نەوزادى موهەندیس: چین، ئەو ورچەى کە هەموان لەبەخەبەر هاتنەوەى دەترسن!

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

پێشەکى
لە مێژە گوتراوە وڵاتى چین و ماچین وڵاتێکى گەورە و فراوانە و خاوەن سروشت و ڕووبەرێکى فراوانى خاک و گەورەترین وڵاتى گۆى زەویە لە ڕووى چڕى دانیشتوان و ئاشکراشە ئەم وڵاتە پانو بەرینە خاوەنى گەلێک تایبەتمەندى و دەوڵەمەندى زۆر وزەوەندى سروشتى و مرۆییە کە گەر بەهەموو تواناکانى خۆى بکەوێتە سەر پێیەکانى و هەنگاوبنێت و دەستبەجوڵە بکات و لەو ماتى و سستى و بێدەنگى و دۆخى سڕبونەوەى دەربچێت ئەوە بەدڵنیاییەوە پێش هەموان دەکەوێت و دەبێتە مەترسى بۆ سەر هەموان، چونکە پێگە و جێگە و تواناى لەبن نەهاتووى بەهێزى هەیە کە وادەکەن ببێتە زلهێزێکى زەبەلاحى دونیا،کە وەک ئەو ورچە وایە کە هێشتا خەو بەرینەداوە و بێ جوڵەیە بەڵام ئاشکرایە کە گیانەوەرێکى وەکو ورچ لە ڕووى گەورەیى جەستە و لاشە و بەهێزى تواناکانیەوە هەرکات بیەوێت بوەستێتە سەر پێیەکانى و بەرەنگارى بکات و بەرەو پێشیشەوە هەنگاو بنێت کەم گیانەوەرى تر بتوانێت ڕێگەى پێبگرێت. بۆیە چینیش وەکو ئەو ورچە وایە کە لە ئێستادا هێواش هێواش خەریکى دەستکردنە بەجوڵە و وەخەبەرهاتنەوە و ئەم جوڵە و بەئاگاهاتنەوەشى هەر لەئێستاوە بۆتە جێگەى نیگەرانى و ترسى زۆرێک و لەناویشیاندا زلهێزەکانى دونیا لە ڕوسیا و تەنانەت ئەمریکا و ئەوروپیەکانیش.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە ،ئەم هەموو ترسە لە چین بۆچى؟
بۆ ئەم پرسیارە کورتە پێویست بەوەڵامێکى دوور و درێژ دەکات بۆ ئەوەى لە نزیکەوە لەتوانا مادى و مرۆیى و پلان و بەرنامە و ودونیابینى چین تێبگەین و بەرچاومان ڕوونبێت لەکاتى بەراووردکردنى چین بە زلهێزەکانى تر و ئەوسا بڕیار بدەین و وەڵامى پرسیارەکەشمان چنگ بکەوێت کە چین چ مەترسیەک دروست دەکات بۆ هەموان و تەواوى دونیاش.
ناسینى کۆمارى میللى چین کە لە 1/10/1949 وە دامەزراوە
لەڕووى جوگرافیا و پێگەى جیۆپۆلەتیکیەوە:
1- وڵاتى چین دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتى کیشوەرى ئاسیاوە
2- پایتەختەکەى شارى پەکینە
3- ڕووبەرى زەویەکەى بە گشتى 6ر9 ملیۆن کیلۆمەتر دووجایە کە سێیەم یان چوراهەم وڵاتە لەڕووى فراوانیەوە لە دونیادا.
4- لە 22 هەرێم و 5 ناوچەى ئۆتۆنۆمى و 4 شارەوانى کە ڕاستەوخۆ بەڕێوەدەبرێن و 2 ناوچەى بەرزتر لە ئۆتۆنۆمى کە هۆنگ کۆنگ و مەکاوە پێک دێت.
5- یەکەم وڵاتى جیهانە لە ڕووى ژمارەى دانیشتوانەوە کە 1 ملیار و 388 ملیۆن کەسە.
6- چین 17 هەمین وڵاتى جیهانە لەڕووى بونى جۆرەها گیانەوەرەوە.

لەڕووى سیاسیەوە
1- سیستەمى حوکمڕانى تاک حیزبە کە بریتیە لە حیزبى شیوعى چینى.ئایدۆلۆژیاى و فکرى ماوى و سۆسیالیستى پیادە دەکات.
2- چین ئەندامى هەمیشەیى ئەنجومەنى ئاسایشى سەر بەنەتەوە یەکگرتوەکانە.
3- چین ئەندامە لە ژمارەیەک ڕێکخراوى گەورە و گرنگى جیهانیدا وەک : ( ڕێکخراوى بازرگانى جیهانى و دووەم وڵاتە لەدواى ئەمریکاوە ،ڕێکخراوى ئاپیک،ڕێکخراوى بریک، ڕێکخراوى شانگهاى،ڕێکخراوى کۆمەڵەى 20 ، و گەلێکى تریش).

لەڕووى ئابوریەوە:
چین لەماوەى نێوان ساڵانى 1949 تا 1978 سیستەمى ئابورى هاوشێوەى یەکێتى سۆڤیەتى جاران داڕشتبوو کە بەشێوەى سەنتڕالیزم بوو بەشێوەیەک کۆمپانیا و بازاڕى تایبەت و ئازاد نەبوون و سەرمایەى تایبەتیش بوونى نەبووە.دواتر سیستەمى ئابورى تێکەڵاو (حکومى و تایبەت) و تایبەتکردنى زەوى کشتوکاڵى پیادەکرد، بەم هۆیەوە 70جار لە پێشتر گەشەى زیاترى کرد و هانى وەبەرهێنانى دەرەکى درا، چاودێر دەوڵەت کەمبۆوە، گرنگى زیاتر درا بە بازرگانى دەرەکى، گرنگى زیاتر درا بەخوێندن لە ئەمریکا و ئەوروپادا، بەم شێوەیوەى ئابورىە چین گەشەى کردو.
1- ئابورى چین بەدووەم ئابورى بەهێز دادەنرێت لە جیهاندا.
2- گەورەترین وڵاتى هەناردەکارى کاڵاو کەلوپەلە.
3- دووەم وڵاتى گەورەى هاوردەکارى کەلوپەلە.
4- داهاتى تاک 18119 دۆلارە.
5- کۆى داهاتى ساڵانە 23350230198209 تریلیۆن دۆلارە.
6- ڕێژەى بێکارى زۆر کەمە و دەگاتە 5% لەساڵى 2014دا.
7- ڕێژەى هەڵاوسان دەگاتە 1ر2% لەساڵى 2016دا.
8- لەڕووى گەشتیاریەوە چوارەم وڵاتى جیهانە کە لەساڵى 2009دا 9ر50 ملیۆن گەشتیار ڕووى تێکردوە.
9- چین گەورەترین وڵاتى بێگانەیە کە گەورەترین قەرزى داوەتە ئەمریکا.بەبڕى 5ر801 ملیار دۆلار بەشێوەى سەنەداتى گەنجینەیى.
10- 3 هەم وڵاتە کە وەبەرهێنانى دەرەکى تیادایە. و بەهەمان شێوەش وەەبەرهێنان لەدەرەوەى چینیش دەکات.و بۆتە 6 مین وەبەرهێن لە دونیادا.
11- خاوەنى بیرۆکەى ژیاندنەوە و بوژاندنەوە و گەشەپێدانى ( ڕێگاى ئاوریشمە )کە کیشوەرى ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقیا بەیەکەوە دەبەستێتەوە و بەزۆرێک لە وڵاتانى ناوچەکەدا تێپەڕ دەبێت و بەمەش لەڕووى بازرگانى و کەلتورى و فەرهەنگیەوە چین هێندەى تر خۆى بەدونیا دەناسێنێت و لەڕێگەشیەوە هەژموونى خۆى دەسەپێنێت.

لەڕووى سەربازیەوە:
1- چین خاوەن جبەخانەیەکى ئەتۆمى دانپیادانراوە.ویەکەم تاقیکردنەوەى ئەتۆمى لەساڵى 1964دا ئەنجامداوە،و یەکەم مانگى دەستکردیشى لەساڵى 1970دا هەڵداوە بۆ ئاسمان،چین لەساڵى 2003وە بوە سێهەم وڵات کە مرۆڤى ڕەوانەى بۆشایى ئاسمان کردوە.
2- سوپاى ڕزگارى میللى چین یەکەمە لەڕووى خزمەتەوە و گەورەترینە لەسەر ئاستى جیهان.و ژمارەى 5ر2 ملیۆن سەربازە کە لەخزمەتدان.کە لەهێزى وشکانى و ئاسمانى و دەریایى و ئەتۆمى ستراتیژى پێکهاتوە.
3- چین دووەم وڵاتە لە ڕووى گەورەیى بودجەى بەرگریەوە.ساڵى 2009 بڕى 8ر77 ملیار دۆلار بوە ،بەڵام ئەمریکا دەڵێن چین بڕى بودجەى ڕاستەقینەى بەرگرى ئاشکرا ناکات ئەگینا لە ساڵى 2008دا لەنێوان 105 بۆ 150 ملیار دۆلاردایە.

لەڕووى وزەوە
1- چین لەڕووى بەکارهێنانى وزەوە گەورەترین وڵاتە.و بەڕێژەى 70% پشتدەبەستێتە سەر بەکارهێنانى خەڵوز لە وەدەستهێنانى وزەدا. ئەمەش بۆتە هۆى پیسبوونى ژینگە لە ئاو و هەوادا.چین 20-30 شارى هەیە کە پیسترین ژینگەیان هەیە لەسەر ئاستى دونیادا.

لەڕووى تەکنەلۆجیاو زانستەوە
1- چین دووەم گەورەترین بودجەى هەیە بۆ توێژینەوە و گەشەکردن لە جیهاندا کە 136 ملیار دۆلارە.بەشێوەیەک 926000 توێژەر هەن و لەمەدا تەنها ئەمریکا لەپێشەوەیەتى بە بونى 3ر1 ملیۆن توێژەر.
2- چین گەورەترین بەکارهێنەرى مۆبایل و ئەنتەنێتە لە جیهاندا و 700ملیۆن کەس بەکاریان هێناوە لەساڵى 2009دا.
3- چین گەورەترین بازاڕى فرۆشتنى ئۆتۆمبێلە لە جیهاندا.
3- 17 زانکۆى بەناوبانگى چین لە لیستى زانکۆ بەناوبانگەکانى جیهاندان.
بەم شێوەیە دەبینین توانا ئابورى و سەربازى و سروشتى و مرۆییەکانى چین گەلێک گەورەن و بەهێزن و هەر ئەمەش وایکردوە کە زۆرێک لە ئەکادیمیەکان و چاودێرە سیاسى و ئابورى و سەربازیەکان چین وەک زلهێزێکى ئایندە ببینن.چونکەچین لەساڵى 1978وە دەستیداوەتە بەرنامە و پلانێکى چاکسازى و سیستەمى بازاڕى تاڕادەیەک ئازادى گرتۆتە بەر و بەم هەنگاوەشى چین بۆتە ئەو وڵاتەى کە خێراترین هەنگاوى گەشەکردنى لە جیهاندا هەڵهێناوە.چین تا ئێستا و لەگەڵ ئەوەى کە ڕێوشوێنە توندە ئابورى و کۆمەڵایەتیەکانى خاوکردۆتەوە،بەڵام هێشتاش ئازادیە سیاسیەکانى بەپێى یاسا ڕێکخستوە کە توندن و بوارى پیادەکردنیان هێشتا زۆر تەسک و تەنگەبەرن.بەڵام تاڕادەیەکى زۆر باش جێگیرى سیاسى و ئابورى و ئەمنى تیادا بەرجەستە کراوە لە سایەى سیاسەتە دیپلۆماتیە هێواش و لەسەرخۆ و بێدەنگەکەیەوە کە ڕێگرى کردوە لە خراپبوونى پەیوەندى ناوچەیى و نێودەوڵەتیەکانى و ئەمەش بۆخۆى وایکردوە کە چین بەهێواشى هەنگاو بنێت بەرەو زلهێزبون و بەهێزبوونى لەسەر گۆڕەپانى دونیادا لەهەموو بوارەکانى سیاسى و ئابورى و سەربازى و فەرهەنگى و وەرزش و کەلتور و زمان و …هتد.
بەڵام سەرەڕاى ئەم هەموو دەسکەوت و گەشەکردن و بەهێزبونەش،چینیش وەکو هەموو وڵاتێکى ترى فرە نەتەوە و ئاین و مەزهەب و،جیاوازى کەشوهەوا و خاک و دیاردە سروشتیەکانى ترەوە ،بێکێشە و سەرئێشە نیە،کە بونەتە هۆى زیانگەیاندنى گەورە بەتوانا و هێزى چین و بونەتە هۆى دروستکردنى مەترسى گەورە بۆ ئایندەى چین و پلان و بەرنامەکانى بۆ ئایندە و بۆ بوون بە زلهێزێکى زەبەلاح،لەو کێشانەش بریتین لە:
1- کەمى ئاو
2- وشکبونەوەى خاک
3- پیسبوونى ژینگە
4- توانەوەى ڕووبارە بەستەڵەکەکان
5- گێژەڵوکەى خۆڵاوى
6- زیادبوونى دیاردەى بە بیابان بوون کە ساڵانە پانتایى 1 ملیۆن فەدان کە یەکسانە بە 4000 کیلۆمەتر دووجا زەوى لەدەست دەدات.
بۆیە هەموو ئەم کێشە و گرفتانە بونەتە ڕێگر و ئاڵنگارى گەورە بۆ هەرچى زووترى پێشکەوتن و گەشەکردنى زیاترى وڵاتى چینە،چونکە ڕووبەڕووبونەوەى هەموو ئەم کێشانە پێویستى بەبودجە و تواناى مادى و مرۆیى گەورە هەیە کە ئەمەش بۆخۆى بەزیانى گەورەتر دەشکێتەوە و پێویست دەکات ڕێگە چارەى گونجاو و پێویست و خێراییان بۆ بدۆزرێتەوە.

هۆکارى سەرکەوتنەکانى چین لە چیدایە؟
گەلێک هۆکار هەن بۆ ئەم هەموو گەشە و پێشکەوتنە گەورەیە تەنها لەماوەى نزیکەى 70 ساڵدا،ئەوانیش:
1- بوونى بەرهەمێکى زۆر و نرخێکى هەرزان.
2- بوونى دەستى کارى هەرزان.
3- بوونى ژێر خانێکى باشى ئابورى.
4- بوونى ئاستى مامناوەنجى لە تەکنەلۆجیا و شارەزایى و بەرهەمى کوالێتى بەرز تاڕادەیەک.
5- پیادەکردنى سیاسەتێکى ئابورى گونجاوى حکومەت بۆ سەرجەم کەرت و بوارەکان.
6- هەرزانى نرخى دراوى چینى((یوان)).
هەرچەندە تاکو ئێستا حکومەت و دەوڵەتى چین ڕاستەوخۆ خۆى سەرپەرشتى هەردوو کەرتى(( وزە و پیشەسازیە قورسەکان))دەکات،بەڵام لەبەرامبەریشدا ڕێگە و کارئاسانى زۆرى کردوە بۆ کەرتى تایبەت، ئەوەتا:
1- 30 ملیۆن کۆمپانیاى تایبەت هەیە، کە بە ڕێژەى 33 %بۆ 70% بەرشدارن لەبەرهەمى نیشتیمانى گشتیدا.
2- بازاڕى پشکەکانى چین پێنجهەمە لە دونیادا وەک متمانەیەک بە بەهێزى ئابوریەکەى.
3- چین پێگەى 29 هەمینى هەیە لە کێبڕکێ نێودەوڵەتیەکاندا. بەشێوەیەک 37 کۆمپانیاى چینى چونەتە لیستى 500 کۆمپانیاى گەورە و بەناوبانگى جیهانیەوە(گلۆباڵ فۆرست) لەساڵى 2009دا.
4- لە 10 کۆمپانیاى زەبەلاحى دونیاى لەڕووى ئابورى و وزە و بانکى و پیشەسازی و مۆبایلدا چواریان کۆمپانیاى چینین.
5- 93% دانیشتوان دەخوێنەوە و دەنوسن.
6- ناوەنجى تەمەن 73 ساڵە.
7- تەنها 10% ى دانیشتوانەکەى لەژێر هێڵى هەژاریەوەن.
8- لەچیندا 825000 کەس زۆر دەوڵەمەندن و 100 ملیۆن کەسیش لە ئاستى مامناوەندى دەوڵەمەندیدان.
9- لەدواى یابان دووەم وڵاتە لەبەکارهێنانى کاڵاى خۆشگوزەرانیدا بەڕێژەى 5ر27% لەسەر ئاستى جیهان.
لەکۆتاییدا، دەردەکەوێت کە چین چ وەک وڵات و چ وەک کۆمەڵگایەکى خاوەن شارستانیەتى کۆن و دیرێن و خاوەن مێژوو و دەسەڵات و فەرهەنگ و کەلتورێکى دەوڵەمەند و بەم جێگیریە سیاسى و گەشە ئابورى و بەهێزى سەربازى و ئەتۆمى و فراوانى ڕووبەر و زۆرى ژمارەى دانیشتوانى لە ئایندەیەکى نزیکدا ببێتە زلهێزێکى زەبەلاحى زۆر بەتوانا و بچێتە مەیدانى کێبڕکێ لەگەڵ یەکەم زلهێزى دونیادا کە ئەمریکایە و چیدى لە جوغز و چوارچێوەى ناوچەیەک یان کیشوەرێکى بەرتەسک و بچوکدا نەمێنێتەوە و سیاسەتى بێلایەنى و پشوودرێژى وبێدەنگى و کەنارگیرى توڕهەڵبدات و بەوپەڕى تواناکانیەوە بێتە ڕیزى یەکەمى کیبڕکێ نێودەوڵەتیەکانەوە و بون و هێز و توانا و مەترسیەکانى خۆى پیشانى هەموانیش بدات،و سەدەى بیست یەکەم بکاتە سەدەى خۆى هەروەک چۆن ئەمریکا لەسەرەتاى سەدەى بیستەمەوە هێواش هێواش هاتە پێشەوە و جێگەى بە گەورە زلهێزەکانى ئەوکاتى دونیا لە بەریتانیاى مەزن و فەڕەنسا و ڕوسیا چۆڵکرد و خۆى کردە یەکەمین و دەمڕاست و بڕیار بەدەست و تاک جەمسەرى بەهێزى دونیاى سەدەى بیست و تاکو ئێستاش ،زۆر دوورنیە چینیش هەمان ڕۆڵ و هەمان سیناریۆى ئەمریکا دووپات بکاتەوە. بۆیە هەق وایە وڵاتانى ناوچەکە و ئاسیا و کوردیش لەو نێوەندەدا هەر لە ئێستاوە هەوڵى خۆگونجاندن و نزیکبونەوەى زیاتر بدەن لەگەڵ ورچە بەخەبەرهاتوەکەى چیندا، گەر بیانەوێت لەم سەدەیەدا کارێک یان هەنگاوێک بەرەو پێشەوە بنێن و هەوڵبدەن بۆ وەدەستخستنى سەربەخۆیى و دامەزراندنى دەوڵەتى کوردى سەربەخۆ، ئەوەى ئەمریکا و ئەوروپیەکان و ڕوسەکان بۆ کوردیان نەکرد لەسەدەى بیستدا و دوژمنایەتى حکومەتى مەلیک مەحمود و کۆمارى مەهاباد و شۆڕشەکانى ئەیلول و نوێى کوردییان دەکرد و تائێستاش بەڕەواى نابینن کە کورد وەک نەتەوەیەکى دێرین و مافخوار و خاک دابەشکراو دواى 100 ساڵ خەبات و قوربانیدان ببێتە خاوەن دەوڵەتى سەربەخۆى خۆى، بەڵکو چینیەکان لەسەدەى بیست و یەکەمدا خەونە لە مێژین و دێرینەکەى بۆ وەدیبێنن.