عوسمان عومەر: پۆتین دەتوانێ تورکیا لە 30% خاکەکەى بێ بەش بکات بەهۆى پەیماننامەیەکەوە؟
پەیاننامەى قارس بە ئینگلیزى Treaty of Karsو بە ڕوسى كارسكي دوگوڤور پەیماننامەیەکى (صداقە – برایەتى )بوو لە13ى ئۆکتۆبەرى ساڵى 1921 لە قارس واژوو کراو لە 11ى ئەیلولى 122 لە یەریڤان راستیندرا.
دواى جەنگى دووەمى جێهان روسەکان هەولى ئەوەیان دەدا کە ئەو پەیماننامەیە بەتال یا پوچەل بکەنەوە بۆیە لە 7ى حوزەیرانى سالى 1945 وەزیرى دەرەوەى ئەوکاتى سۆڤیەت مۆلۆتۆڤ بە باڵوێزى تورکیاى ڕاگەیاند کە پێویستە پارێزگاکانى قارس وئەردەهان وئارتەقین بگەرێنرێنەوە بۆ سۆڤیەت بەناوى کۆمارى جۆرجیاو ئەرمینیا, لە پایزى 1945 هێزەکانى سۆڤیەت کۆکرابۆوە بۆ هێرشکردن و گەراندنەوەى ئەوخاکاکانەى خرابونە سەر تورکیا ئەوەش لەلایەن هەمو چین و توێژەکانى سۆڤیەتەوە پشتگیرى دەکرا لەناویان دا یەکیتى شۆرشگێڕى ئەرمەنیەکان کە دژى سۆڤیەت بوون، بەلام ئەوکارەى سۆڤیەت بەنیاز بوو ئەنجامى بدات رووبەروى بەرهەلستى بۆوە لەلایەن سەرۆک وەزیرانى بەریتانیاى ئەوکات چرچل و هارى ترومانى سەرۆکى ئەوکاتى ئەمەریکا. لەکاتى سەرهەلدانى ئەو کێشەیە روسەکان داواى پێگەیەکیان لە دەربەندى بۆسفۆریش دەکرد, تورکەکان بەهۆى ئینگلیزەکانەوە داواى هاوکارى ئەمەریکیەکانى دەکرد لە شانسى تورکەکان، لەوکاتە بالوێزى تورکیا لە واشنتۆن کۆچى دوایی دەکات و، لەسەرپشتى USS میزورى کە یەکێک بوو لە کەشتیە جەنگیەکانى ئەمریکا هێنرایەوە تورکیا و، بەیەکەم سەردانى سەربازیش دادەنرێ. لەوەوە هاوکارى نێوان تورک و ئەمریکیەکان دەستى پێکرد و سۆڤێتیەکانیش دەستیان لەداواکارى دەربەندى بۆسفۆر هەڵگرت، لەبەر دووبارە تێک نەچونى هاوسەنگى و پەیدابونى گرژى ئالۆزى لە نێوان زلهێزەکانى ئەوکات.
بۆ زانیارى خوێنەرانى بەرێز، قارس دەکەوێتە سەرسنورى ئەرمێنیا و روبەرەکەى 5495 کم2 و ژمارەى دانیشتوانەکەى نزیکەى 133.756 کەس دەبن.
پیشینەىەکى مێژووی
پەیماننامەى مۆسکۆ یا پەیماننامەى هاوکارى و برایەتى لەنێوان ئەنجومەنى نیشتیمانى تورکیا بە سەرکردایەتى کەمال ئەتاتورک و روسیاى بەلشەڤى بە سەرکردایەتى لینین واژوو کراوە، بە پێى پەیماننامەى بریست لیتۆڤسک لەگەل دەولەتى عوسمانى لە ئادارى 1918 …. لە 10ى ئابى 1920 دەولەتى عوسمانى پەیماننامەى سیڤەرى لە پاریس واژوو کرد بۆ دەستنیشان کردنى سنورەکانى تورک لەگەڵ ئەرمینیا لە پارێزگاکانى ئەرزەرۆم و تەرابزۆن ووان و بەتلیس و کشانەوە لە ئەرمینیاو کۆتایی هێنان بەجەنگى سەردارئاباد و هێرشەکانى سەرقەوقاز و داماڵینى چەک لەسەرسنورەکانى ئەرمینیا. ئەو زەویانەى لەسەردەمى ئیمپراتۆریەتى روسیا دەستى بەسەردا گرتبوو لەجەنگى نێوانیان لەگەل عوسمانیەکان 1877 – 1878 بەپێى پەیماننامەى تورکمانجاى و دواى جەنگى روسەکان و فارسەکانى سالەکانى 1826 – 1828 لەگەل دەولەتى قاجارى.
لە 24ى ئابى 1920 پەیماننامەیەکى هاوکارى لە نێوان حکومەتى روسیا و ئەنجومەنى نیشتیمانى تورکیا واژوو کرا، کە چەک و تەقەمەنى و پێداویستى جەنگ و کاریى سەربازى هاوبەش ئەنجام بدرێ. لە 15ى ئەیلولى 1920 پانزە فەیلەقى سوپاى دەولەتى عوسمانى بەسەرکردایەتى کازم کاربگیر بەرەو قارس و، ئەردەهان و ئەرتەقین و باتومى بۆ بەرەنگار بونەوەى دوژمنەکانیان لەسەر سنورى خۆرهەلاتى. دواى شەش هەفتە جەنگ ئەرمینیا زۆربەى خاکەکەى لەدەست داو زیاتر لە 200 هەزار کەس کەزۆربەیان هاوولاتى سیڤیل بون لەدەست دا. بۆیە لە 15ى تشرینى دووەمى 1920 کۆمارى ئەرمینیا داواى لەکۆمەلەى نیشتیمانى تورک کرد ئاگربەستێک رابگەیەنن و، لە 18ى تشرینى دووەم ڕاگەیەنرا و شاندێکى کۆمارى ئەرمینیا گەیشتنە الکسندرۆپۆل و ئەرمینیەکان مەرجەکانى پەیماننامەى سیڤەریان ڕەتکردەوە، کە خالێکى هاوبەش بوو, لە 3ى کانونى یەکەمى 1920 پەیماننامەى الکسندرۆپۆل واژوو کراو، جەنگ کۆتایی هات و، ژمارەى هێزەکانى ئەرمینیا بە 1500 کەس دیارى کرا.
پەیماننامەى قارس
لەگەل کۆتایی هاتنى جەنگى یەکەمى جیهانى, دەولەتى عوسمانى بەملکەچى و سەرشۆڕى ئامادە بوو بۆ جێ بەجێکردنى هەموو مەرجەکانى هاوپەیمانان. ئەو دەولەتى خەلافەتە دواى شەڕ شتێکى وەهاى لە ژێردەست نەمابوو، کە وەک زلهێزێک مامەڵەى لەگەڵ بکرێت زۆربەى ئەو شوێن و ویلایەتانەى داگیرى کردبوو دۆڕاندبووە ئینگلیز فەرەنساو ڕوسیا تەنانەت ناوچەکانى ئەزمیر ئەدرنەلە خۆرئاوا یۆنانیەکان کۆنتڕۆڵ یان کردبوو,لەخۆرهەلاتیش چەندین ویلایەت لەپێش شەڕ کەوتبونە دەست ڕوسەکان, لەو بارودۆخەى خەلافەتى سولتانەکانى ئال عوسمان بۆ پاراستنى ئاوى روان و مانەوەى لەسەر کورسى دەسەڵات ئامادەبوو بە مۆرەکەى ئال عوسمان دڵى ئەوروپیەکان رازى بکات و پەنجەمۆریان بۆ جێ بهێڵێ. ئەو دەولەتە زلهێزەى کەچەند سەدەیەک ئەوروپاى تۆقاندبوو, وایلێهاتبوو گالتە جاڕى فەرەنساو ئینگلیز و ڕوسیاى قەیسەرى و لەهەموو لایەکەوە دەولەتى خەلافەتیان تەپاند، کە هەندێ هێزى تێدامابوو بۆ ئازاردانى میلەتانى قەفقاس بەتایبەت ئەرمەنیەکان سۆڤیەتیەکانیش زۆر نەبوو دەسەڵاتیان گرتبووە دەست سەرقاڵى گرفتى شەڕى ناوەخۆ وبرسیەتى بوون هەردوولا پێویستیان بەهاوکارى یەکتر هەبوو هەولى لێکگەیشتن و لێک نزیکبونەوەیان دەدا بۆیە وەفدێکى تورک بە سەرۆکایەتى سەرۆکى ئەنجومەنى نیشتیمانى کەمال ئەتاتورک گەیشتە مۆسکۆ و لەگەل فلادیمیر لینین کۆبونەوەولە 16ى ئادارى 1921 پەیمانى صەداقەیان لەنێوان روسیاى بەلشەفى و ئەنجومەنى نیشتیمانى تورک واژوو کرد تا ئەوکاتە نە یەکیتى سۆڤیەت و نە کۆمارى تورکیا دانەمەزرا بوون و لە 13ى ئۆکتۆبەرى هەمان ساڵ ڕێککەوتنى قارسى خرایە پاڵ و هەردوولا پابەند بونى خۆیانیان پێوە ڕاگەیاند بە ناوى پەیمانى مۆسکۆ – قارس بەگوێرەى ئەو پەیماننامەیە تورکەکان دەبوایە شەر لە دژى ئەرمەن و میلەتانى دیکەى قەفقاس بوەستێنێ لەبەرامبەریش دا ناوچەکانى ئەردەهان و ئارارات و وان بەشێک لەکەناراوەکانى دەریاى رەش لەگەل تەرابزۆن بدرێت بەتورک. بەڵام پەیمانى قارس ماوەکەى تەنها 25 ساڵ بوو و ئەگەرى درێژکردنەوەى بۆ هەر 25 ساڵێک لەلایەن روسیاوە ئەو ناوچانە ئیستا لە ژێر دەسەڵاتى تورکیاە لەسەدا 30 ڕووبەرى تورکیا پێکدەهێنن لە هەمان کات ئەگەرى ئەوەش هەیە کە روسیا دواى تەواو بونى 25 سالەکە نوێ نەکاتەوە و داواى ئەو ناوچانە بکاتەوە کە لە ژێر دەسەڵاتى تورکن یا گەر پێویستى کرد بە زەبرى هێزى سەربازى داگیرى بکات. یەکیتى سۆڤیەتى جاران لە سەرەتاى چلەکانى سەدەى ڕابوردوو هێزێکى زۆرى لەسەر سنورى تورکیا کۆکردبۆوە بە نیازى هێرشکردن، بەلام لەبەر گرژی و ئالؤزى و پەیوەندییەکان لەگەل ئەمریکا و بارى نا ئاسایی نێودەولەتى پلانەکەیان جێبەجێ نەکرد و هێرشەکە ئەنجام نەدرا. دوور نییە ڕۆژێک لە ڕۆژان سیاسەتى گەمژەیی و لەخۆبایی بوونى ئێردۆغان و ئەوانەى دواى ئەو دێن وا لەڕووسیا بکات کە ئەو 30% یە جارێکى تر کۆنترۆل بکاتەوە دەبێ ئەوەش بگوترێ کە زۆربەى ئەو ناوچانە ئیستا کورد نشینن بە شێکن لەخاکى کوردستان. بۆیە پەیماننامەى قارس پەتێکە لە مل و گەردەنى تورکیا ئاڵاوە.
سەرچاوەکان:
• سپۆتنیک ئەرەبیک
• الیوم السابع
• سایتى المعرفە
• ویکپیدیا
