان پێ سپاردیـن.
من (نووسەر) و کاک فەرهـاد عەبدولقـادر”١” کە هاوخەبات بوویـن (قوتـابی خـانەی مامۆستایان بوو لە کەرکـووک) لەگەڵ پێشمەرگەیەکیش کە ناوی (کـەریم)ە، کراین بە ئەنـدامانی (لیـژنەی ئـازۆقـەی قەرەحەسەن) من دەمانچـەیەک و کاک فەرهـاد و کاک کەریمیش هەریەکەیان تفەنگـێکی ئینگـلیزیی لـوولە رووتیان دایـنێ.
لە بنکەدا ئاگاداریشیان کردینەوە و پێیان وتین کە نەچین بۆ ئەو دێیانەی کە لە لەیـلان و لە کەرکـووکەوە نـزیکـن.. نەبـاکە ببـینرێـن و خەبـەرتـان لێـبدەن و پـۆلـیسی لەیـلان بتانگـرن. لە راستـیشدا هەرسێکمان نابەڵـەد بوویـن و شارەزای دێیەکانی ئەو ناوچەیە نەبووین. هەر بە پرسیارکردن دەچووین بۆیان.. دێ بە دێ دەگەڕاین و دەچووینە ماڵە جووتیارەکـان و لێیانمان دەپـرسین: ئەمساڵ بەروبـوومی گەنـم و جۆتـان چەنـد تەغـار گەنم و جۆ بوون.. بە گوێـرەی وەڵامەکانی خۆیـان.. لە دەیـا یەکی ئەو گەنم و جۆیـانە پشکی پێشمەرگە بوو. واتە لە دە قـزناغ گەنم یا جۆ، قزناغێکی پشکی پێشمەرگە بوو. ناوی جوتیارەکە و رادەی گەنم و جۆیەکەمان دەنووسی و و پسوولەیەکی واژوکراومان بە جووتیارەکە دەدا.. کە بەزووترین کات بەشەکەی پێشمەرگە بگەیەنن بە یەکێک لەم دوو گەنجـینەیە (عەمـار)ەی کە لە دێی خاڵەبـازیـانی و دێی (شـێخ جـیری) هـەبـوون. هـەنـدێ لە جـووتیـارەکـان بێجـگە لـەو پشـکەش، زەکاتەکەشـیان بە پێشـمەرگـە دەدا. مەلاکانیشیان بێەش نەدەکردن و هەر ماڵی قـزناغـێک یا دوو قـزناغ گەنمیان بە مەلای دێیەکەیان دەدا.
رۆژی 16- 8- 1963 مـن و کاک فەرهـاد عەبـدولقادر، کاک کەریمان لەگـەڵ نەبـوو، ئێوارەی درەنگ، گەیشتینە دێ (قـازان بـڵاغ) کە لە کەرکووکەوە نزیکە، لە پیاوێکمان پـرسی دێی (فەرقـان) لـێرەوە، نزیـکە یا دوورە؟ پیـاوەکە وتـی:” بە پـێی ئێـوە لـێرەوە هەر دوو کاتژمێر دەخایەنێت و دەیگەنێ” رێگـاکەی پێشانـداین.. فەرقـان لە لەیـلانەوە نزیکە، دەبوایە ئەم سەرکێشییەمان نەکـردایە و نەچوویانەیە بۆ ئەم دێیە.. بەڵام وتمان بە نهێنی دەچین و شەو لێی نامێنینەوە و بەربەیان دەگەڕێینەوە، بە نیازیش بوویـن کە لەوێ نان بخۆین.. هەر بۆ مەبەستی پشکی پێشمەرگە لە گەنـم و جـۆ ویستمان بچـین. خەڵکی فەرقـان هەمـوو رۆژبەیـانین و خەڵکـێکی کوردسـتان پەروەر و دڵسـۆزن.. بە نیـازی چـوون بۆ دێی فەرقان رێگامان گرتەبەر، زیاتر لە سێ کاتـژمێر رێگـامان کـرد، دووڕیانێک هاتە پێشمان، نەشارەزابووین، نەمانزانی بە کامیاندا بڕۆیین. بە بۆچوونی هەردووکمان، رێی دەستەراست (خواروو) لەوانەیە بۆ لەیلان بچێت.. باشتر وایە رێی دەستە چەپ (باکوور) بگرین.. بە رێی دەستە چەپدا رۆێشتین، سێ کاتژمێری تەواوی تریش رێمان کرد، نەگەیشتین بە هیچ دێیەک، کاتژمێر یەکی شەو بوو زانیمان کە ئەمە رێگای فەرقـان نییە و رێگایەکی هەڵەمان گرتۆتەبەر. مانـدوو و برسی و توینی بووین. بڕیارمان دا کە لە رێگاکە لابدەین و لەسەر گـردێکی نزیک رێگـاکەدا تا بەیـانی بنوین.. تاریک بوو چووینە سەر گـردێک تفـەنگەکەی کـاک فەرهـادمـان خسـتە ژێـر سەرمـان.. توومـەس لەسەر شارە مێروولەیەک راکشـاوین.. مێـروولە بە دەست و دەمـوچـاومانـدا هەڵگـژان. هەستاین و دوورکەوتینەوە و چووینە سەر گردێکی تر، قەدەرێکی پێچوو تا خۆمان لە میـروولە پاکردەوە.. تا بەیانی لە نێوان خەو و ناخەودا بووین. رۆژهەڵهات.. کاروانێک بە رێگاکەدا هـات، چووین و سڵاومان لێکـردن و لێمان پرسین: ئێرە کوێیە؟ وتیان ئێرە نـزیکی (خاڵەبـازیانی) یە . ئەوەتـا لـێـرەوە دیـارە.
روێشتین و گەیشتینە دێی خاڵەبازیانی.. مەلای دێیەکە بینیمانی و فەرمـووی لـێکـردین. خواردنیان بۆ ئامادەکردیـن.. دوای ئەوەی ماوەیەک حەساینەوە، دوای نیوەڕۆ چـووین بۆ چایخانەکەی خاڵەبازیانی، کۆمەڵێک هاوڕێ و ناسیاومان بینی، باسی دێی فەرقـانیان دەکرد. ئێمەش پـرسیمان: چـیبووە وا ناوی فەرقـان دێنن؟ وتیان ئەی نەتـان بیستووە؟ وتمـان بـۆ چی بـووە ؟ ئێمە هیچـمان نەبیسـتووە.
هـاوڕێیەک وتی: جـاشی خـۆفـرۆش و ناپـاک(عەبدولقـادر تالـیب حەمـید) کە یەکێکە لە جاشەکـانی، سەرۆک جاش (شـێخ فەیـزوڵڵا تاڵـەبـانی)، سیخـوڕێکی بەعـسیـیەکـانیشە، هەواڵیداوە(هەواڵەکەشی درۆیەکی هەڵبەستراوی بێ بنەمابوو) گوایە شەوان پێشمەرگە دێنـە نـاو دێی فـەرقـانەوە و نیـازیان وایـە هـێڕش بکـەنـە سـەر پۆلیسخـانـەی لەیـلان. هێزێکی سوپای دڕندە و خوێنڕێژی عێراق ـ ئەو کاتە (ساڵح مەهدی عەماش) وەزیری بەرگری عـیراق بوو (حەماد شەهاب) یش فەرماندەی جوڵاندنی هێزی سەربـازی بووــ ئەمشەو ئـەو هـێزە بە چـەکی قـورس و تانکـەوە دەوری دێی فەرقـانیان گـرتبـوو.. لە بەیـانی ئەمـڕۆدا 17- 8- 1963چـوونـەتە نـاو دێی فەرقـان.. 9 کەسی سـڤـیلـیان دێیەکـەیـان شـەهـید کـردوون و 4 کەسیش بـریندارن و 24 کەسیـشیان لێگرتوون.
یەکێک لە شەهیدەکان گەنجێکی هـاوڕێم بوو، ناوی (بەهائەدین محەمەد وەلی) یە، بە (مەحـموود) یش ناویان دەبرد.. بـرای کاک (زاهـیر محـەمەد وەلـی رۆژبەیانی) یە. لە قوتابخانەی سەرەتایی شۆڕيجە لە کەرکووک قوتابیی هاپۆل بووین، ئەندامێکی یەکێتی قوتابیانی کوردستانیش بوو.. بە راستی هەواڵـێکی جەرگبڕ بوو.. تاوانێکی دڕنـدانە و نامەردانەی قـێزەوەن بـوو.. هـەزاران تـف و نەفـرەتمان لە داگـیرکەرانی خوێنـڕێـژ و رەگەزپەرست و نامەرد کرد.
مـن و کاک فەرهـاد واقـمان راماین، سەیـری یەکتریمان کرد.. خـۆ ئـەگـەر ئێـمە ئـەو شـەوە رێگـای دێـی فەرقـانمان هـەڵە نەکـردبـایە.. رێـک دەچـووینە بەردەسـتی ئـەو دڕنـدانە. دوو چـەک و دەفـتەرێـکی نـاوی جـووتیـارەکـانیـشمان پێ بـوو.. بێگـومـان دەبـووین بە بەڵگە بۆ ئەو هەواڵگەیـانـدنەی ئەو جاشـە نامەرد و ناپاکە خۆفرۆش و سیخـووڕە. هـەر لـەو شـوێنەدا گـوللـەبـارانیان دەکـردیـن.
ئەمە یەکەمین جارە کە باس لـەم بیرەوەرییە تاڵەم و لە تراژیـدیـای دێی فەرقـان دەکەم.
لە 56 میـن سـاڵیـادی شەهـیدانی دێـی فـەرقـان بە تـایبـەتی و سـەرجەم شـەهـیـدانی کوردسـتان، بـە ئـەوپەڕی رێـزە.. سـەری رێــز و نـوازشـیان دادەنـوێـنم و چـەپـەگـوڵ دەخـەمە سەر گـۆڕی پیـرۆزی یەکـە بە یەکـەیان.
شکـۆداری و نـەمـری بـۆ سـەرجـەم شـەهـیـدای رزگـاریخـوازی کـورد و کوردسـتان.
تـف و نەفـرەت و سەرشـۆڕی و رووڕەشیش بۆ جاشەکـان و خۆفـرۆشان و ناپاکـان.
(*) دێی فەرقـان، یەکێکە لە دێیەکانی ناوچەی قەرەحەسەن. لە لەیـلانەوە نیو کاتژمێر بەپـێ دوورە.. لەم دێیـەدا چەنـد زانـا و نووسـەری ناسـراو هـەڵکـەوتـن. لەوانـەش: زانـا و ئەدیـب و مێـژوونووس و وەرگـێڕی گەورە و ناسـراوی گەلەکـەمان شەهـیدی قـەڵەم، مامۆسـتای هەمیشە نەمرمـان مـەلا (جەمـیل رۆژبەیـانی : 1913ـ 2001)
مەلا جەمیل بە دەیان پەرتووکی دانا و کۆمەڵێک پەرتووکیشی وەرگێڕایە سەر زمانی کوردی و عەرەبی. بەداخەوە کە باندێکی پیاوکوژ و بەکرێگیراوی بەعسی شۆڤێنی لە
لە شەوی 26 لەسەر 27 مانگی ئاداری ساڵی 2001 لە ماڵەکەی خۆی لە بەغدا، لە لایـەن باندێکی پیاوکوژ و بەکرێگـیراوی رژێمی رەگەزپەرستی بەعس، بە شێوەیەکی زۆر دڕنـدانەوە نامەردانە شەهـیدیان کرد.. مەلا جەمیل رۆژبەیانی شایانی ئەوەیە کە چەندین پەرتـووک و لێکۆڵـێنەوە و ماسـتەرنـامە و دکـتۆرانـامە دەربـارەی زانـایی و نووسینەکـانی و پەرتـووکەکـانی بنووسـرێـن.
(*) فەرهـاد عەبـدولقـادر: هـاوڕێ و هـاوخەبـاتم.. کە بوو بە مامۆستا، کەوتە ناوچـەی سلێمانی. تێکۆشەر و سیاسەتمەدار و کوردستان پەروەرێکی دڵسۆز بوو، بۆ ماوەیەک یەکـێک بـوو لە سەرکـردەکانی پـارتی سۆشیالـیستی کوردسـتان. وەکـوو بیـسـتم ئێـستا نیـشـتەجـێی سـویـدە.. هـەواڵی نـازانـم.. تەنـدروسـتی و تەمـەنـدرێـژی بـۆ دەخـوازم)
