ئارام عەلی عەزبز: جیهان، 18 ساڵ دواى یازدەى سێپتەمبەر.
ڕووداوى یازدەى سێپتەمبەر رووداوێکى زۆر نامەئلوف بوو، کە تیایدا چەند فڕۆکەیەکى نەفەرهەڵگر یەک لەدواى یەک خۆیان بەچەند ئامانجێکدا کێشاو، تاوەرەکانى سەنتەرى بازرگانیى جیهانیان لەمانهاتنى نیۆیۆرک لەماوەیەکى کورتدا داڕماند و سیمبولی ئیمپراتۆریەتى ئەمریکایان کرد بەخۆڵ و خاشاک. لەبەر ئەو نامەئلوفیەتەیش لێکدانەوەى جیاجیاى بۆ کرا. هەندێک گوتیان ئەمریکا خۆى کردویەتى، هەندێکى دیکەیش بەکارى جولەکەو ئیسرائیلیان دانا، ئەمریکایش رێکخراوى قاعیدەو ئوسامە بن لادنى کۆنە پیاوى خۆیانى بەو هێرشە تۆمەتبارکرد.
بەهەر حاڵ روداوى یازدەى سێپتەمبەرى ساڵى 2001 لەکاتى گەیشتنى ئەمریکا بەترۆپکی هێزو دەسەڵات و ئینفیرادکردنى بەجیهان روویدا، کە تیایدا خۆى بۆ جێبەجێکردنى پلانی دامەزراندنى ئیمپراتۆریەتى ئەمریکى ئامادەدەکرد، دەیویست بەعەولەمە کۆنتڕۆلى تەواوى جیهان بکات وسەردەمەکە لەهەموو رویەکەوە لەژێر ناوى دیموکراسیی و پاراستنى مافی مرۆڤ وبەدیدگایەکى لیبرالیستانە بکاتە سەردەم و سەدەى ئەمریکى، بەڵام وەکو دەڵێن: بایەکە بەخواستى کەشتیەکان هەڵینەکرد.
وەکو کاردانەوەیەک ئەمریکا لەژێرناوى جەنگى دژە تیروردا پەلامارى ئەفغانستانى داو دواتریش لەساڵى 2003عیراقی کردە ئامانج، لەکاتێکدا بەپێی هەندێک سەرچاوە، چەند سەعاتێک دواى رووخانى تاوەرەکان، گەورە لێپرسراوانى سەربازى ئەمریکا پێشنیارى پەلاماردانى عیراقیان کردبوو، بەڵام بۆ؟ ئایا سەدامەکەى خۆیان هێنایانە سەرکار دەستى هەبوو لەو پەلامارە، یان ئامانجیان جێبەجێکردنى پلانی داگیرکردنى عیراق و دەستبەسەرداگرتنى ناوچەکە بوو.
ئەمڕۆ دواى 18 ساڵ لەرووداوى یازدەى سێپتەمبەر لەهەموو کاتێک زیاتر ئەوە دەردەکەوێت، کە ئەو رووداوە خاڵى وەرچەرخان بوو لەبەرەو دارووخانچوون و ئیفلاسکردنیى ئەمریکاو هەڵوەشانەوەى تاکجەمسەریی و، لەوێوە رۆژ بەرۆژ ئەمریکا بەهۆى جەنگوپەلامارەکانیەوە لەژێر ناوى جەنگی تیرۆر بەرەو لاوازى رۆیشتوەو هەموو جەنگەکانیشى دۆڕاندوە. کەواتە بەبێ لەبەرچاوگرتنى لایەنى هێرشبەرو بکەرى راستەقینەى یازدەى سێپەتەمبەر، هەڵە نیە ئەگەر بڵێین، کە ئەمریکا لەیازدەى سێپتەمبەردا رۆحى لەدەستدا، لەساڵەکانى دواتریشدا جەستە زل و زەبەلاحەکەى بەرەو پووکانەوەو لاوازبوون رۆیشت، ئەمڕۆیش زیاتر لە 22 ترلیۆن دۆلار قەرزارەو بەهیواى ئەوەیە بەنەوت غازى سوریاو عیراق بیداتەوە، ئەگەرنا دنیا لەگەڵ خۆیدا دەسووتێنێت.
یازدەى سێپتەمبەر خاڵى دەستپێکى هەڵوەشانەوەى تاکجەمسەریی ئەمریکاو خۆرئاوایە، کە وەک پرۆسەى هەڵوەشانەوەى کۆی سیستەمى ستەمکاریی سەپێنراو بەسەر جیهاندا، تەواوکەرو درێژکراوەى نەمانى دووجەمسەریی و رووخانى سۆڤیەتە، کە بەرووخانى دیوارى بەرلین دەستی پێکرد، کە ئەویش زادەى هەڵوەشانەوەى رایخى ئەڵمانیی و ئیفلاسکردنى فاشیزم بوو.
دواى هەڵوەشانەوەى سۆڤیەت دەوڵەتانى هاوپەیمانى وارشۆو بەناو سۆسیالیستى هەڵوەشانەوە، ئەمڕۆیش دواى هەڵوەشانەوەى تاکجەمسەریی و لاوازبوونی ئەمریکا، هاوپەیمانى ناتۆ، یەکێتى ئەوروپاو دەوڵەتانیى بەرەو هەڵوەشانەوە دەڕۆن و لەچەند ساڵی داهاتویشدا ئەمە زیاتر دەبینرێت.
کەواتە دواى 18 ساڵ لەیازدەى سێپتەمبەر، جیهانى ئەمڕۆمان دواى ئیفلاسکردنى ئایدۆلۆجیاى فاشیزمیى نەژادگەراو کۆمۆنیستیی چینگەرا، ئیفلاسبوونى دوا ئایدۆلۆجیاى سەدەى بیستەم بەخۆوە دەبینێت، کە لیبرالیزمى تاکگەرایەو مرۆڤ و کۆمەڵگاکانى بەچەمک و زاراوەو بۆچوونەکانى بەرەو پووچگەرایی بردوەو، تیۆریی سیاسیی چوارەمیش کە تیۆریی ئۆراسیاى روسیایە مرۆڤى لەو عەدەمیەتە پێ رزگارناکرێت، چونکە ئەو مقەوماتە تیۆریی و ئایدۆلۆجیی و جیۆپۆلیتیکیی و مێژووییەى نیە.
چین و روسیا وا خۆنیشاندەدەن کە لەهەستانەوەدان، بەڵام پێناچێت هەستانەوەیەکی شارستانی بێت، بەڵکو لەبەر لاوازى ئەمریکاو خۆرئاوا ئەوها دەبینرێن، ئەگینا هیچ یەکێکیان مقەومات و تواناى چارەسەرکردنى کێشەکانى ئەمڕۆیان نیە.
زۆربەى تیۆریسیان و بیرمەندەکان لەو بڕوایەدان دواى 18 ساڵ لەیازدەى سێپتەمبەر سیستەمى جیهانی و ئیقلیمی هەڵوەشاوەتەوەو جیهان ژانى لەدایکبوونى سیستەمێکى دیکە بەخۆوە دەبینێت، کە لەئایندەیەکی نزیکدا ئارایشەکانى زیاتر دەردەکەون، لەوەى کە ئایا ئەو سیستەمە تازەیە چەند جەمسەریی دەبێت؟ لەسەر چ جۆرە یەکەو یونتێک بنیاتدەنرێت و حکومەتەکانی چۆن دەبن و نەتەوەیەکگرتوەکان چی بەسەر دێت؟
