رەزا شـوان: ئـیزۆپ نووسەری چـیرۆکە ئەفسانەییەکان بۆ منـداڵان.
کە منـداڵ بووین، لە قوتابخانەی سەرەتاییدا دەمانخوێند، لە کتێبی خوێندنەوەی عەرەبی و لە کـتێبی خوێندنـەوەی ئینگـلیزیشدا، کۆمـەڵە چـیرۆکێکی کورتی ئەفسانەیی خۆشیان تێدابـوون، چـێژ و خۆشییەکی زۆرمان لە خوێنـدنەوەی ئەو چیرۆکانە وەردەگـرت.. لـەو چیرۆکانی کە لەیـادمن (لەقـلەق و رێـوی، گـورگ و بەرخـۆلە، شـێر و مشک، رێـوی و کەڵەشـێر، مێـروولە و کولـلە، شـوان و گـۆزەڵـە رۆنـەکەی، دوو مـراوی و کـیسەڵـێک، کیـژۆڵە لادییەکە و پاتیـلە شیرەکەی، ئاشـەوان و کـوڕەکـەی و گـوێـدرێـژەکەی، شـوانە درۆزنـەکە و گـورگ، قەلـەڕەش و رێـوی، قـازی هـێـلکـەزێـڕ، رێـوی کـلک بـڕاو، دوو هاوڕێ و ورچێک، کەروێشک و کیسەڵ، کۆبوونەوەی مشکان، تیتیلە و بیبیلە، کۆتر و مێروولە، ماسییەکی بچکۆلە و راوکەر، هـێز لە یەکێتی دایە، قەلەڕەش و گۆزە، چەقەڵ و قەلەڕەش و… تاد) لەو کتێبانەدا ناوی چیرۆکنووسەکـان نەنووسرابـوون، ئێمەش لـەو تەمەنـەدا مـەراقی نـاوی نووسەرەکـانیان نەبوویـن، ئەوەشـمان بە خەیاڵـدا ناهـات و لە مامۆستاکانمان ناپرسی کە چـۆن (رێوی، لەقلەق، گورگ، چەقەڵ، قەلەڕەش، کەڵەشێر، کیسەڵ، شێر، ورچ، کەروێـشک، بەرخۆلە و… تـاد) وەکـوو مـرۆڤ بە هەمـوو زمـانێک قسەدەکـەن، پێدەکەن، خـەون دەبینن، یارمەتی دامـاو دەدەن، لە زمانی یەکتری دەگـەن. ئـێستا دەزانین کە بەشـێک لەو چـیرۆکە ئەفسـانەییـانە لـە نـووسـینی (ئیزۆپ ـ یۆنانی) و بەشـی زۆریشـیان لـە نـووسیـنی نـووسـەری بـە ناوبـانگـی فـەرەنسی (لاڤـۆنتـیـن)ە، بەشێکـیشیان چـیرۆکی فـۆلکـلۆری و ئەفسـانـەیی کوردیمـانـن.
چـیرۆکی ئەفـسانەیی، جـۆرێکە لە جـۆرەکـانی چـیرۆک، کـە لـە چـیرۆک و لە ئـەدەبی فۆلکـلۆری هەموو گەلانـدا هەیە. زۆربەی چـیرۆکە ئەفسانەییەکـان بە زمـانی ئاژەڵ و بـاڵـندە و مـێروو و دار و شـتی سـروشـتیـیەوە نـووسیویـانـن. رووداوەکـانی چـیرۆکـە ئەفسانەییەکان راستنین و هـەڵبەستراون، گوزارشت و داڕشتـنی خەیـاڵی نووسەرانـن. بـەڵام لە راستـیدا لە خودی رەفـتارەکـان و روودار و کردارەکـانی مرۆڤـەوە ئیلهامیان لێوە وەرگرتوون.. چـیرۆکنووسان بە شێوازێـکی ئەدەبی و هـونەری دایانڕشتوون، و مەبەستی شـاراوەیان بە گوێگـران و خوێنەران گەیانـدوون. لە تـرسی دەسەڵاتـدارانی زۆردار و ستەمکـاران، لە تـرسی و بەدکـاران و ناپاکـان و شەڕخوازان. نەیانوێـراوە راستەوخۆ و بە راشکاوی، رەخنەیان لـێبگـرن و دژایەتییان بکەن.. پەنایان بۆ قـسەی بە توێکـڵ و پـلار و تـانە و تەشـەر و لۆمە و توانـج گـرتن، بـردوون، بە زمـانی ئـاژەڵ و باڵـندە رخـنەکانیان دەربـڕیـون و پەیامەکـانیان گەیـانـدوون.
چـیرۆکی ئەفسانەیی بە زۆری جەڤەنگی و هـێمایین، ئاژەڵەکان کـراون بـە دەمـامک بۆ کەسـانـی هـاوخـوو و هـاوخەسـڵەت و هـاوکـردەوە، بـۆ نمـوونـە (گـورگ بـۆ هــاری و چاوچنۆکی، چەقەڵ بۆ نەوسنی و چڵێسی، رێـوی بۆ فـێڵبازی و هەڵخەڵەتاندن، شـێر بۆ زۆرداری و قـورخکـردنی دەسەڵات، سـەگ بۆ بەئـەمـەکی، پشـیلە بۆ سـپڵەیی، مـەڕ بۆ گەلـێکی دامـاو و بێـدەســەڵات، مـار بـۆ بـەدکـاری، گـوێـدرێـژ بـۆ بـێهـۆشی، هـەڵـۆ بـۆ ئـازایی و… تـاد) بـەڵام مـەرج نییە کە ئـەم خەسـڵەتە جەڤـەنگی و هـێماییـانە چەسـپاو و گـشتی بـن. هەنـدێ جـار رێـوی دەبێـتە هـێما و مـژدەی خـێرخوازی. کاتێ کە مرۆڤ بۆ کارێـکی خـێر بچـێت و گەشبـینی و بەخـتەوەروەریی بـە دوایـدابێـت، لە کـوردەواری دا، دەڵـێن (رێـوی هـاتـووە بە پیـرتـەوە) واتە بەخـتەوەریت و بەخـت رووی تێکـردوویـت.
چـیرۆکە ئەفسانـەیی و هـێماییەکـان، بە زۆری بە پـەنـدێک یا بە ئامـۆژگـارییەک یـا بە رسـتەیـەکی رەوشـتی کۆتاییەکـانیان دێـت، بـەڵام نووسـەرانی ئەم چیرۆکـانە، بە زۆری هەڵهـێنجـانـدنی مەبـەستی چـیرۆکەکـانیان بـۆ خـوێنـەران بەجـێهـێشتـوون، بـۆ نمـوونە مەبـەسـت لـەم کـورتە چـیرۆکـە ئەفـسانـەییـانـەدا، کـە لـەو بـاوەڕەدام هەر هەمـوومـان خوێنـدوومانەتەوە: لە چیرۆکی (گورگ و بەرخـۆلە) دا مەبەستەکەی ( کە زۆر هـات.. قەواڵە بەتـاڵە) لە چیرۆکی (شـێر و مشـک) دا مەبەستەکەی (مەرج نییە کە بەهێزی و لەخۆبایی بوونی مرۆڤ، لە تەنگـانە رزگـاری بکات.. دەشـێ کەسێکی بچـووک فـریای بکەوێت و رزگاری بکات کە ئەو بەهەندی نەزانیبوو) لە چیرۆکی (قەلەڕەش و رێوی) دا مەبەستەکەی (نابـێـت مـرۆڤ بـە زمـانی لـووس و پیـاهـەڵـدان و بە فـشکـردنـەوە و سـتایشی بێـبنەمـای مەبەستـدار فـریـوبخـوات و تێـبکـەوێت و هەڵبخەڵـەتێـت و ئـەوەی هەیەتی لە دەستی خۆی بدات.. پەشیمانیشی بێسوودە) لە چیرۆکی (قـازی هـێلکەزێـڕ) دا مەبەستەکەی (چاونەزێڕ و چاوچنۆک و تەماحکارە کە تێربوونیان نییە) لە چیرۆکی (مـێروولـە و کوللـە) دا مەبەستەکەی (دەسـتی مانـدوو.. لەسەر سـکی تـێرە) یا ( گەر کار نەکەیت.. ناخۆیت. یا ئەوەی لە ئەمڕۆدا کار بۆ بەیانی نەکات.. بەیانی بە برسێتی دەمێنـێـتەوە) لە چـیرۆکی (لەقـلـەق و رێـوی) دا مەبەسـتەکەی (ئـەوەی فـێڵ بکـات.. فـێـڵی لـێدەکـرێت) لە چیرۆکی (شـوان و گـۆزە ڕۆن) و چـیرۆکی (کـیـژۆڵـە و پـاتیـلە شـیرەکەی) دا مەبەستی ئەم دوو چـیرۆکە ئەوەیە (کەس بە خەیـاڵ.. نابێت بە مـاڵ).
لە چیرۆکی (کـۆتـر و مـێروولـە) دا مەبەستەکەی (چـاکـە.. چـاکـەی لەدوایـە) و… تاد. بەڵام لە چیرۆکی ریالیـزمی دا، نووسەر بەبێ ترس و بە راشکاوی گوزارشت لە رای خۆی دەکـات، رەخـنە دەگـرێـت و پەیـام و مەبەستەکەی ناشـارێتـەوە و دەیگەیـەنێـت.
نموونـەی چـیرۆکە ئەفسانـەییە خەیاڵـئامێـزەکـان، چـیرۆکەکـانی فەیـلەسـووفی هـیـندی (بەیـدەبـا) یە کە لەژێـر ناوی(کلیـلە و دیمـنە) دا نووسراون.. هـەروەهـا چـیرۆکەکـانی چیرۆکـنووس (هـیزیـۆدۆس ـ یۆنـانی) کە هەشـت سـەد سـاڵ پـێش زاینی چیرۆکەکانی نووسیون. و (ئیـزۆپ ـ یۆنـانی) شەش سـەد ساڵ پێش زاینی چـیرۆکەکـانی نووسیون. دووریش نییە کە ئەوانیش لە دەمی خەڵکییەوە هەندێ لەو چیرۆکانەیان وەرگرتووبن. و بە ناوی خۆیانەوە لە فـۆرمێکی ئەدەبیـدا نووسیویانن. چەندین چیرۆکی ئەفسانەیی خیاڵئامێزیش هەن، کە بۆ سـەردەمی فـیرعەونییەکان (میسرییە کۆنەکان) دەگەڕێنەوە. چـیـرۆکی (گـەلـگـامـش)ی بـە نـاوبانـگی سۆمـەرییـەکـانیـش لـە دۆڵـی دوورووبـاردا، نموونـەیـەکی دێـرین و بەنـاوبـانگی تـرە، لـە چـیرۆکە ئەفـسانەییە خەیـاڵـئامـێزەکـان.
بێگومان گەلی کوردیشمان خـاوەنی گەنجـینەیـەکی پـڕ لە دەیـان چـیرۆکی ئەفسانەیی و خەیاڵئامێزە، بۆ نموونە (پیرەژنی جادووباز و چەرخوفەلەکەکەی، تیتلە و بیبلە، گورگ و بەرخۆلە، لەسەر باڵی سیمرخ، مریشکە قونـدە، چـل تووتی، ئەژدیها و کوڕە ئازاکە، گۆڕنـەتەڵە، کاکـۆڵ زێـڕین، رێـوی گەرمیـان و کوێسـتان، داربڕ و تەوەرەکەی،.. تاد)
ئەفسانە و چیرۆکی ئەفسانەیی خەیاڵئامێز، لە کولتـووری هەموو گـەلانی دنیادا هەیە، بوونە بە بەشێکی نەمـر لە کەلەپـووری میـللی و فۆلکلـۆری نەتەوایەتی.. هەنـدێ لە چـیرۆکە ئەفسانەییەکـان، بوونە بە ئەفـسانەی جیهـانی و، هەر گەلێک رەسەنایەتییان بـۆ خـۆی دەگـەڕێنێـتەوە.
چیرۆکە ئەفسانەییەکـان، پڕن لە پەنـدی جـوان و لە قسەی نەستەق و لە ئامۆژگاری و لە رێنمـایی بەسـوود و لە چاکەخـوازی و لە وانـەی پـەروەردەیی و کۆمـەڵایـەتی و لە رەفـتاری راست و لە بەهـای جـوان و لە ئازایـەتی و پیاوەتی و لە سـەرچڵی.. پـڕن لە رەخنە و لە توانجی سیاسی و تەشەر و لە قسەی بە توێکـڵ. پەردە لەسەر ستەمکاری و زۆرداری و چـەوسانـدنەوە و نـاڕەوایی و نـادادپـەروەری و نـاپـاکی هـەڵـدەمـاڵـن.
منـداڵان و گەورەکـانیش چـێژ و خـۆشی و سـوودێـکی زۆر لە خـوێندنـەوەی چـیرۆکە ئەفسانەییەکان وەردەگرن، هەستیان دەبـزوێنن و گەشە بە چـێژ و بە حەزی ئەدەبی و هونەرییـان دەکـەن و ئاسـۆی رۆشنبیرییان فـراوانتر دەکەن و فەرهـەنگی وشەکـانیان دەوڵەمەنتر دەکەن.. تا ئەمـڕۆش تـام و چـێژ و سوودی ئەم چیرۆکە ئەفـسانەییانە کاڵ نەبوونەتـەوە و کاڵـیش نابنەوە.. بۆیـە بەشـێکی زۆریـان بوونـەتە بابـەتی کتێبەکـانی خوێنـدنەوە لە قوتابخـانە بنەڕەتییەکـاندا، لە پـرۆگـرامی خوێنـدنی زۆربـەی وڵاتـاندا. چونـکە چـیرۆک هـۆکـارێکی ئاسـان و گـرنگی فـێربـوون و پەروەردەکـردنی منـداڵانە.
بە سـەدان لەم چـیرۆکە ئەفـسانەییانە، بە هەموو زمانەکـانی گـەلانی جیهـان، بە زمـانی کـوردیـشەوە، بـە شـێـوازێـکی سـووک و ئـاسـان و جــوان، لـە پـەرتــووکی وێنـەداری رەنگاوڕەنگـدا نووسراونەتـەوە و چاپکـراون و بەشی منـداڵانیان لە پەرتووکخانەکـانـدا پێ رازانـدوونـەتەوە.. منـداڵان و گەورەکانیش سـوود و پەنـد لەم چیرۆکانە وەردەگـرن.
لە ئەمڕۆشدا بەشێکی زۆری چیرۆکنووسان و شاعیرانی ناسراوی منـداڵان لە جیهانـدا، چیرۆکەشیعری ئەفسانەیی خەیـاڵئامێز بۆ منداڵان دەنووسن، چونکە خەیاڵ خەسڵەتێکی گرنگە لە خەسڵەتەکانی قۆناغی منداڵی. لە شاعـیرانی ناسراوی کوردیشمان کە بێجگـە لە نووسینی شیعر بۆ گەورەکان، کۆمەڵێک لە شاعیرانی کۆچکردوومان و لە شاعیرانی زیندووی ئەمـڕۆشمان، چەنـدین چـیرۆکەشیعری خەیاڵـئامێز و جەڤـەنگی جـوانیان بە زمانێکی ئاسـان و شـیرین بۆ منـداڵانی کوردمـان نووسـیون.. خوێنەران و هـەوادارانی ئەدەبـی منـداڵان ناوەکـانیان دەزانـن و ئاشـنای هـۆنـراوە و چـیرۆکەکـانیـانـن.
چـیرۆکی ئەفـسانەیی و خەیاڵئامێزی گونجـاو بۆ منـدڵان. ئەو چیرۆکـانەن کە کـورتن و بەشـێوازێـکی ئاسـان و سـووک و بـە زمـانـێکی ناسـک و شــیریـن و رەوان و تـەڕ و پاراو داڕێـژراون، کە وشـە و رستەکانی لە فەرهـەنگی زمـانی منـداڵانەوە وەرگیراون. لەگەڵ جیهانی خەیاڵـیشیانـدا گونجـاوبن.. کۆتاییەکانیشیان تـراژیـدی و ترسناک نەبـن.
نـووسـەری بەنـاوبـانگی فـەرەنسی (جـان دی لافـۆنتـین: (1621 ـ 1695) کـە کەڵـە نووسەرێکی جیهـانی ناسـراوە، لە ماوەی (26) ساڵدا، لە (1668ـ 1694) لە دوانـزە پەرتـووکی چـاپکـراودا (243) چـیرۆکەشـیعـری ئەفسـانـەیی و جەڤـەنگی بـۆ منـداڵان نووسیون و بڵاوی کردوونەتەوە. لافـۆنتین لە جیهاندا بە (شای چیرۆکەشیعـر و مەتەڵ و ئەفسانە) ناسـراوە. زۆر لە شاعیران و چیرۆکنووسانی جیهانی ناسراو، سوودیان لە چـیرۆکەکـانی لافـۆنتـین وەرگـرتـوون و لەسـەر شــێـواز و ریـچـکەی ئـەو، چـیرۆک و چـیرۆکەشیعـریان نووسیوە، لەوانـەش میـری شاعـیرانی عەرەب (ئەحمەد شەوقی) کە بەڕەچەڵـەک کوردە. زیاتـر لە پەنجـا چـیرۆکەشـیعـری بۆ منـداڵان نـووسـیوە. شـەوقی خۆشی دان بەوەدا دەنێت کە چیرۆکەکانی لافۆنتین کاری تێکردوون. هەروەها شاعـیری پـۆڵـەنـدی (ئیگـناس گـراسیس) و (ئـیڤـان کـریـلـۆڤ) و (مەکـسیـم گـۆرگی) رووسـی.
لە شاعیرە نەمرەکانی کوردی خۆشمان کە چیرۆکە شیعریان بۆ منداڵان نووسیون و لە چیرۆکەکانی لاڤـۆنتین و ئێـزوپەوە وەریان گرتوون و بە تام و چێژێکی کوردییەوە، بە چیرۆکەشیعر نووسیویانن: پیـرەمێرد، فایـق بێکەس، هەژار موکریـانی، کـاکەی فەلاح.
(پیـرەمێرد) دوو چیرۆکەشییعـری جوانی بۆ منـداڵان هـۆنیوەتەوە (رێـوی و کەڵەشـێر) و (قەلەباچەکە و باخەوان)، (فـایق بێکەس) چیرۆکەشیعـری (دوو مراوی و بۆقـێک)، (هـەژار موکـریانی) چـیرۆکەشیعـری (کۆبـوونـەوەی مشکـان)، (کاکـەی فـەللاح) یش چیرۆکەشیعـری (گوێـدرێـژێک لە کەوڵی شێـردا ـ یاـ شـێری ساخـتە ). بـەلای منـەوە شانـۆی (موحاکەمەی مـام چـەوەندەر) ی شاعـیری گەورەی گەلەکامـان (عـەبـدوڵڵا گـۆران) کە زادەی بیری گـۆران خۆیەتی، لە ئاستی چـیرۆکەشیعـرییەکانی لافـۆنتین، گەر زیاتـر نەبێـت، هـیچی لـەوانەی ئەو کەمتـر نیـیە.
ئەم نووسەر و شاعـیرە نەمرانەشمان: (نەجمـەدین مـەلا) و مامۆستا (رەمـزی قـەزاز) و مامۆستا (فەرەیـدوون عـەلی ئەمـین) و مامۆستا (عـومـەر عـەلی ئەمـین)، کۆمەڵێک لـە شاعـیران و چـیرۆکنووسانی ئەمـڕۆشـمان. ئـەم بـوارەیـان بەسەرکـردوونـەتـەوە و چەنـدین چـیرۆکی خـەیـاڵـئامـێز و ئەفـسانەییـان بـۆ منـداڵانی کوردمــان نـووســیوون.
لافۆنتین بە داهێنەری چـیرۆکەشیعری ئەفسانەیی دادەنرێت. بەڵام لافـۆنتین نایشارێتەوە و دان بەوەدا دەنێت، کە چیرۆکە ئەفسانەییەکانی (ئیزۆپ) ی یۆنانی و (بەیدبا)ی هیندی و (ڤـيـدەر)ی لاتیـنی و چەنـد چـیرۆکنـووسێکی تـر، کاری تێکـردوون و سـوودی زۆری لێیان وەرگرتوون. گەلێک لە چیرۆکەکانی لەگەڵ چیرۆکەکانی (ئيـزۆپ)دا تێکەڵ بوونە.
یان هەنـدێک لە چیرۆکەکـانی لافـۆنتینیش دراونـەتە پاڵ ئیـزۆپ و بە نووسینی ئـەوەی دەزانـن.. لە راستـیـدا، تـا ئەمـڕۆش لە بـواری نـووسـینی چـیرۆکەشیعـری ئەفـسانـەیی بۆ منـداڵان، هـێچ شاعـیر و چـیرۆکـنووسـێک لـە جیهـانـدا، نەگـەیشـتـوونـەتـە ئـاسـتی لافـۆنتـین.. ئـەوەی کـە جیـاوازیشی بـە چیـرۆکە ئەفسانەییەکـانی لافـۆنتین بەخـشـیون، ئەوەیـە کە چـیرۆکەکـانی بە شـێوازێکی ئەدەبی و هـونـەری هـێنـدە ناسک و شـیرین و جـوان داڕشتوون.. کە شەقـڵی جـیاوازی و تایبەتمەنـدییان پێـوە دیـارە.. چـیرۆکەکـانی لەبـەر کـورتی و ئاسانی و سـوودی ئەدەبی و پەروەردەییـان. وریـان گـێڕاون بـۆ سەر هەمـوو زمـانەکـانی جیهـان و خـراونـەتە پـرۆگـرامەکـانی پەرتـووەکەکـانی خوێنـدنەوە بـۆ منـداڵان.. چـێـژ لێـوەردەگـرن و بـە ئـاسـانیش لـە مەبەسـتەکـانیان تێـدەگـەن.
ئـەم پێشەکییەم بە پێویسـت زانی بـۆ ئـەوەی بێمە سەر باسی چـیرۆکنـووس ئـیزۆپ.
(ئـیزوپ: 620 ــ 564) پێش زاینی
یـۆنـان لانـکـەی شـارسـتانی و وڵاتی فەیلـەسووفـەکـان و بیـرمەنـدان و نـووسـەران و مێژوونـووسە مەزنەکـانی جیهان، وەکوو: سوکـرات، ئەفلاتـوون، ئەرسـتۆ، گالـینۆس، هـۆمیرۆس، ئەرگیلۆس، هـیرۆدۆت، سۆفـۆکلیس، زەیـزەفـۆن، ئیـزۆپ، ئەسکەنـدەری گەورە. وڵاتی گەلانی گریک و خواوەنـدەکـانی هـێز و شـەڕ و خۆشـەویستی و ئاشتی.
یۆنانییەکان لە بواری ئەدەبدا باڵادەست بوون، سامانێکی ئەدەبی گرنگیان بە سەرجەم ئادەمیـزاد بەخـشی.. بەو ئاراستەیـش منـداڵانیان گـۆش و پـەروەردە دەکـردن و رایـان دەهـێنان و رێنماییان دەکردن، کە پشت بەخۆیان ببەستن و پەرپرسیارییەتی هەڵبگرن.
سووربوون لەسەر ئەوەی کە فـێری ئازایەتی و دلێری و پاڵەوانی و بەرگری لەخۆیان بکـەن، لە میـانەی راهـێنانی جەسـتەیی و دەروونـی و هـۆشـیـیەوە.. بۆیـە چـیرۆک و هەقـایەت و چـیرۆکە ئەفسانەییەکـانیان بۆ منـداڵان بۆ هێنانەدیی ئەو ئامانجانە بوون.
ئـیزۆپ کـێیە؟
ئـیزۆپ، لە سەدەی شەشەمی پێش زاینی لە (ئەسینا) ی پایتەختی یۆنان لەدایکبووە.
ئەسینا گەورەتـرین شاری جیهـان نەبـوو، بەڵام یەکـێک بـوو لە گرنگـترین شارەکـان.
ئـیزۆپ، فەیلەسـووف و بلیـمەت و چـیرۆکنـووسێکی یـۆنـانی بـوو، بەڵکو لە جیهاندا بە باوک و بە پێشەنگی چـیرۆکی ئەفـسانەیی دادەنـرێت.. ئـیزۆپ پیاوێکی چاکـساز و
باشەخوازبوو. چیرۆکە ئەفسانەییەکانی بوونە سەرچاوەیەکی گرنگی سوود لێوەرگرتن بـۆ گوتـاربێژان و بـۆ گـۆڕینی رێـڕەوی هەنـدێ لە قـەشەکـان و پیـاوانی کەنـیسەکـان.
چـیرۆکەکـانی ئیـزۆپ بە ناوبانگـترین چـیرۆکە ئەفسانەییەکـانی یۆنـان و جیهـانن. کە گەورە و بچـووک دەیانخـوێننەوە، خۆشی و پەنـد و سوودێکی زۆریان لـێوەردەگـرن. چیرۆکەکـانی ئـیزۆپ، درێـژەدانە بـە چـیرۆک و هەقـایەت و نەزیـلە کۆنەکـانی یۆنـان. کە بە زمانی ئاژەڵ و باڵندە و گیانەوەرانی ترەوە وتراون.. ئـیزۆپ هەندێ جاریش لە هـاوشـێوەی چـیرۆکـەکـانی نـووسـەری بەنـاوبـانگی هـیـندی (بـەیـدەبـا) ی نووسەری چـیرۆکەکـانی (کـلـیلە و دیـمـنە). کە بیـرمەنـدی فـارسی (عـەبـدوڵڵا کـوڕی موقـەفـع)
لە فارسییەوە وەری گێڕاوە بۆ سەر زمانی عەرەبی.. (عـومـەر تۆفـیق) ش لە سـاڵی (1970) دا، وەرگێڕاوە بۆ سەر زمانی کوردیمان، (محەمەد ساڵح گەڵاڵی) ش، وەری گـێـڕاوە بـۆ کـوردی، لـە عـەرەبیـیەکـەی (عـەبـدوڵڵا مـوقـەفـع)ەوە وەریـان گـێـڕاوە. ژمـارەی چـیـرۆکـە کـۆکـراوە و چـاپکـراوەکـانی ئـیزۆپ، زیـاتـر لـە (311) چـیرۆکـن. کۆمـەڵەی یەکەمی چـیرۆکەکـانی لە ساڵی (300)ی پێـش زاینی، بـۆ یەکەمین جـار لە پەرتووکێکـدا، لەژێـر نـاوی (ئەفـسانەکـانی ئـیزۆپ) دا، نووسران و خرانە بـەردەستی هـۆگـرانی خوێنـدنـەوەی چـیرۆک.. کەوتـنـە سـەر زاری گـەورە و منـداڵانی یـۆنـان و دەرەوەی یـۆنـان دا، لەو کاتـەدا چاپ نەبـوو بە دەسـت روونـووس و کۆپیان دەکـرد.
چـیرۆکی ئەفـسانەیی، بەوە ناسراوە کە کورت و ئاسانە.. بە چـیرۆکی (ئەلگۆریا) ش ناودەبرێت، واتە چیرۆکی جەڤـەنگی، کە بە زۆری بە ناوی ئاژەڵ و باڵندەوە وتراون.
چیرۆکەکە ئەفسانەییەکانی ئـیزۆپ، گوزارشت لە ململانێ و زۆرانبازی لە نێـوان دوو دژەکـار یا دوو خەسڵەتی جـیاوازی مـرۆڤ دەکەن. ملمـلانێ لە نێـوان: دەسەڵاتـدار و گەلـدا، زۆردار و زۆرلێکراودا، زیـرەکی و گەمژەییدا، راستی و درۆدا، سەرکەوتن و بەزینـدا، بردنەوە و دۆڕاندنـدا، چاکەخوازی و خراپەخوازیدا، خۆڕاگری و ملکەچیدا، گەشبینی و رەشبیـندا، هـیوا و بێ ئـومێـدیـدا، دڵسۆزی و ناپاکـیـدا،… تاد.
بەشێکیش لە چـیرۆکە ئەفسانەییەکانی ئیـزۆپ لە دانـانی خۆی نین و دراونەتە پـاڵی.
هەر وەکوو چۆن، بە دەیان چیرۆک و نوکتەی خۆش دراونەتە پاڵ (مەلا مەزبوورە)
و (خـاڵە رەجـەب) و (ئـەحـەی کـۆڕنـوو) و (لالـە سەرحـەد) و (ئـەحـۆل) ەوە.
چەند را و قسە و بۆچوونێکی جیاواز دەربارەی کەسایەتی ئیزۆپ و چیرۆکەکانی هەن. کۆمەڵەی یەکەمی توێژەران، ئیزۆپ بە کەسایەتییەکی راست نازانن، بە کەسایەتییەکی ئەفسانەیی دروستکـراو دەزانـن، کە کۆمـەڵـێکی زۆر لە چـیرۆکی ئەفسـانەیی یۆنانیان داونـەتە پـاڵی.
چـیرۆک دانەپاڵـیش، تەنها لە نـاو یۆنانییەکـاندا نەبووە، بەڵکو لە نێو گـەلانی تریشدا هەبووە، بۆ نموونە: عەرەبەکان (عەنتـەر کـوڕی شـەداد) بەو شێوەی کە عەرەبەکان باسی دەکـەن، کـە کـردوویـانە بە پاڵـەوانێـکی شەڕکـەری نەبـەز، بە دەیـان چـیرۆکی ئـازایەتییان داوەتـە پـاڵی.. بـەڵام لـە راستیـدا، عـەنتـەر کەسـایەتییـەکی راسـت نیـیە و ئەفسانەییە. (رۆسـتەمی زاڵ) یش کە ئێـمەی کورد و فارس کردوومانە بە پاڵەوانێکی لە توانابەدەر، کەسایەتییەکی ئەفسانەییە. (دۆکیشـۆت) کەسایـەتییەکی ئەفـسانـەیییە.
کۆمەڵەی دووەمی توێژەران، ئـیزۆپ بە کەسایەتییەکی (نیـوچە ئەفـسانـەیی) دەزانـن، کە بە سـەدان چـیرۆکی خـۆشی ئەفـسانەیی دانـاوە، کەچی هـەر ئـەم کۆمـەڵەیە پێـیان وایە کە راستە ئەو چیرۆکانە لە نووسینی ئیـزۆپ خۆیەتی.. کەواتە ئەم بۆچـوونەیان ئـەوە دەسـەلـمێنـێت، کە ئـیزۆپ کەسـایەتییەکی راست بووە نەک نیوچە ئەفسانەیی.
کۆمـەڵەی سێـیەمی توێـژەران، لە سـەرووی هەمـووشـیانەوە مێـژوونووسی یـۆنـانی (هـیرۆدۆت: 484 ـ 425) ی پێش زاینی، کە بە بـاوکی مـێژوو نـاودەبـرێت. ئـیزۆپ
بە کەسایەتییەکی راستی دەزانێـت، رەتی دەکـاتەوە کە کەسایەتییەکی ئەفـسانەیی بێت.
هەنـدێ لە نـاودارانی یۆنانیش لە نووسینەکانیاندا، ناوی ئیـزۆپیـان هـێناون و جەخـت لە راستی کەسایەتی ئـیزۆپ دەکەنەوە، لەوانەش (ئەفـلاتـوون، ئەرسـتۆ، ئەرشـۆڤـان، ئەکسیۆڤـان). لە پەرتـووکـێکی کۆنیشدا، کە لە سەدەی یەکەمی دوای زاینی دەرکراوە، دەربـارەی (ژیـانی ئـیزۆپ) باس لـەوە دەکات کە ئـیزۆپ کەسایەتییەکی راستی بـووە.
مێژووش ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە کە ئـیزۆپ کۆیلەیەک بووە. لەگەڵ دوو کۆیلەی تردا بردوویـانن بۆ بازاڕی فـرۆشتـنی کۆیلەکـان بۆ فـرۆشتنیان. پیاوێکی کۆیلەکڕ بە ناوی (کـزانـسۆس) دەچـێت بۆ ئەو بـازاڕە بۆ کـڕینی کۆیلەیەک. چاوی بە ئـیزۆپ و بە دوو کۆیلـەکەی تـر کـەوت. لە دوو کۆیلـەکـەی پـرسی.
کـزانـسۆس: ئێـوە دەتـوانن چی بکـەن؟
دوو کۆیلـەکە: گـەورەمـان، ئێـمە دەتـوانـین هەمـوو شتـێک بکـەیـن.
کـزانـسۆس (هەمان پرسیاریشی لە ئـیزۆپ کـرد): ئـەی تـۆ دەتـوانیـت چی بکـەیت؟
ئـیزۆپ: گـەورەم، مـن نـاتـوانـم هـیچ شـتـێک بکـەم.
کـزانـسۆس (بە سەرسوڕمانەوە): بـۆچـی ناتـوانـیت هـیـچ شـتـێک بکـەیت؟!
ئـیزۆپ: گـەورەم، هـەردوو هـاوڕێکەم، هـیچ شتـێکـیان نەهـێـشتەوە کە مـن بیکەم.
کـزانـسۆس (سەرسامی زیرەکییەکەی بوو): باشە گەر ئێستا داوای چەنـد پارەیان کرد، بیانـدەمێ و بتکـڕم، دەبیـت بـە پیـاوێـکی بـاش و دەسـتـپاک؟
ئـیزۆپ: گەورەم تۆ بکڕیت یا نەمکڕیت، من هەر بە پیاوباشی و دەستپاکی دەمێنمەوە.
کـزانـسۆس (زیـاتـر بە وەڵامەکەی ئـیزۆپ سەرسام دەبێت و لـێی دەپـرسێت): ئێستا بە راسـتی پێـم بـڵێ، هـەوڵی راکـردن نـادەیـت؟
ئـیزۆپ: گـەورەم، بە درێـژایی ژیـانت، ئەوەت بیستووە کە باڵـندەیەک لە ناو قەفـەزدا بێت و هـەوڵی راکـردن نەدات؟ یا ئەگەر نیازی واشی هەبێت، خاونەکەی لە نیازەکەی ئاگـادار بکـاتـەوە؟
کـزانـسۆس (هـێندەی تر بەم وەڵامەی سەرسام بوو): من دەتـرسم بۆ هەمـوو شوێنێک بچـیت، خەڵـکی گـاڵـتە بـە رووخـسـار و بـە بـەژن و بـاڵای نـاقـۆڵات بکـەن.
ئـیزۆپ: گـەورەم، پێویستە فەیلەسووف، مـرۆڤ بە بەژن و بـاڵای هەڵنەسەنگـێنـێت،
بەڵکـو بـە هـۆشی.
کـزانـسۆس بۆی دەرکەوت کە ئـیزۆپ کەسـێکی دانـا و بلـیمـەتە و دانامـێنـێت.. بۆیـە یەکسەر کـڕی. دوایی گـەورەیـەکی تر بە ناوی (یـادمـۆن)ەوە، ئـیزۆپی لە کـزانـسۆس کـڕی. لەبەر زیـرەکی و چیرۆکە فەلسەفییە خۆشەکانی.. یادمۆن، ئـیزۆپی ئـازاد کرد.
ئـیزۆپ زۆر حەزی لە گەشـت و گەڕان بوو، چەنـدین شار و وڵاتـان گـەڕا. لە دواییدا لە کۆشـکی شـای (لـیدیـا) لە شاری (سـارۆس) ی پایتەخـتی ولاتـی لـیدیـادا مـایـەوە. وڵاتی لیـدیا هـاوسنوور بوو لەگەڵ ولاتـی یـۆنـان دا، لە دوای چـەنـد سـاڵـێک تـورکە عوسمانییەکان، لە ئاسیای بچووکەوە هاتن و وڵاتی لیدیایان داگیرکرد و لێی نیشتەجێ بوون و ناوی تورکیایان لێنا. واتە ئەوەی ئێستا پێی دەڵێن تورکیا، لیدیای داگیرکراوە. ئـیزۆپ وەکـوو چـیـرۆکخـوانێک لـە کۆشـکی شایـانەی لیـدیـادا مایـەوە.. شـای لیـدیـا سەرسامی زیـرەکی و چـیرۆکە خۆشەکـانی بوو، رێـزی لێـدەگـرت. نووسەرێکـیشی بۆ تەرخـان کـرد، کە چـیرۆکەکـانی بنـووسـێـتەوە، بـۆ ئـەوەی لەیـادنـەچـنەوە.
(بلـۆتـاک) دەڵـێت:” ئـیزۆپ ئەنـدامێکی ئـەو شانـدە بـوو، کە شـای لیدیـا بـۆ کـارێکی خـێرخـوازی ناردی بۆ شاری (دلفـای). بەڵام ئـیزۆپ لەوێـدا، لە ساڵی (654)ی پێش زاینی دەکـوژرێت. دەربـارەی کـوشـتـنەکەی ئـیزۆپ. دوو گـێڕانـەوەی جـیـاواز هـەن
بە پێـویستی نـازانـم کە بـاسی ئـەو دوو گـێـڕانـەوەیە بکـەیـن.
گەر ئەو را و بۆچوونانەی سەرەوە، دەربارەی کەسایەتی ئـیزۆپ راستبن یا ناڕاستبن. بەڵام چـیرۆکەکـانی ئـیزۆپ راسـتن و لەبـەر دەستمانن، کە مێـژوو بـۆی پاراسـتووین.
بەشی هەرە زۆری چیرۆکەکانی ئـیزۆپ، وەریان گـێڕاون بۆ سەر زۆربەی زمانەکانی گەلانی جیهـان. بەشێکیان بوونـە بە بابەتەکـانی پەرتـووکی خوێندنەوە لە قـوتابخـانە بنەڕەتییەکاندا.. کە لە رووی ئەدەبی و پـەروەردەییەوە گونجا و بەسوون بۆ منداڵان.
شاعـیران و چیرۆکنووسان و شانۆنووسانی کۆن و نوێ و دەرهێنەرانی کورتە فـیلمی کارتـۆن بـۆ منـداڵان، سـوودیان لە چـیرۆکە ئەفسانەییەکـانی ئـیزۆپ وەرگـرتـوون. بە کەمێک دەستکارییەوە، دووبـارە بە چیرۆک و هـۆنراوە یا بە چـیرۆکەهـۆنراوە دایان رشتوونەتەوە.. هـەنـدێ لەو نووسەر و شاعـیرانە، خۆیـان بە خـاوەنی ئەو چـیرۆکە دەستکاریکراوانەی ئـیزۆپ دەزانن. لەوانەش شاعیری ناسراوی یۆنـانی (بابیـرۆس) کە زۆربەی چیرۆکەکانی ئـیزۆپی، بە چیرۆکەهـۆنراوە، داڕشـتوون و بەزادەی بیری خـۆی دەزانێـت.. نووسـەرێکی رۆمـانیش کـە نـاوی (ئەفـیانـۆس)ـە، لـە سـەدەکـانی ناوەڕاستدا، کۆمەڵێک لە چیرۆکەکـانی ئـیزۆپی دەستکـاری کـردوون و بـە چـیرۆکی خۆی دەزانێت.. کۆمەڵـێکی تر لە چـیرۆکەکـانی ئـیزۆپ، بە ناوی نووسەران ( ماری دی فـرانـس) و (جـان دی لافـۆنتـین) ەوە بڵاوبـوونـەتەوە. (ولیـەم کاکـستـۆن) یش، بەشـێکی زۆری لـە چـیرۆکەکـانی ئـیزۆپی وەرگـێـڕاون بـۆ سـەر زمـانی ئینگـلیزی. (ئەحمەد شەوقی) ش، چەند چیرۆکێکی ئـیزۆپ و لافـۆتینی، بـە چـیرۆکەهـۆنـراوە داڕشـتوون.. باسی ئەوەشـمان کـرد، کـە هەنـدێ لـە شاعـیرانی کوردیـشـمان، چەنـد چیرۆکێکی (ئیـزۆپ) و (لافـۆنتین) یان، لە شێوازی چیرۆکەهـۆنراوەدا داڕشـتوون.
ئەوەی ئێمە مەبەستمانە و بەلامانەوە گـرنگە و دەمانەوێت ئامـاژەی پێـبدەین، ئەویە
کە لە ئەمـڕۆدا، چـیرۆکە ئەفسانەییەکـانی ئـیزۆپ و لافـۆنتین، بـۆ منـداڵان گونجـاون.
پەنـد و وانەی پەروەردەیی باش و بەسوودیان تێدان.. چیرۆکەکانی ئـیزۆپ و لافۆتین بوونە بە سامـانێکی ئەدەبی بۆ منـداڵان. بوونـە بە سەرچاوەیەکی گـرنگ و بە ئیلهام بەخـش، بـۆ بەشـێکی زۆر لە چـیرۆکنووسـان و شاعـیرانی بـواری ئـەدەبی منـداڵان.
ئەوەم بەرچاوکەوت، کە نووسەر و وەرگێڕی ناسراوی کورد، دکتۆر (عەزیز گەردی) پەرتـووکـێکی بـە نـاوی (چـیـرۆکـەکـانی ئـیزۆپ) چـاپـکـردووە.. مـن تـا ئـێسـتا ئـەم پەرتووکەم نەدیـوە. گەر بمدیتایە، بێگومان وەکوو سەرچاوەیەک، ئـەم نووسـیـنەمی دەوڵەمـەنـتر دەکـرد.
(*) بۆ نووسینی ئەم بابەتە، سوودم لە چەند سایتێکی عەرەبی و نەرویجی وەرگرتووە. رەزا شـوان
