نەبەز گۆران: نەزمی نوێی سیستەمی ژیان، لە ماڵەكانەوە تا دەگاتە گوندە بچوكەكەی جیهان.
ئەم وتارە، هەوڵدانە بۆ بیركردنەوە لە تەنیشت وتارێكی (یوڤال نوح هەراری) یاخود، سەرلەنوێ گۆڕینی وتارەكەی ئەوە بۆ وردبوونەوە لەو نەزمە نوێیی سیستەمی ژیان، كە هاتووەتە ناو ژیانی هەریەكمانەوە. ماڵەكان وەك رووبەرێكی تایبەتی ژیان، نمونەی شوێنێكە بۆ تێگەیشتن بۆ شوێنەكانی دیكە. ماڵ، وەك دەقێك دەبێتە سەرتایەك تا لەرێگەی ئەو دەقەوە سەیری ئەو نەزمە نوێیەی ژیان بكەین، بووەتە واقیعێكی ژیاری ناو كۆمەڵگەكەمان و سیستەمە نوێیەكە لەگەڵ خۆیدا جۆرە ژیان و كلتووری نوێی هێناوە. پرسیاركردن لە سیستەم، لەم بابەتەدا، لە پرسیاركردن لە ماڵەوە دەست پێدەكات، كە یەكەیەكی بچوكی كۆمەڵگەیە و خێزان تێیدا نەیشتەجێدەبێت و بنەوانی كۆمەڵگەشە. پرسیاركردن لەماڵ دەكەینە شوێنێك تا لێیەوە بچینە ناو ئەو گوندە بچوكەی جیهانی ئەمڕۆوە كە بەكاڵا گەمارۆدراوە. كە پرسیار لە ماڵ دەكەین، پرسیار لەو شوێنە دەكەین لە رابردوودا چ مانایەكی هەبوو، لە ئێستادا چ مانایەكی هەیە؟ ماڵ لە ئێستادا و ماڵ لەرابردوودا، جیاوازییەكانی لە كوێدابوون؟ ئایا ماڵ كە شوێنی خێزانە وەك یەكەیەكی بنەڕەتی ناو كۆمەڵگە، چ گۆڕانێكی بەسەردا هاتووە و، گۆڕانەكانی بۆ نەوەكانی ئایند چ جۆرە ژیانێك دەرەخسێنێت؟ لەناو ماڵدا دونیای جیاواز لەنێوان نەوەكاندا هەیە؟ رێچكەی ژیانی پەتی نەوەی پێشوو لەگەڵ ئەم نەوەیەدا لە كوێدا جیادەبێتەوە و نەوەی ئایندە سەر بەكام رێچكەیە؟ بۆچی ماڵ دەبێتە ئاوێنەی بچوكی گوندە بچوكەكەی جیهان؟ سیستەمی نوێی جیهان تەنها گۆڕانكاری لە شارەكاندا دەكات، یاخود چوەتە ناو گوندەكان و لەوێشەوە چوەتە ناو تاك بەتاكی خێزانەكان و ماڵی كردووە بە دیوی دووهەمی بازاری خۆی؟
لەم چیرۆكە بچوكەی گوندنشینێكەوە دەچینە ناو پرسیارەكان. ” كاتێك لە گوندەكەی خۆمان، لە ماڵە سادەكەی دایك و باوكم كۆدەبینەوە. كۆمەڵێك جیاوازی بنەڕەتی دەبینرێن. خوشكەكانم كە دێن بۆ ماڵی باوكم، باسی شێوەی پەردەكان، شێوەی ساردكەرەوەكە، شێوەی گوڵدانەكانی بەردەم پەنجەرەكە، شێوەی تاقمی قەنەفەكان و گۆڕینیان، شێوەی راخستی فەرشەكان و شێوەی شوێنی ناندەكە دەكەن، كە پێویستە سەرلەنوێ تازەبكرێنەوە. هەمیشە فشارێك بۆ دایكم دروستدەكەن، پێیان وایە: بەشێكی زۆری كەلوپەلەكانی ناو ماڵەكە كۆنبوون و پێویستە بگۆڕێن. دایكیشم بێ باكانە گوێی خۆی لێدەخەوێنێت و دەڵێت: ئەمەش كە هەیە زۆر زۆرە. باوكم لە هۆدەكەی خۆی سەرقاڵی گوێگرتنە لە هەواڵی میدیاكان. براكانم پەرتەوازەن، هەریەكیان لە شارو وڵاتێكە، هەریەكیان كارێك دەكات و دونیایەكی سەربەخۆی بۆخۆی دروستكردوە و ئەوانەیان دورن لە ماڵەوە تەنها لەرێگەی دەنگەوە پەیوەندی بە ماڵەوە دەكەن. خوشكەكانم هەم خەمی ناو ماڵەكە دەخۆن، هەم خەمی جلوبەرگی دایكم و باوكم و هەریەكەمان.”
ئەم چیرۆكەی ماڵ راماندەكێشێت بۆ كۆمەڵێك جیاوازی گەورە. خوشكەكان سەر بە نەوی نوێن، ئەو نەوەیەی لەناو شارە تازەپێگەیشتووەكاندا دەژین و كەوتونەتە ناو نەزمی سیستەمی سەرمایەدارییەوە. بۆ ئەوان ماڵ تەنها شوێنێك نییە بۆ كۆبوونەوەی خێزانی، شوێنێكیشە بۆ پیشاندانی كاڵاكان. ئەگەر كاڵاكان لەناو ریكلامەكان و ناو ماركێتەكانەوە بگوازینەوە، دووەم نمایشی كاڵاكان لەناو ماڵەكاندایە. ماڵی ئێستا و ماڵی رابردوو، بەتەواوەتی جیاوازن. ماڵی ئێستا شوێنی نمایشی دووهەمی كاڵاكانە. ئاوێنەیەكە تا لێیەوە بازاری ئەمڕۆی تیاببینیت. ئەو مرۆڤە مەسرەفگەرایەی لەناو سیستەمەكەدایە، پێویستی بەوەیە هەمیشە كاڵا بەشێكی گرنگی ژیانی داگیربكات. تا ئەم ساتەش لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ماڵی شوێنی گرنگی پێدانی ژنە، ژن دەیەوێت ماڵ بەو شێوەیە رێكبخات دڵخوازی خۆیەتی و لەناو ئەم سیستەمە نوێیەشدا، ئیدی ماڵ وەك مەخزەنێكی خڕكردنەوەی كاڵاكان دەبێتە ئەو پێشانگایەی زۆرترین كەلوپەل و كاڵای تیا كۆببێتەوە. نەوەی نوێی ژنەكان، وزەی بەهێزی سیستەمی سەرمایەدارین، ئەو وزەیەن بەشێوەیەكی توند خۆیان گرێدەدەن بە كاڵاكانەوە و بازاری ئەمڕۆ، بازارێكە بەشێكی زۆری لەرێگای داخوازییەكانی ژنەوە جوڵەی پێدەكرێت. كاتێك خوشكەكانمان بەشوێن كاڵای نوێ بۆ ماڵی خۆیان و بۆ ماڵی باوكیان دەگەڕێن، ئەم گەڕانە دەبێتە هێزێكی گەورەی مەسرەفگەرا، تا بازاری پێگەرم بكرێت. بۆ دایكەكانی نەوەی پێشوو كاڵاكان گرنگ نین، دایك سەر بەنەوەیەكە نەهاتووەتە ناو ئەم سیستەمە نوێیەی ژیانەوە، سەر بەنەوەیەكە ئەوەی بۆی گرنگە، ماڵ ببێتە شوێنی كۆكردنەوەی خێزانی و بەخشینی خۆشەویستی, شوێنێك كە خێزانەكەی بتوانن خۆشبەخترین كاتی تێدا بەسەر بەرن. دایكەكانمان سەر بەنەوەی دژە كاڵان، نەوەیەك پەیوەندییەكی ناوەكییان لەگەڵ ماڵ و كەسەكانی ناوماڵدا هەیە. راخستی سفرەیەك و كۆكردنەوەی خێزانەكە لەسەری و دڵخۆشی خێزانەكەی و پرسیاركردن لە باشی ژیانی نەوەكانی، لای نەوەی پێشوو ئەو مانایە بە ماڵ دەدات هێشتا لەم دونیایەدا شوێنێكی ئارام هەیە. خۆشبەختییەكانی دایكمان جیاوازن لە خۆشبەختییەكانی خوشكەكانمان، ئەوەی بۆ دایكمان خۆشبەختییە بوونی ئێمەیە لە ماڵەكەیدا، نەك بوونی جوانترین پەردە و جوانترین تاقمی قەنەفە. هێشتا زۆرێك لە دایكەكانمان لەناو سندوقە كۆنەكاندا جلەكانیان هەڵدەگرن و هیچ ئامێرێكی نوێش بەكار ناهێنن بۆ دەقكردنی جلەكانیان، جل بۆ ئەوان و رەنگی جل بۆ ئەوان، پەیوەندی بەتەمەن و ویقارەوە هەیە، نەك پەیوەندی بە خۆگونجانەوە هەبێت لەگەڵ چاوی ئەویتری دەرەوە. زۆربەی دایكەكان سەرپۆشی سپی و رەش و نیلی، لەگەڵ كراسی رەش و نیلی و ئاڵەمیانە بەكار دەهێنن. چونكە پێیانوایە ئەم شێوە لەخۆپۆشینە جۆرێك لە ویقار و گونجانە لەگەڵ تەمەندا، كە خۆی دڵی پێیخۆشە بەم جۆرە ویقارەوە دەركەوێت، بەڵام نەوەكانیان بەرلەوەی خۆگۆڕینەكەیان بۆ دڵخۆشی خۆیانبێت، خۆ گۆڕینەكەیان بۆ راكێشانی چاوی ئەویترە. هەریەك لە نەوەی نوێ، چ كوڕ چ كچ، نەزمە نوێیەكە بەرەو ئەو ئاراستەیەی بردوون ئەویتر ئاوێنەیە تا خۆیانی لێوە ببینین. جوانی خود لەبەرچاوی ئەویتر، دڵخۆشكردنیخودە بۆ نەوەی نوێ. بەهەمان شێوەش كاڵاكانی ناو ماڵ، بۆ ئەویتری بینەرە، نەك بۆ ئەندامانی خێزان. رازاندنەوەی ماڵەكان بە كاڵای گرانبەها و بەردەوام مەسرەفكردن بۆ كڕینی كاڵای نوێ، خۆگونجانە لەگەڵ نەزمە نوێیەكدا تا ئەویتر ددان بە جوانی ماڵەكەدا بنێت و، ددانپێنانەكەی دەبێتە دڵخۆشی خاوەن ماڵ. ئەم نەزمە پێچەوانەی بینینی دایكەكانی نەوەی پێشووە. دایكەكانی نەوەی پێشوو، ماڵیان بۆ تێركردنی چاوی ئەویتر ناوێت تا لەرێگەی كەلوپەلەكانییەوە مانا بە ماڵ بدەن، ماڵیاندەوێت وەك شوێنێك تێدا كۆمەڵێك بەهای لێكۆبكەنەوە. عادەتەكان و ترادسیۆنەكانی ناو خێزان، بەشێكی بنەرەتین لەو بەهایانەی نەوەی پێشوو تا ئەم چركەساتەش دەستیان پێوە دەگرێت.
لە رابردوودا ماڵ ماهییەتێكی جیاوازی هەیە، ماهییەتێك نەبەستراوەتەوە بە شتەكانی ناوییەوە، بەڵكو بەستراوەتەوە بەو پەیوەندییە سۆزداری و رێزگرتنەوە لەنێوان ئەندامانی خێزانی ماڵەوەدا هەیە و بوونەتە عادەتی خێزانی. دڵخۆشییەكانی دایكمان لەماڵدا ئەوكاتە سەر هەڵدەدەن، یەكێك لە منداڵەكانی دڵخۆشبن. چەتری یەكەمی ماڵ بۆ ئەوان ، بریتییە لەو خۆشەویستییەی لە دایك و باوكەوە بەسەر منداڵەكانیاندا پەخش دەبێت، پاشان لەنێوان نەوەكانیاندا ئەو خۆشەویستییە ببینینەوە. پێچەوانەی جیهانی خوشكەكانی سەر بەم دونیا نوێیە، ماڵ تەنها پەیوەندییەكی ناوەكی نییە لەنێوان ئەندامەكانی ژێر بنمیچەكەی، بەڵكو شوێنێكیشە پێویستی بەرازاندنەوەیە، پێویستە كەلوپەلەكانی جوانبن و جوانبوونی ناو ماڵەكە، جۆرێك لە شكۆ بە ماڵ دەبەخشێت و ئەویتری میوان دێتە ناوی، بە كەلوپەلەكاندا سەرسامی خۆی بۆ ماڵ دروستدەكات. بەڵام بۆ دایكمان ئەو جوانییە لەناو پیەوەندییە ناوەكییەكانی ناو ئەندامانی خێزانەیدا دەبینێت، هۆكەشی جیاوازی دوو نەوەیە، نەوەیەكی ناو دونیای مەسرەفگەرایی، نەوەیەكی ناو دونیای ترادسیۆنەكان. بە مانایەكی تر، دایك كە سەربەنەوەی پێشووە، هەرگیز ناتوانێت پەیوەندی خۆی بە ماڵەوە ببەستێتەوە بە كەلوپەلەكانەوە. كەلوپەل بۆ ئەو بریتییە لە كۆمەڵێك كەرەستەی پێویست بتوانێت ژیانێكی ئاساییان پێ بەرێوە ببات. هەموو كەلوپەلێكی زیادە، لە خەیاڵدانیدا دەبێت بە جۆرێك لە فەوزای ناو ماڵ. كاتێك دایكمان دەڵێت:” ئەم ماڵە پڕبووە لە خاشاك و شێخەڵ.” ئەم دەربرینە ئەو ئەو شێواوییە دەردەخات ناتوانێت ماڵ بەو هەموو كەلوپەلەوە قبوڵ بكات، ئەو سەربەنەوەیەكە ماڵ بریتی نەبووە لە شوێنی كاڵاكان و قەرەباڵەغكردنی ماڵ بە كاڵاكان، بەڵكو سەر بە جیهانێكە ماڵ بریتیبووە لە كۆمەڵێك مانای دیكە، كە هیچیان پەیوەندیان بە كاڵاوە نییە.
“پێویستە خێرا خۆتان نوێبكەنەوە و خۆتان بەرهەمبهێننەوە. چونكە بەخێرابوونی گۆڕانكارییەكان، نەوەك هەر ئابووری، بگرە بنەرەتی مانای مرۆڤبوونیش، بە ئەگەری زۆر گۆڕانی بەسەردا دێت.”(1) سیستەمە نوێیەكە نایەوێت ئارام بگرین و بۆ ساتێك بوەستین، دەخوازێت بەردەوام لە خۆنوێكردنەوەدابین، خۆ نوێكردنەوەیەكی رەواڵەتی، نەك خۆ نوێكردنەوەیەكی ناوەكی یان عەقڵانی. ئەم خۆنوێكردنەوەیە هەمان ئەو خۆ نوێكردنەوەیە خوشكەكانمان بۆ ماڵەكەی خۆیان و باوكیان دەیخوازن. لەناو سیستەمی نوێی جیهاندا ماڵ وەك رووبەرێكی تایبەت كە میوانی ئاشنا و نائاشنای دێت، بۆئەوەی میوانەكان هەست بە خانەدانییەكەی بكەن، پێویستی بە خۆ نوێكردنەوەیە، ئەو خۆنوێكردنەوەیەش لە كەلوپەلەكانیدایە، نەك لەو دونیابینیەی خاوەن ماڵ بۆ ئەویتری ئاشنا و میوان هەیەتی. ئەوەی پێویستە نوێبكرێتەوە بەرلەوەی پەیوەندی بە بیركردنەوەی مرۆڤەكانەوە هەبێت، پەیوەندی بە رەواڵەتیانەوەیە. ئیشكالەكە لەوەدایە، لەگەڵ خۆنوێكردنەوەی رەواڵەتدا، مرۆڤبوونەكەش مانایەكی دیكە هەڵدەگرێت. مانایەك هەست بە گۆڕانێك دەكات و گۆڕانەكەش پەیوەندیی بە شێوە بینیینەوە نییە بۆ ژیانەكە، هێندەی پەیوەندی بە گۆڕینی شتەكانەوە هەیە و ئەم گۆڕینی شتانە، دەبێتە ئیحای وەهمێك بۆ گۆڕینی مرۆڤەكەش. بەشێك لە مرۆڤەكانی ناو ئەم نەزمەی ژیان، بە گۆڕینی شتەكانیانەوە مرۆڤ بوونیشان دەگۆڕێت، لەناو وەهمی گۆڕیندا دەژین! ئەشێت كارەكتەرێك هەبێت، بە جل و بەرگ، لە شێوازی ئۆتۆمبێلەكەی، یان گۆڕینی شێوازی ناوماڵ و ماڵەكەی، بەتەواوەتی مرۆڤبوونی بگۆڕێت و لە دۆخێكی وەهمیدا، وا وێنای خۆی بكات مرۆڤێكی مۆدێرنە و لەناو ژیانێكی مۆدێرندایە. لە واقیعدا زۆرجار لە شوێنەكانی ناو ئەم كۆمەڵگەیەدا، بەر ئەو جۆرە لە مرۆڤ دەكەوین، بەهۆی كاڵاكانەوە لە وەهمی چوونە ناو مۆدێرنەدا دەژیت. وەهمێك هیچ پەیوەندی بە بیركردنەوە و دونیابینییەوە نییە بۆ سەردەمەكە و بۆ رابردوو، بەڵكو پەیوەندی بەو كاڵایانەوە هەیە وەك بەكاربەرێك بەكاریاندەهێنێت و بەهۆی بەكارهێنانیانەوە، لەناو وەهمی ژیانی نوێیدایە و وێنەیەك لە خەیاڵدانی خۆی دروستدەكات، كە هیچ پەیوەندی بە مرۆڤی نوێویەوە نییە و كاڵاكان ئەو وەهمی مرۆڤی نوێییەیان بۆ دروستكردووە. ئەكرێت هەمان كارەكتەر كاڵاكانی لێوەربگریتەوە ئیدی پێی وابێت داماڵدراوە لە مۆدێرنبوون و بووەتەوە بە كارەكتەرێكی ناو دونیای كۆن. (هەڵبەتە تێگەیشنی بەشێك لە بەكاربەرانی كاڵا بۆ دونیای كۆن، هێندە كۆمیدییە، بەقەت ئەو وەهەمەی تێیكەوتوون بۆ مرۆڤی نوێ شایەنی قسەكردنی تەنزئامێزە لەسەری.)
خوشكەكانمان هەرگیز پرسیار لە شێوەی بیركردنەوەی دایكمان ناكەن بۆ ئێستای هەریەكەمان، بەڵام پرسیار لە سەر جل و بەرگەكەی، رێكوپێكردنی ماڵەكەی، ئاگاداربوونی تەندروستی دەكەن و كۆنی كەلوپەلەكان دەكەن. هەریەك لەم هوشیارییانە، ئەو هوشیارییە نوێیانەن لەناو سیستەمە نوێیەكەدا لە رێگەی میدیا و شاشەكانەوە ئاراستەی بینەرەكان دەكرێت. بینەرەكان چ خوشكەكانی ئێمە بن، یان هەر كەسێكی دیكەی ناو ئەندامانی خێزانەكان، لە رێگەی ئایدۆلۆژیای سیستەمە نوێیەكەوە سەرقاڵن بە جیهانێكەوە جیهانەكە وەرگیراوە، جیهانێكە میدیا وەك زمان و وێنەی ئەوان، بەردەوام كاڵای نوێ و هوشیاری دیاریكراو و شێوازی خواردنی نوێ دەخاتە بەردەمیان و، بینەری بەردەم شاشەكەش لەناو واقیعی ژیانیدا هەوڵی دووبارەكردنەوەی ئەو دونیایە دەدات لە شاشەكانەوە وەریدەگرێت. ئەم هوشیارییە پچرپچڕەی ناو شاشەكان، تەنها پەیوەست نییە بە خوشكەكانمانەوە، بەڵكو براكانمان كە سەر بەنەوەی نوێن، فەزایەكیان بۆ دروستكردوون لەناو فەزاكەدا خەریكی خۆ ونكردنێكی راستەقینەن. فەزایەك كە بۆ ئەوان چونكە توانای زیاتر چوونە دەرەوەیان هەیە، كردوونی بە مرۆڤی مۆدێلی. مۆڤێك دەبێت لەگەڵ مۆدێلەكاندا ژیانی خۆیان رێكبخەن. لە شاشەكانەوە هەر مۆدێلێك بەدی بكەن، بە پێچەوانەی خوشكەكانەوە مۆدێلەكە ناهێننە ناو ماڵەكە، بەڵكو خۆیان دەچن لە دەرەوە ئەو مۆدێلە تەحقیق دەكەن، بەبێ ئەوەی بۆ ساتێك پرسیار لە بوونی خۆیان و مۆدێلەكە و سەردەمەكە بكەن. یەكێك لە كێشە گەورەكانی نەزمی ئەم سیستەمە نوێیەی ژیان ئەوەیە، ئەوانەی بەتەواوەتی دەكەونە ناوی، كەوتنێكی چێژاویی دەبین و هیچ كات پرسیاری جەوهەر نە لە خۆیان و نە لە مۆدێلەكە ناكەن. نایانەوێت پرسیاركردن لە ژیانەكە ببێتە بەشێك لە ئاگاییان و بە ئاگاییەوە بچنە ناو جیهانەكەوە، بەڵكو مۆدێلەكان و كاڵاكان دەیكانكات بە مرۆڤی ناو دونیاكە و ئاگایی و پرسیار و گومانەكانین لە بەكاڵابوونی ژیان، فەرامۆشدەكەن! لێرەدا مەبەست ئەوەنییە، ئێمە دژی هەموو كاڵایەك بین، بەڵام ئەو مەسرەفگەراییەی جیهانی نوێ بۆ نەوە نوێیەكەی دروستكردووە، پێویستیشی بە ئاگایی و هوشیارییەكی نوێ هەیە، پێویستی بە پرسیاركردن هەیە لەسەر ئەو ستایلەی ژیان، پێویستی بە گومانكردن و سەرلەنوێ هەڵوەستەكردن هەیە، تا كەسی گەمارۆدراو بە كاڵا، بۆ ساتێك بیر لە ئێستایی و بیر لە ژیانی بكاتەوە و كاڵانەبێتە ژیانی و بوونی ونبكات. یاخود كاڵا و ئایدۆلۆژیای شاشەكان وای لێنەكەن، ماهییەتی لەدەستبدات بۆ رەواڵەتگەری.
جیازاییەكان زۆرن لەنێوان نەوەی پێشوو نەوەی نوێدا. بێگومان كۆمەڵگەی ئێمە پاش ساڵانی نەوەدەكان بە تەواوەتی خۆی دەخاتە ناو سیستەمە نوێیەكەی جیهانەوە، بۆیە نەوەی پاش ئەو سەردەمە، نەوەی ناو سیستەمەكەن چ لەرووی پەروەردەیی و چ لەرووی هوشیاریی سەردەمیانەوە. بەڵام نەوەی پێش ئەو ساتانە، كۆمەڵێك پرنسیپ و ترادسیۆنی خۆیان هەیە تێكەڵی ناكەن لەگەڵ سەردەمەكە و نایانەوێت ریتمی ژیانی خۆیان بەو جۆرە خێراییە بگۆڕن، بۆیە جیاوازییەكانیان لە كردە و تێگەیشتندا زۆر بەروونی دەردەكەوێت. ئەو جیاوازییە جەوهەرییەی لەنێوان نەوەی پێشو نەوەی نوێدا هەیە، لە گفتوگۆیەكی خێزانییەوە دەركی دەكرێت. رەنگە ئەو فیگەرە ئایینیەی زیاد لە هەزار ساڵ پێش ئێستا گوتی: ” نەوەكانتان بەو جۆرە ئامۆژگاری مەكەن لەخۆتان بچن، چونكە ئەوان سەر بە سەردەمێكی ترن.”(2)لە ئێستادا بژیاباییە رستەیەكی لەو جۆرەی نەدەوت. چونكە خاوەنی ئەم رستەیە سەر بە سەردەمێكی زۆر جیاوازە، سەردەمێك تارادەیەكی زۆر ئایندەی بەردەمی نەوەكان رونبوو، بەڵام لەهەمان كاتدا دەخوازێت لێبگەڕێن هەر نەوەیە و سەر بە سەردەمی خۆی بێت. لە سەردەمی ئەودا، شار بریتی نەبوو لە دونیایەكی گەورەی ئاڵۆزی فرە رەنگ، بازار ئەو ماشێنە گەورەی ریكلام نەبوو بۆ بە كاڵاكردنی ژیانی تاكەكان و نكردنی حەقیقەتەكان. شار بریتبوو لە كۆمەڵاێك رایەڵە پێكەوە بەسترابوونەوە و لەناو ئەو كۆمەڵگە شانشینەدا بازارێك هەبوو بۆ یەكتر بینین و ناسین و، بۆ كڕینی ئەو پێداویستیانەی مرۆڤەكانی ناو ئەو كۆمەڵگەیە بە پێویستی ژیانیان دەزانی. شەوەكانیش دوای كزبوونی چرایەك، شار لە مانای شاربوونەوە دەبوویە گوندێكی بێدەنگ و خامۆش و ئارام. ئەمما لە ئێستادا شار شوێنی كاڵاكان و چرا رۆشنەكانە، زۆرێك لە شارەكان خەوتن نازان و هەمیشە بە درەوشاوەیی دەمێننەوە. رووبەرە گشتییەكان لە فراوانبووندان و بەردەوام سیستەمەكە سەرقاڵی بیركردنەوەیە بۆ دروستكردنی رووبەری نوێ، تاكو تاكەكانی ناو شار بەرەو چێژ و مەسرەفكردن رابكێشێت. هەمیشە سوبێكتی شاری بەهۆی گەشەی خێرا و بینینی رووبەری نوێ و فەزای نوێدا لەبەردەم ترسی ونبووندایە. وەك یوڤاڵ نوح دەڵێت: ” بۆ ئەوەی دەرك بە ونبوون نەكات، بەردەوام پێویستی بە خۆنوێكردنەوەیە.” خۆ نوێكردنەوەیەك بتوانێت بگونجێت لەگەڵ ئەو رووبەرە نوێیانەدا سیستەمەكە دروستیاندەكات. ئەگەر ڤیگەرە ئایینییەكە لەم سەردەمی خێراییەدا بژیبایە، رستەكەی بەو جۆرە دەرنەدەبڕی و شێوەكەی بەتەواوەتی دەگۆڕی، دەیزانی باوان ناتوانن نەوەكانیان ئامۆژگاری بكەن لەخۆیان بچن، هیچ نەوەیەك ناچێتەوە سەرباوانی خۆی بەو مانییەی كە بیەوێت وەك باوانی بژی، چونكە گەربیەوێت بچێتەوە سەر باوانی خۆی لەناو فەزا هەست بە جێماندەكات و رەنگە لە ئایندەدا هیچ كارێكی دەست نەكەوێت. خێراییەكە بەجۆرێك روودەدات پێویستی بە خۆ گۆڕینی خێراییە، هەرچۆن پەردەی پەنجەرەكەی ماڵەكانمان كەمێك چرچبێت، خوشكەكانمان بە نیگەرانییەوە باس لە گۆڕینی دەكەن و داوا دەكەن پەردەیەكی نوێ بۆبهێنن لەگەڵ دیوار و فەرش و تاقمی قەنەفەكان بگونجێت، مرۆڤ و نەوەی ئەم سەردەمەش كەوتونەتە ناو هەمان نەزمی سیستەمی ژیانەكەوە و دەیانەوێت لەگەڵ رەنگە نوێیەكاندا لە رێگای كاڵاكانەوە ژیانی خۆیان بگونجێنن.
( لێرەدا گەر خودخواهی، خۆپەسەندی نەبێت، سەرنجێك لەسەر كارەكتەری سەرەكی یەكەم رومانی خۆم دەدەم، بۆئەوەی كەمێك زیاتر لەسەر جیاوازی نەوەكان روونبكەمەوە، كە ناتوانی ئامۆژگارییان بكەیت لە باوانیان بچن و هەمان ژیان و پیشەی باوانیان وەربگرنەوە. رۆمانی دێوانەیەك لەم شارەیە(3) كوڕی پینە چییەكە، كە هەمان گێڕەرەوەی چیرۆكەكەیە، باوكی دەیەوێت لەرووی پیشەییەوە بگەڕێتەوە سەر پینەچییتی، چونكە خۆی بە رەچەڵەك پینەچیەتی پیشەیان بووە و حەزدەكات كوڕەكەشی هەمان پیشە هەڵبژێرێت. مامۆستای حوجرەكەشی، كە سەر بە هەمان دونیای باوكیەتی ئارەزوییەتی فەقێكەی بەردەستی ببێتە مەلایەكی گوتاربێژ و هەمان رێچكەی خۆی بگوازێتەوە بۆ ئەو. بەڵام كارەكتەرە سەرەكییەكە كاتێك بەر میری دەسەڵاتدار دەكەوێت، بەتەواوەتی دونیابینی دەگۆڕێت. نە دەیەوێت ببێتە مەلایەك و نە ئارەزوشییەتی ببێتە پینەچییەك و پیشەكەی باوكی بگرێتە دەست. بەركەوتنەكەی لەگەڵ سیستەمی دەسەڵاتدا، بەركەوتنێكە دونیاكەی و ئایندەی دەگۆڕێت. تا ئەو ئاستەی لە كۆتایی چیرۆكەكەدا شار بەجێدەهێڵێت، لە رارایدا دەژیت و دەیەوێت بەشوێن شوناسێكی نوێدا بگەڕێت. شوناسێك هیچكام لەو شوناسانە نییە لە شارەكەدا لێدەخوازرێت. نە سەر بە دونیا كۆنەكەیە، نە سەر بە دونیای ئەوكاتی شارە. ئایدۆلۆژیای سیستەم گۆڕان بەسەریدا دەهێنێت، لە زۆر وێستگەدا هەست بە ونبوونی خۆی دەكات و دەیەوێت لەو گەمارۆدانەدا خۆی قوتار بكات و لە جێگایەكی دیكە خۆی بدۆزیتەوە.)
كارەكتەری سەرەكی هەمان ئەو كارەكتەرەیە لە ئێستای شاردا بەر سیستەم دەكەوێت. نە دەتوانێت لەرووی پیشەییەوە رێگایەكی دروست بدۆزێتەوە، تاكو ئایندەی خۆی پێهەڵچنێت، نە پێشیدەكرێت بگەڕێتەوە سەر ئەو پیشەیەی لە باو باپیرییەوە بۆی ماوەتەوە. لە سەردەمە كۆنەكاندا، پیشە بەشێك بوو لە میراس، میراسێك نەوە دوای نەوە دەمایەوە، لەگەڵ هاتنی مۆدێرنە و دروستبوونی شارەكاندا، ئەم میراسەش گۆڕانكاری بەسەردا هات. ئیدی پیشەوەرەكانی ناو شار تەنها ئەوانە نەبوون لە باوباپیرانەوە پیشەكەیان بۆ دەمایەوە، بەڵكو مۆدێلی نوێ لە پیشە و كار هاتنە پێشەوە و خوێندنگەش بووییە ئەو شوێنەی تا لەوێوە نەوەی نوێ، بۆ جۆرێكی دیكە لە ژیان بگەڕێن. كارەكتەرەكە گەرچی لەناو شارێكدایە بە ماناكۆنەكەی شار شارە. بەڵام لەو چركەساتەوە بەر دەنگی سیستەم دەكەوێت لەرێگەی فیگەرێكی دەركراوی ناو سیستەمەوە، توشی راراییەك و گومانێك دەبێت لەسەر ئایندەی خۆی. باوك لەسەر ریتمە كۆنەكە دەڕوات، ریتمێك لە باوانییەوە پیشەیەكی بۆ جێماوە و خەون بەوە دەبینێت هیچ كەسێكی دیكە نەیەت پیشەكەی لێبگرێت و بیگوازێتەوە بۆ نەوەكەی. نەوەكەشی كەوتوەتە ناو دونیایەكی نوێووە، دونیایەك سیستەمی دەسەڵات فەزایەكی دروستكردووە لەو فەزایەدا، ئایندە نادیاردەبێت. گەرچی نەوەكە لەناو حوجرەیەكدایە و شار بریتییە لە شارێگەیەك و چوارریانێك و سنووری شار، تا دەروازەی شارە. ئەما راڕای و ترس لە نادیاری ئایندە، خولیای گەڕان بۆ جۆرێكی دیكە لەكار و پیشە سوبێكتی دەگۆڕێت. ئەم كاریگەرییە لە گوتاری ئایدۆلۆژی دەسەڵاتەوە، گەر لەناو رۆمانەكەدا دونیای كارەكتەرێكی قوڵپكردبێتەوە و كردبێتی بە كارەكتەرێك نەزانێت سبەی چی روودەدات، بەهەمان شێوە لە جیهانی ئەمرۆدا، بەردەوام شاشەكان كە زمانی جیهانە نوێیەكەی كاڵان، كارەكتەری ئەم سەردەمەیان بەرەو ئەو شوێنە بردووە، هەمیشە راڕابێت و نەتوانێت سبەینێی خۆی لێدیاربێت و، نەخشە تایبەتییەكانی تێكەڵ بە نەخشەیگشتبووبن.
شار بە ماناكەی ئێستا، سنوورێكی نییە. دونیای تەكنەلۆژیا سنووری بۆ شارەكان نەهێشتووە. ئەشێت لەرووی جوگرافییەوە نزیك لە دەروازەی شارەكان بنووسرێت: ” شارەوانی فڵان شار بەخێر هاتنتان دەكات.” ئەم بەخێرهاتنە فێڵێكە بۆ گەڕانەوەی شار بۆ سنوورێكی دیاریكراو. لەناو دونیای شاشەكان و دونیای مەجازیدا نەك شارەكان و گوندەكان، بەڵكو جیهان بووەتە گوندێكی بچوك و پەیوەندیییەكانی نێوان مرۆڤەكان لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكەی زەوی، تەواو ئاسانكراوە و هیچ سنوورێك نەماوە. مرۆڤی ئەم سەردەمە لەناو جیهانێكی تەكنۆلۆژیدا دەژیت. جیهانێك لە یەك چركەدا هەزاران زانیاری و هەزاران كاڵا و هەزاران دیمەنی جیاواز جیاواز دەخاتە بەردەستی. مرۆڤێكی راڕا، كە نازانێك بە چ رێگایەكدا بڕوات تا بتوانێت لە ئایندەدا پیشەیەك و كارێكی شەرفمەندانە بدۆزێتەوە. وەك (یوڤان نوح هەراری) دەڵێت: ” كێ دەتوانێت دڵنیایی بدات، دوای پەنجاساڵیتر چ پیشەیەك گرنگە، تا ئەمڕۆ نەوەی نوێ كاربكەن بۆ بەدەست هێنانی ئەو پیشەیە.” بێگومان هیچ دڵنیاییەك نییە. راڕایی كارەكتەری ناو رۆمانەكە، هەر ئەو راراییە لە ئێستای ئێمەدا لەناو ئەم نەزمە نوێیەی سیستەمی ژیاندا بەدیدەكەین. هیچ كام لە ئێمە دڵنیانین بزانین چەند ساڵی ئایندە چ كار و پیشەیەك گرنە و ژیانێكی شكۆمەندانەی تیاییە و سەردەمەكە بەردەوام گۆڕای خێرای تێدا روودەدات. پێشكەوتنەكان بەجۆرێك خێران، هیچ ئایندەیەكی روون نابینرێت.( بەڵام دونیای ناو رۆمان، هەمان ئەو دونیا واقیعییە نییە تێیدا دەژین، دونیاییەكە كارەكتەر دەكرێت بە هەڵهاتنێك لە شارەكە و دوركەوتنەوە لەو فەزا شێوازەی سیستەمی ژیان، بەشوێن مانایەكی دیكەی ژیاندا بگەڕێت. ئەمما كارەكتەری واقیعی ناو ئێستای نەزمی ژیان بۆ كوێ رابكات. لە هەرشوێنێكی ئەم ئەستێرەیە بژین، رووبەرووی هەمان سیستەم دەبینەوە.)
گوندە بچوكەكەی جیهان، ئاوێنەی خۆی لە ماڵدا دەبیینێت. دەبێت ماڵ وەك جیهانی دەرەوە بە كاڵاكان پڕبكرێتەوە. دەبێت ماڵ بكرێتە شوێنێك بۆ پیشاندانی دیوێكی خۆشی ژیان، ئەو دیوەی خۆشییەكان بە كاڵاكانەوە دێنە ناو ماڵ. كاتێك خوشكەكانمان بەشێكی زۆری بیركردنەوەیان بۆ كەلوپلەكانە، ئیدی كەلوپەل دەبێتە ئەو بەشەی ژیان لەگەڵ خۆیدا مۆدیلی ژیان دەگۆڕێت و لەگەڵ خۆشیدا مۆدێلێك لە خۆشی دروستدەكات، كە هەریەك لەو خۆشیانە پەیوەندیان بە ماڵی كۆنەوە نییە و پەیوەندییان بەو ماڵە نوێیانەوە هەیە، كاڵاكان خۆشییەكان دروستدەكەن. دایكەكانمان كاتێك ئاسودەن كە دەچێن بۆ دەشت یان باخ، بەڵام بۆنمونە: باخ بۆ نەوەكانیان بریتییە لەو شوێنەی چەند مانگ جارێك بۆ گەشتوگوزار رووی تێبكەن. باخ ئیدی بۆنەوەكانیان شوێنێك نییە ژیانی لێبەرهەمبێت و بكرێتە سەرچاوەیەك بۆ ژیان. هیچ كام لە كوڕ و كچەكانیان باخ وەك سەرچاوەی ژیان نابینن و وەك شوێنێكی گەشتیاری دەبیننن بۆ چەند ساتێك تێدابن، بەڵام بۆ دایك و باوكەكانمان، كە باخەوانن، باخ تەنها بریتیی نییە لە شوێنێكی خۆش بۆ كات بەسەربردن، باخ سەرچاوەی ژیان و داكوتینی رەگوڕیشەیە لە شوێن و، باخ ئەو موڵكەیە ئێمە دەبەستێتەوە بە شوێنەكە و بە جۆرێك لە ژیانی ئارام، تەنها درەختەكانی باخ ئەو ئارامییە بە ئێمە دەدەن. خۆشویستنی نەوەی پێشو بۆ باخ، یان رەز، یان كێڵگەی كشتووكاڵی، خۆشەویستییەكە بۆ ژیانێكی سروشتی كە پێكەوە لەگەڵ خاك دەیاندەستێتەوە.(بۆ جوتیار و پیشە كۆنەكانی دیكەش، هەمان خوێندنەوە دروستە.)
قسە لەسەر ئەوە نییە، دایك و باوكمان وەك دوو باخەوانی گوندی، یان دوو جوتیار لەم سەردەمەی ئێمەدا دەژین، قسە لەسەر ئەوەیە بوونی ئەوان لەم سەردەمەدا بوونێكی جیاواز و دونیایەكی جیاوازە. هێشتا بەرگری لەو شێوە ژیانە دەكەن پەیوەندییەكان لەرێگەی هەست و رۆح و بەركەوتنەوە دروستدەبن، نەك لەرێگەی كەلوپەلەكانەوە. ئەوان نەبەستراوەن بەم دونیا نوێیەی تەكنۆلۆژیاوە، نەبەستراون بە شاشەكانەوە، بەڵكو بەستراون بەو شێوە ژیانە سادەیەوە بە دێژای تەمەنیان لەسەری راهاتوون و ئێستا ئامادەنین لەبەر مۆدێلێكی نوێ بیگۆڕن. ئەشێت لە هەندێك شوێندا مۆدێلە نوێیەكە كاریگەری لێكردبن، بەڵام كاریگەرییەك بەو ریتمە بەهێزەوە نا كە لەسەر نەوەكانیانیكردووە. نەوەكانیان سەر بە خوێندنگە نوێیەكانی مۆدێرنەن، سەربە جیهانە نوێیەكەن و بەتەواوەتی چونەتە ناوی، رۆیشتونەتە ناو شارەكان و لەناو دونیای مەجازی و شاشەكاندا پەیوەندییەكی زۆریان دروستكردووە. نەوەكانیان وەك كارەكتەری سەرەكی رۆمانەكە، نایانەوێت پیشەكەی باوكیان بگرنە دەست، چونكە رازی نین بەو ژیانە سادەیەی لە رێگەی بەرهەمی باخ یان پیشەی بەمیراس بۆماییەوە بەدەستی دەهێنن. نەوەكانیان دەیانەوێت لەگەڵ مۆدێلە سەردەمییەكەدا مامەڵە بكەن و سەر بە جیهانی كاڵاكانن. لەناو راڕاییەكدان دەیانەوێت لەم گوندە بچوكەی جیهاندا، جیاواز لە ژیانی رابردوو بژین و شوێنێك بۆ خۆیان بەدەست بهێنن. گەر نەوەی پێشو بەیانیان یەكەم ساتی بە خەبەربوونی بەرەو شوێنی كارەكەی و پیشەكەی رۆشتبێت، نەوەی نویچی ئێستا یەكەم ساتی هەڵسانی راستەوخۆ بەرەو ناو دونیای شاشەكان دەچێت. دونیای ناو شاشەكان بووەتە ئەو دونیاییەی نەوەی نوێ لەوێوە سەیری ژیانی واقیعی خۆی لێوەبكات.
“سەردەمی سەروومەسرەفگەریی گوزارشتە لە بونیاتنانەوەی كلتووری نوێی باشبوو(خۆشگوزەرانی)و ئاسایش.”(4)نەزمی نوێی سیستەمی ژیان، كلتووری نوێش لەگەڵ خۆی دەهێنێت. ئەو كلتورەی لەناو ئێستای بەشێك لە ژیانی كارەكتەرەكاندا هەیە، كلتوورێكە خۆشگوزرانییەكەی بەستراوە بە شتەكانییەوە. بۆنمونە: كافێ نوێیەكان، گوندە نوێیەكان، زانكۆ ئەهلییەكان.. هتد. ئەمانە تەنها مۆدێلی ژیانێكی تازە نییە، كلتوورێكی تازەی ژیانیشە. كردەی بەشێك لە مرۆڤەكانی ناو ئەم شوێنە نوێیانە و شێوازی قسەكردن و شێوازی مامەڵەكردنیان لەگەڵ یەكتر، جیاوازی گەورەی تێدایە لەگەڵ رووبەرێكی دیكە. ئەم مۆدێلە بە ژیانی جیاكراوە، كە ئەشێت بۆ چینێك بێت، كلتوورێك لەگەڵ خۆی دەهێنێت ئەو كلتوورە ناكرێت بۆنمونە، بە كلتووری نیشتەجێبوەكانی گوندێكی كەناری بچێونین، لێ كاریگەری لەسەر ئەویش دروستدەكات. كاڵاكان و شتەكان و رواڵەتسازی لەم كلتوورە نوێیەدا رووبەرێكی فراوانی ژیانی بۆخۆی مسەوگەركردووە. بەشێك لە غروری ئەم رووبەرە نوێیانە غرورە لە كاڵاكانەوە، غرورە لەو مۆدێلە نوێیانەوە لە ماركێتەكان و بازارە تایبەتەكانەوە بەدەستی دەهێنن. مەسرەفگەرایی ئەم چینانە، مسەرفگەراییەكە بۆ ئەویتری دەرەوەش فەزایەك دروستدەكان لەم بچێت. كاتێك خوشكەكانمان لە دورترین گونددا دەیانەوێت سیمای ماڵەكان و سیمای جلوبەرگەكانمان بگۆڕین و لەگەڵ ئەم سەردەمە بگونجێن، هەوڵێك دەدەن بچنە ناو هەمان كلتوورە نوێیەكەوە، كە مەسرەفگەرایی لەگەڵ خۆی دەیهێنێت و گاریگەری ئەو ریكلامانەیە لە شاشەكانەوە جیهانە نوێیەكە لەرێگەی رووبەرە نوێیەكانییەوە دەیخاتە بەرچاو.
ئەم چیرۆكە دەكرێت بۆ زۆر خێزانی دیكە راستبێت، بەتایبەت ئەو خێزانانەی لەگوندەكاندا دەژین و ئەمڕۆ لە رێگەی شاشەكانەوە نەوەكانیان بەستراون بە جیهانەوە. جاران گوند كۆمەڵێك سروشت و سیفەتی تایبەتی خۆی هەبوو، سروشت و سیفەتەكانی سوبێكتێكی دروستدەكرد، زۆر جیاوازبوو لەو سوبێكتەی لە شارەكاندا دەژیان. لێ ئێستا هەمان سوبێكتی شار و گوند سەر بەیەك جیهانی بچوكن. هەریەكەیان لە شوێنی خۆیەوە، لەرێگای شاشەكەی دەستییەوە، هەمان ئەو زانیار و جیهانە دەبینن، شاشەكان بە مرۆڤی ئەم سەردەمەی دەبەخشن. زانیارییەكانیش جۆرێك لە وەهمی زانینی دروستكردووە، زانینێك كە زانین نییە. وەهمی زانینی سەر بە ئایدۆلۆژیای شاشەكانە. وەهمێكە كەسی گوێگر، یان وەرگر وا بیردەكاتەوە گەشتوەتە زانینێك ئەویتر پێی نەگەیشتووە. وەهمێك كە دوای ماوەیەك هاتنی بۆناو جیهانی مەجازی و دونیای شاشەیی توشی ئەو وەهمی زانینە دەبێت و لە شوێنی خۆیەوە هەموو زانینێكی ئەویتر رەفزدەكاتەوە. جیهانە نوێیەكا دونیایەك وەهم بۆ بەكاربەرەكانی دروستدەكات. وەهمی زانین، وەهمی لەبیركردنی ژیانی رابردوو، وەهمی خۆ بە مرۆڤی نوێزان….هتد. هەڵبەتە ئەم سیستەمە نوێیە، سیستەمێكی بێ نەریت نییە، سیستەمێكە نەریتێكی رابردوو كاڵدەكاتەوە و نەریتێكی نوێی خۆی دەخاتە شوێنی. “كۆمەڵگەی مۆدێرن كۆمەڵگەیەكی سەر بە نەریتی نوێیە…. بەهەرحاڵ، لە هەموو جێگایەك لەبەردەم سیستەمێكی سەرمایەداری و بیرۆكراسیدان، كە دوو داینەمۆ و هێزە سەرەكییەكەی بریتین، لە بازار و بیرۆكراسی.” (5) ئەو نەریتە نوێیانە نەریتگەلێكن مرۆڤی نوێ ناچارە لەگەڵ نەزمە نوێیەكەدا بیانخاتە ناو ژیانییەوە. ژیانی سەردەمی جیهانی نوێ، ژیانێك نییە داماڵدرابێت لە نەریت. ئەو بۆچونانە دروست نین كۆمەڵێك محافزكاری دونیا نەناس، باس لە كۆتایی هاتنی نەریت دەكەن لەم سەردەمەدا، بەڵكو ئەوە نەبینینی نەریتی نوێی ئەم ژیانە نوێییە، كە لە شوێنە مۆدێرنەكانەوە دەست پێدەكات و دەگوازرێتەوە بۆ كۆی شوێنەكانی دیكەی. ئەگەر نمونەی كارەكتەرێكی نماییشی وەرگرین. هەموو كارەكتەرێكی نمایشی ناو شاشەكان، لەگەڵ خۆیدا مۆدێلێك دەهێنێت، ئەم مۆدێلە دواجار دەبێتە بە مۆدێلێك لە ستایلی ئەوانەی تر كە سەرسامن بەم كارەكتەرە نمایشییە. یاخود ستایلی نوێی ژیانی گوندە نوێیەكان، كە لەلایەن كۆمپانیاكانەوە لە شارەكاندا دروستدەكرێت، ئەم ستایلە نوێیە، نەریتێكی نوێی ژیانیشە و پاشان ئەم نەریتە نوێیەی ژیان، دەبێتە نەریتی ئەوانی تری دەرەوەی گوندەكانیش. یانی، هەموو رووبەرێكی نوێ، هەموو فیگەرێكی نوێ، هەموو ستایلێكی نوێ، نەریتێكی نوێ دەهێنێتە ناوەوە. سیستەمەكە هێزە گەورەكەی لە دروستكردنی ستایلی نوێ و كاڵای نوێ و نەریتی نوێدایە. هێزێك كە زنار كەی لەنێوان بازار و بیرۆكراسیدایە. بازارێك بۆ كۆكردنەوەی كۆمەڵگەیەكی مەسرەفگەرا و، بیرۆكراسیەتێك بۆ كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگەكان و دروستكردنی ژیانێكی كاڵایی.
هەمان گوندی جیهان، لە فەزای ماڵەكانمانەوە دەست پێدەكات. ئەشێت لە ئایندەدا ماڵ بریتی نەبێت لەو پەناگە وجودییەی مرۆڤ تێیدا ئارام دەگرێت و بیردەكاتەوە و بوونی خۆی تێدا دەدۆزێتەوە و لێیەوە بۆ بوونی دونیای دەرەوەی ماڵ بڕوانێت. ئەشێت ماڵی ئاییندە ماڵێك بێت بۆ دۆزینەوەی ئەو كەلوپەلانەی لە بازارەكاندا دادەنرێن و لەماڵەكاندا شوێنی خۆیان دەگرن. ماڵێك بێت بوونی مرۆڤ تێیدا بەسترابێت بە شێوازی بوونی كاڵاكانەوە. بێگومان گۆڕینی سیمای ماڵ بە كەلوپەلەكاندا، عادەتەكانیش دەگۆڕێت. دروستبوونی رووبەری نوێ لە دەرەوە، بە هەمان شێوە عادەتی ناو ماڵیش دەگۆڕێت، ئەگەر سەرنجێك بدەین لەسەر شێوازی كۆبوونەوەی ماڵ. هەمیشە لە رابردوودا سێ خوان لە ماڵدا هەبوون، هەرسێ خوانەكە بوونەتە سێ كۆبوونەوەی خێزانی. كاتێك دایكەكانمان هەڕەشەیان دەكرد: ” هەركەس كاتی نانخواردن نەیەتەوە، بەشی هەڵناگرم.” هەم هەڕەشە هیچ كات جێبەجێنەدەكرا، بەڵام ئەم هەڕەشەیە بۆ بانگهێشتكردنی ئێمەبوو بۆ كۆبوونەوەی خێزانی. هەڕەشەیەك بوو، ئاگاداریدەكردینەوە خوان تەنها كردەیەك نییە بۆ تێربوون، بەڵكو كردەیەكە خێزان كۆدەكاتەوە و لە یەك رۆژدا لە نزیكەوە خێزان سێجار زۆر بەوردی ئاگای لە یەك بەیەكی ئەندامەكانی خۆیەتی. ئەمما ئێستا بەتایبەت لە شارەكان ئەم سێ كۆبوونەوەیە گۆڕانی بەسەردا هاتووە. ئەكرێت جەسارەت بكەین بڵێین: دروستبوونی هەر رێستورانتێك، هەر چێشتخانەیەكی نوێ_ هەوڵێكە بۆ هەڵوەشاندنەوەی كۆبوونەوەی خوانی خێزانی. كاتێك كۆبوونەوەكانیش كەمبوونەوە، پەیوەندی خێزانی كەم دەبنەوە، كە پەیوەندی خێزانی كەم دەبنەوە، لەبری عادەتەكان و ترادسیۆنەكانی خێزان، شتی دیكە شوێنیان دەگرنەوە. ئەو بازار و بیرۆكراسییەی لەناو نەزمی سیستەمە نوێیەكەدا هەیە، لە دەستبردن بۆ گۆڕینی دونیای ماڵ و خێزانەوە دەست پێدەكات، تا دەستبردن بۆ كۆی پنتەكانی ژیانی تاك بە تاكی ئەندامانی كۆمەڵگە و كۆمەڵگەكان. ئەگەر ئێمە لە نزیكەوە دەرك بەم نەریتە نوێیانە، ستایلە نوێیانەی ژیان نەكەین گوندە بچوكەكەی جیهان بۆمانی دروستدەكات، بێگومان دەبینە سوبێكتێكی كاڵای سەر بە نەریتێكی نوێ، كە ئەوەی ئاراستەمان دەكات ئاگاییمان نییە، كاڵاكان و نەریتە نوێیەكانی سیستەمەكەن.
سەرچاوە و پەراوێزەكان:
* بۆزیاتر ئاشنابوون بەم وتارەی (یۆڤاڵ نوح هەراری) بگەڕێوە بۆ خوێندنەوەی كتێبی (چەپ و مۆدێرنە) كتێبی چوارەمنێگەتیڤ. لە بڵاوكراوەكانی ناوەندی رۆشنبیری رەهەند.(2019) ناونیشانی وتارەكە، دەربارەی ژیانی مرۆڤەكان لە ساڵی(2050) وەرگێڕانی بۆ كوردیوریا محەمەد
** ئاڵەمیانە. رەنگێكە، یان ستایلێكە بۆ شێوازێك لە جل و بەرگ. شێوازێكە رەنگی تۆخ بەكاردەهێنرێت و دەبێت رەنگەكانیش لە رەش و شینی تۆخەوە نزیكبن. بۆئەوەی كەسێك كە لە تەمەنێكی مامناوەندا دەژیت لەبەریانبكات و بۆ ئاستی تەمەنی بشێت. وشەكە هەورامییە. (1)_ یوڤال نوح. دەربارەی ژیانی مرۆڤەكان لە ساڵی (2050) قسە دەكات. و: وریا ئەحمەد. ل399
(2) رستەیەكی عەلی كوڕی ئەبوتالیبە، لە كتێبی نەهج بەلاغە، وەرگێرانی مامۆستا عەبدولەتیفی بامۆكی، چاپی دەزگای تەفسیر.
(3) نەبەز گۆران، رۆمانی دێوانەیەك لەم شارەیە. ناوەندی ئەندێشە چاپی سێهەم.
(4) ژیل لیپۆڤیتسكی. كۆمەڵگەی سەرو مەسرەفگەرای مۆدیرن. چەپ و مۆدێرنە. وەرگێرانی، وەلید عومەر.ل368
(5) بادهای غەریب. سنت و سنت گرایی ایدۆلۆژیك. مراد فرهاد پور. انتشارات هرمس. چاپ دوم،1386. یان چاپە كوردییەكەی لەژێر ناونیشانی: بۆچی نەریت (سوونەت) خۆی بەرهەمی مۆدێرنەیە. وەرگێرانی وەلید عومەر. ماڵپەری نێگەتیڤ یاخود كتیبی چەپ و مۆدێرنە.
* زنار. واتە حەلقە. مەحوی دەڵێت: ” لەگەڵ دەستی مەلا رێناكەوێت زناری زوڵفی یار” واتە حەڵقەی پەلكەكانی یار لەگەڵ دونیابینی مەلادا رێكناكەوێت. پێشوتریش ئەو پشتێنە زەردەشتییەی كە پیاوان بوەستوویانە و پێچ گرێی هەبووە لە پێشەوە، بە پشتوێنی زناری ناسراوە. واتە پشتوێنێكی حەلقەدار.
