نەبەز گۆران: كاپیتالیزم و ئەدەب.
وەڵامی پرسیارێكی خوێندكارانی زانكۆی (سنە)
لە بەشی یەكەمی پرسیارەكەتاندا، بەرلەوەی قسە لە ئێستا بكەین، گرنگە كەمێك قسە لە رابردوو بكەین، رابردووێك كاپیتالیزم لەگەڵ خۆیدەهێنێت. ئایا كاپیتالیزم تەنها چەمكێكی رووتە و لەگەڵ خۆیدا چەمكی دیكە ناهێنێتە رۆژهەڵات؟ كاپیتالیزمی رۆژهەڵاتی جیاوازی چییە، لەگەڵ كاپیتالیزمی رۆژئاوایی؟ ئەو كاپیتالیزمەی دەگوازرێتەوە بۆ رۆژهەڵات، لەگەڵ خۆیدا چیدەهێنێت؟ چەمكەكانی ناسیونالیزم، فاشییەت، ئایدۆلۆژیا و… هتد. لە منداڵدانی كاپیتالیزمەوە نایەنە دەرەوە؟ بە قەولی (هۆركهایمێر)” ئەوەی باسی سەرمایەداری ناكات، با لەسەر فاشیزمیش بێدەنگ بێت.” ئەم تێزە بۆ رۆژهەڵات فراوانتر دەكەین و، دەڵێین:” بە بێ قسەكردن لە كاپیتالیزمی رۆژهەڵات، قسە لە ناسیونالیزم و فاشیەت و ئایدۆلۆژیا ناكرێت.” هەریەك لەم چەمكانە لە سەردەمی مۆدێرنەدا سەرهەڵدەدەن و كاپیتالیزم بێشكەی ئەم سێ چەمكەیە. تەواوی كەرەستەكانی برەودان بەم سێ چەمكە لەناو كاپیتالیزمدا دێنە دەرەوە.
لە رۆژهەڵاتدا پاش روخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی فەزایەكی شێواو دروستدەبێت، فەزایەك هەریەك لە میللەتەكان بەشوێن شوناس و مانایەكی دیكەدا دەگەڕێت بۆخۆی. لەم دۆخە ونبووەدا بەرامبەر ئەویتری رۆژئاوا لەبری گەڕانەوە بۆ سەرلەنوێ خوێندنەوەی رابردوو، لەبری پرسیاردروستكردن لە رابردوو و ئایندە، كاپیتالیزم دێت خۆی دەخاتە ناو ئەو درزە شێواوەوە. ئەگەر لە رۆژئاوا كاپیتالیزم لەگەڵ خۆیدا شاری گەورە، پیشەسازی نوێ، چینە جیاوازەكان، پرسیاركردن لە رابردوو و زانست و عەقڵانییەتی هێنابێت، لەرۆژهەڵاتدا شتی دیكەی هێناوە. هیچ كات لە رۆژهەڵاتدا كاپیتالیزم نەیتوانی چینیبۆرجوازی دروستبكات. ئەو چینەی لەگەڵ دەسەڵاتبوونیاندا، بەشێك لە ئەدەب و هونەریش گەشە پێدەدات. رۆژهەڵات هیچ كات نەیتوانی زانست و مەعریفەیەكی نوێ دروستبكات، كاپیتالیزی رۆژهەڵاتی دەبێتەوە بە وزەیەك بۆ خێڵ، خێڵ بەواتا راستەقینەكەی خۆی دەكەوێتە ناو ئەو دونیاییەوە و سیستەمەكە دەكاتە رووبەرێك بۆ فراوانكردنی ترادسیۆنەكانی خۆی و، فراوانكردنی قەڵەم رەوی خۆی، بەبێ ئەوەی هیچ بەرهەمێك لەدوای خۆی جێبهێڵێت. خێڵی ناو دونیای كاپیتالیزم، هەمان ئەو مۆدێلە دەسەڵاتانەیە لەو فەترە زەمەنییەدا رووبەرووی كۆمەڵگەكان دەبنەوە. لەهەمان كاتدا ناسیونالیز و فاشیەت و ئایدۆلۆژیا، وەك فریاد رەسی كۆمەڵگەكان و وەك ئەفسانەی نوێ سەرهەڵدەدەن و شوێنی بۆشاییەكە پڕدەكەنەوە. بۆشاییەكەی رۆژهەڵات لە سەروەختی گواستنەوەی كاپیتالیزمدا بۆشاییەك نییە بۆ دروستكردنی شاری مۆدێرن، بۆشایەك نییە بۆ بەرهەمهێنانی عەقڵانییەت و پرسیاری نوێ لەسەر ژیاری نوێ. بۆشاییەك نییە زانستێك بەرهەمبهێنێت و لەو دونیا خورافاییتە دوربكەوێتە لەناو دینەكان و خێڵەكانەوە بەرهەمهاتووە. بە پێچەوانەوە بەشێكی زۆری كۆمەڵگە نەریتگەراكان پەرچەكردار وەردەگرن و رووبەرووی دونیای نوێدەبنەوە بۆ فراوانكردنی خورافاتی زیاتر، بۆ نەفرەتكردن لە عەقڵانییەت و زانست، بۆ دروستكردنی مرۆڤێكی بەرخۆری مەسرەفگەرا، كە لەناو خورافاتەكاندا بسوڕێتەوە و ببیتە سوبێكتێك لەبری ژیانێكی نوێ، بۆ خورافاتی نوێ، ئایدۆلۆژیای نوێ، وەهمی نوێ بگەڕێت. ئەگەر لەرووی سیاسییەكەوە بێینە دەرەوە و لە دەلاقەی ئەدەبەوە نیگا لەم دۆخە بكەین، ئەدەبی سەردەمی كاپیتالیزم، ئەدەبێت نییە گەریدەی ناو نادیارەكانبێت و خەریكی هەڵكۆین بێت، ئەدەبێكە بە تەواوەتی رووبەرەكەی خۆی تێكەڵی رووبەری سیاسیی دەكات و دەبێتە دنەدەری ئەو چەمكانەی كاپیتالیزمی گوازراوە هێناونی.
بالێرەدا نیگایەك لە ئەدەبی كلاسیك بكەین، پاشان لەو نیگایەوە بگەڕێنەوە بۆ سەر ئەدەبی سەردەمی كاپیتالیزم. چونكە ئەو ئەدەبەی پاش كلاسیك دێت، دابڕاو نییە و، نەیتوانیوە بەتەواوەتی پێشخۆی بنكۆڵبكات و دونیایەكی نوێ دروستبكات، كە لەدونیای پێش خۆی نەچێت. لە هەندێك وێستگەشدا جەسارەتی ئەوە دەیكەن بڵێین: ئەدەبی پاش كلاسیك و ئەدەبی سەردەمی مۆدێرنە و كاپیتالیزم، ئەدەبێكی گرێدراوە بە رابردووە و ئەدەبێكە خۆی دووبارە كردوەتەوە بەبێ گەڕان بۆ دیوە نەبینراوەكە و لەناو دیارەكاندا خۆی نووسیوەتەوە. سەر بە ئەو دیارانەیە مەعریفەیەك ناخەنە ناو دونیاوە. نادیارەكان بە شێوەیەكی بێباكانە پەراوێزخراون و خۆی گرێدەداتەوە بەو دونیای رابرووەوە لە كلاسیكدا بونیاد نراوە! ئەمەیە كێكە لەو پرسیارانەی گرنگە لە ئەدەبی سەردەمی هاتنی كاپیتالیزمی بكەین. بۆچی لەناو دیاردا خۆی دووبارە دەكاتەوە و خۆی گرێدەداتەوە بە رابردووەوە بەبێ ئەوەی نادیارێك كەشف بكات؟
بڕوانن…ئەدەبی كلاسیك بە دیوكێیدا خەریكی بە ستاتیكاكردنی ژیانە. بەشێكی زۆری رووبەری ئەدەبی كلاسیكی خۆی بۆ بە ستاتیكاكرنی ژیان تەرخانكردوە و، نایەوێت دیوە واقیعی و زشتیەكەی ژیان ببینێت. ئەدەبێكە هێندە بۆی گرنگ بووە زمان بكاتە كەرەستەیەك بۆ دروستكردنی وێنەیەكی ستاتیكی بۆ ژیان، هێندە بۆی گرنگ نەبووە لەناو واقیعی ژیاندا ئەو دیوە زشت و ئازاردەرەمان پیشانبدات كە بوونی هەبووە. هەندێكجار لە ئەدەبی كلاسیدا توشی جۆرێك لە بینین دەبین، ئەو بینینە بەرەو وەهمێكمان دەبات. وەهمێك كە پێمانوایە : ژیان لە رابردوودا بریتیبووە لە كۆمەڵێك دیمەن و كردەی جوان. ژیان لە باردوودا پڕبووە لەو ستاتیكایەی كە مرۆڤ تێدا نەشئە دەكات. ستاتیكایەك هەموو قوژبنەكانی ژیانی داگیركردوە و لە هەر گۆشەیەكەوە لێبڕوانیت، بەر زشتی ناكەویت. ئەو وێنە ستایتكییەی ئەدەبی كلاسیك بۆ ژیانی دروستدەكات، بەهەمان دونیابینیەوە دەگوازرێتەوە بۆ پاش خۆی. كەمنین ئەو دەقانەی سەردەمی كاپیتالیزم كە باسی جوانییەكان و رەنگەكانی ژیانمان بۆ دەكەن و، جۆرێك لە ئومێدە پوچ دەخەنە بەردەممان، كە لەواقیعدا و لەناو سیاقە مێژوویەكەدا بوونیان نییە. لەراستیدا ئیشی ئەدەب ئەوە نییە، وێنای ژیان جوان بكات، ئیشی ئەدەب ئەوەیە لەناو واقیعی ژیاندا بۆ نادیارەكان بگەڕێت و، پرسیار دروستبكات رادیكاڵانە دەست بۆ نادیارییەكان ببات. هەمیشە پرسیاری نوێ دورست بكات، پرسیارێك گومان هەڵبگرێت و لەگەڵ خۆیدا پرسیاری دیكە بهێنێت. بەڵام رووبەرێكی فراوانی ئەدەبی كلاسیك دەست لە نادیارەكانی ناو واقیعی ژیان هەڵدەگرێت و، لەرێگەی زمانەوە فەنتازیایەك دروستكەكات بۆ ژیان، وەك بڵێیت ئەو ژیانەی ئەو وێنای دەكات بۆمان، لە ئەستێرەیەكدا نەبێت كە مرۆڤی تێدا ژیاوە. ئەوانەی پاش كلاسیكیش گەرچی سەر بە سەردەمێكی شێواون، گەرچی سەر بەسەردەمێكن شەڕەگەورەكان و وێرانییە گەورەكانی تێدایە، بەڵام بەهەمان كاریگەری رابردووەوە، دیوێكی ژیانمان پیشاندەدان بەبێ زشتی و بەبێ وێرانییە. ژیانێك پڕ لە ئاوی كەوسەر، ژیانێك ساڵێكی تازە دێتەوە بەخۆشی. ژیانێك دەشت و دەر سەوزی و خۆشەو لاوان و كچ و كوڕ بۆ ئاسۆی گەش دەڕوانن. ئەم ئەدەبە وێنایەكی ناواقیعی دەخاتە بەردەمان، بۆئەوەی ئێمە نەتوانین ئەو ئاشە ببینین خەریكی هاڕینی مرۆڤ بووە لەوسەردەمەدا.
دیوكێكی دیكەی ئەدەبی كلاسیك، بە ئەدەبكردنی دینە. یان نووسینەوەی دینە بەزمانێكی شیرینترو جوانتر. لەگەڵ ئەو تێزەی كاك (بەختیار عەلی) كۆكم، كە پێیوایە:” ئەدەبی كلاسیك هەوڵێكی زۆر دەدات، دین بكاتە زمانی شیعری و لە رێگەی ستاتیكاوە دین وێنابكات.” دێن لە سەردەمی ئەدەبی كلاسیكدا تەنها ئەو شوێنە نییە، لێیەوە لە خودا بروانین، بەڵكو شوێنێكیشە لێیەوە لە ژیانێك بروانین دین ستاتیكاكەیەتی و بەبێ دین ئەو ژیانە هیچ جوانییەكی تێدانەمێنێت. نووسینەوەی دین و هێنانی بۆناو دونیای ئەدەب، پەیوەندی بەو قۆناغەوە هەیە، تەواوی ئەو بیركەرەوانەی لەناو دونیای ئەدەبدا كاریانكردوە لە حوجرەكانەوە پەروەردەكراون و ئەم پەروەردە كردنە دەبێتە بنەوانێك، تا ئەدەب بكەنە دووهەم ماڵی دین. ستایشكردنی دین و رازاندنەوەی دین لە ئەدەبی كلاسیكدا، شوێنی زۆرترە لە بیركردنەوە لە مرۆڤی ئەو سەردەمە و لە ژیاری ئەو سەردەمە. ئەدەبی كلاسیك لە گۆشەی حوجرەیەكەوە دادەنیشێت خەون بەسەردەمی خەلافەتەكانەوە دەبینێت و خەون بەو دونیایەوە دەبینێت، دین تێیدا جوانییەكەیەتی. خەون بەوە نابینێت كۆمەڵگەی كوردی دەبێت بەرەو كوێ بڕوات و تاكی ناو ئەو كۆمەڵگەیە پێویستە چ ژیانێك و چ بوونێكی هەبێت. دەبینین پاش كلاسیك و سەردەمی مۆدێرنە و كاپیتالیزم، ئەو ئەدەبەی دێت ناتوانێت دین بكاتە دەرەوەی رووبەری خۆی. ناتوانێت لەناو ئەدەبەكەی خۆیدا پرسیاری دین چیدەكات لەناو ئەدەبدا؟ بكات. ناتوانێت دابڕانێك لەنێوان دونیاكەی خۆی و دونیاكەی پێش خۆی دروستبكات. بەهەمان شێواز جارێكی دیكە دین دەهێنێتەوە ناو ئەدەب و مانایەكی ئایدۆلۆژی پێدەدات. ئەگەر قۆناغی كلاسیكی ئەدەبی ئێمە، قۆناغی بە ستاتیكاكردنی دین و ژیان بێت، قۆناغی كاپیتالیزم قۆناغی بە ئایدۆلۆژیاكردنی دین و ژیانە. یانی: ئەو ئایدۆلۆژیایەی سەردەمی مۆدێرنە دروست دەبێت، بەبێ ئەوەی ببێتە شوێنی پرسیار و هەڵتەكاندنەوەی، بەبێ ئەوەی بكرێتە دەرەوەی دونیای ئەدەبەوە و ئەدەب رووبەری خۆی جیابكاتەوە لەو رووبەرە توندوتیژە، بەهەموو قورسایی خۆیەوە ئایدۆلۆژیاكە دێتە ناو ئەدەب و بە سیمای جیاواز جیاوازەوە خۆی دەنوێێنێت. بێگومان هەموومان لەوە تێدەگەین كە ئایدۆلۆیا یەك سیمای نییە و سیماكانی زوو زوو دەگۆڕێن. بەهۆی گۆڕنی سیماكانیشەوە لەهەندێك شوێندا بەتایبەت لە ئەدەبدا، فێڵێك لە بینینی ئێمە دەكات و گەر ئاگایەكمان لێی نەبێت، بێگومان وەك خۆی نایناسینەوە. ئەدەبی سەردەمی كاپیتاڵیزم دەسكاری ستاتیكای دین ناكات لەناو خۆیدا، بەڵام بە زمانێكی سەردەمیانەوە بەرگێكی ئایدۆلۆژی لەبەردەكات و لەسەر هەمان نەریتی پێشوو، دینێكی ئایدۆلۆژی دەخاتەوە ناو ئەدەب و خزمەتی دەكات. نە پرسیارێكی هەیە لە دین و نە گومانێكی لێی هەیە!
رەهەندێكی دیكەی ئەدەبی كلاسیك، بە ئاسمانیكردنی خۆشەویستی و ئەوینە. لەم ئەدەبەدا خۆشەویستی و ئەوین بەتەواوەتی جەوهەرەكەیان دەگۆڕێت. پێش كلاسیك، لەناو داستانەكانی (ئەحمەدی خانی و خانای قوبادیدا) ئەوین و خۆشەویستی لەسەر زەمینن. لە شوێنێكن پەیوەندی بە ژیانەوە هەیە و، هەمیشە دوو پاڵەوان ئەو ئەوین و خۆشەویستییە دروستدەكەن و كەسی سێهەم ، وەك نوێنەری رق، وەك دوژمنی ئەوین و خۆشەویستی، دێت ئەو دونیا جوانە تێكدەدات دوو پاڵەوانەكە بۆ ئەوین و خۆشەویستی دروستیدەكەن. لەو داستانانەدا تێدەگەین ئەوین و خۆشەویستی شتێك نین لە دەرەوەی مرۆڤ و لە دەرەوەی ژیانی واقیعییەوە، بەڵكو شتانێكن راستەوخۆ لەناو ژیاندان و بەبێ مرۆڤ روونادەن. ئەوین و خۆشەویستی ناو داستانەكانی ئەدەبی ئێمە، نە لە دەرەوەی كردەكانی مرۆڤن، نە بەشێكن لەو فەنتازیاییەی مرۆڤ نەتوانێت پێیان بگات. ئەگەرچی هەمیشە ئەو داستانانە كۆتاییەكی تراژیدیان هەیە، بەڵام هیچ كات ئەوین و خۆشەویتسییەكە دابڕاون نین لە كردەی رۆژانەی مرۆڤەكان. ئەدەبی كلاسیك دێت بە تەواوەتی جەوهەری ئەم دوو چەمكە دەگۆڕێت. مانایەكی دینیان پێدەدات و لە سەرزەمین هەڵیاندەگرێت و دەیانباتە ئاسمان. هەندێكجار دەیانبات تا شوێنێكی نادیار، شوێنێك كە ناوی رۆحە. رۆح وەك چەمكێكی نەناسراوی نادیاری دینی. رۆح دەبێتە ئەو شوێنە نادیارەی خۆشەویستی و ئەوین تێیدا گەشە دەكەن. گۆڕینی جەوهەری ئەم دوو چەمكە، فەزایەكی دروستكردوە دەتوانم بڵێم: تا ئەم چركەساتەش نەتوانراوە ئەوین و خۆشەویستی لە ئاسمانی كلاسیكەوە بهێنرێتە خوارەوە بۆ سەرزەمینی واقیعی! دونیای كلاسیك چونكە دونیایەكی سۆفیگەرییە، دونیایەكە هەمیشە شتەكان لەناو شوێنی نادیاردا ئیشیان تێدادەكرێت، بەهەمان شێوەش خۆشەویستی و ئەوین دەبینە ئەو فەزاییەی مرۆڤ بەرەو وەهمێكی خەیاڵی دەبن. وەهمێك كە هیچ پەیوەندی بە واقیعەوە نییە. گەر سەرنج بدەین لەكەمترین شوێنی دەقی كلاسیدا بەر ئەوە دەكەوین خۆشەویستی و جەستە پێكەوەبن! بۆچی جەستە كراوەتە دەرەوەی خۆشەویستی؟ ئەو دیدە دینیە بۆ جەستە بوەتە بنەمایەك تا خۆشەویستی و ئەوینی لێبسەنترێتەوە. جەستە ئەو شوێنە نەفرەت لێكراوەیە هەركاتێك دەركەوت خۆشەویستی لەناو دەبنات. ئەو دوژمنەیە ناهێڵێت ئەوین بمێنێت و بەهاتنی غەریزەكان دێن و ئەوین و خۆشەویستی كاڵدەكەنەوە. ئەو تێزەی كە جەستە دەبێت جیابكرێتەوە لە ئەوین و خۆشەویستی، تێزێكە لەناو هەموو دەقەكانی ئەدەبی كلاسیكدا دەبینرێت. تێزێكی دینییە. چونكە لەناو دیندا جەستە دوژمنترین بتە دێتە ناو مەعبەدی رۆح و فەنتازیاكانی دینەوە. هەمیشە نەفرەتێكی گەورە لە جەستە دەكرێت، ئەو نەفرەتە پەیوەندی بە نەفرەتە لە غەریزە. ئەو غەریزانەی لەناو جەستەدان دەبنە هۆی فریودانی مرۆڤ و ئەم فریودانەش كۆتایی بەو چیرۆكانە دەهێنێت كەسی دیندار پێیانەوە گرێدراوە.
دینێك نییە بتوانێت جەستە وەك خۆی سەیربكات. دینێك نییە بتوانێت جەستە نەبەستێتەوە بە غەریزەكانە و غەریزەكانیش بە دوژمنی مرۆڤ نەزانێت. ئەدەبی كلاسیكی گوێزەرەوەی ئەم تێزە دینییە بۆناو ئەدەب. باس لەخۆشەویستی دەكات، ئەمما خۆشەویستیەكی بێ جەستە. باس لە ئەوین دەكات، ئەوینێك دور لە جەستە. لەهەندێك وێستگەشدا ئەوین لە مرۆڤ دەسەنرێتەوە و دەبەستێرتەوە بە دونیا ئاسمانییەكانەوە. دەبەسترێتەوە بەو نەبینراوانەوە مرۆڤی ناو دین دەیەوێت پێیان بگات. ئەدەبی كلاسیكی ئێمە هەوڵێكی زۆری داوە تا خۆشەویستی و ئەوین، بەتەواوەتی جەوهەریان بگۆڕێت و مانایەكی دیكەیان پێبدات جیاواز لەو مانایەی لەناو داستانەكانماندا هەیە. تۆ بڕوانن، لە داستەكانمان خۆشەویستی و ئەوینی نێوان دووكەس، ئەو چیرۆكەیە ژیان دروستدەكات. ئەو چیرۆكەیە دوو مرۆڤ لەیەك نزیكدەكاتەوە و كارەكتەری سێهەم كە نوێنەری دژ بوونە لە خۆشەویستی و ئەوین، دێت ئەو ژیانە نوێیەی خۆشەویستی و ئەوین دروستیانكردوە دەكاتە تراژیدیا. بەڵام ئەدەبی كلاسیك یان دەیەوێت بیكا بە رۆح، وەك نەزانراوێك كە دیار نییە و وێنایەكی نادیاری پێبدات. یان جەستەی لێبكاتە دەرەوە و لە چوارچێو خەیاڵێكی ستاتیكیدا بیهێڵێتەوە و لەناو سنووری پیرۆزیدا قەتیسی بكات. پاش ئەم قۆناغە ئەدەبی مۆدێرن و سەردەمی كاپیتالیزم دێت،دەپرسین ئەو ئەدەبە توانی مانایەكی دیكە بە خۆشەویستی و ئەوین بدات؟ ئایا ئەدەبی كاپیتالیزم خۆشەویستی و ئەوینی گەڕاندەوە بۆ سەر زەمین و كردییەوە بە بەشێك لە ژیانی واقیعی؟ كەم نین ئەو دەقانەی لەژێر سێبەری ئەدەبی كلاسیكدا دێنە دەرەوە و، تا ئەم چركەساتەش بەهەمان دونیابینیەوە خۆیان دووبارە دەكەنەوە و سەیری خۆشەویستی ئەوین دەكەن وەك كردەیەكی پیرۆز و ئاسمانی. چاوێكی گەورەی كلاسیكی لە ئەدەبی سەردەمی كاپیتالیزم و ئێستاشدا ئامادەیی هەیە. گەر هەوڵێك هەبێت بۆ ئەوەی خۆشەویستی و ئەوین لە ئاسمان بهێنێتە خوارەوە و بیكاتە شوێنی پرسیاركردن و گومانكردن لەو چەمكە، ئەو هەوڵە ئێستا نەبووەتە هەوڵێكی گشتی ناو رووبەری ئەدەب. گەر ئەم دووچەمكە لە كلاسیك داببڕین و بیخەنە ناو سیاقی مێژووی سەردەمی كلپیتالیزم، دیوێكی سیاسیی و ئایدۆلۆژیمان بۆ دێتە پێش. ئەدەبە نوێیەكەی پاش كلاسیك، نەیتوانی خۆشەویستی لە پیرۆزی و ئاسمانی بوون دابماڵێت، بەڵام توانی بەهەمان پیرۆزییەوە بیخاتە ناو چوارچێوەی ئایدۆلۆژییەوە. بۆنمونە خۆشەویستی بۆ نەتەوە، خۆشەویستی بۆ نیشتیمان، خۆشەویستی بۆ حیزب و پاڵەوانەكانی دونیای حیزب، خۆشەویستی بۆ قارەمانەكانی ناو ئایدۆلۆژیا، ئەوینداری بۆ ئایدۆلۆژیا و… هتد. ئەمانە هەموو بەرهەمی سەردەمی كاپیتالیزمە و ئەدەب بونیادی ناوە.
بە ئایدۆلۆژیاكردنی چەمكەكان، یەكێكە لە وێستگە گرنگەكانی قۆناغی هاتنی مۆدێرنە و كاپیتالیزم. گەر لەسەردەمی كلاسیكدا خۆشەویستی و ئەوین، لە سەردەمینەوە بەرزكاربنەوە بۆ ئاسمان و فۆڕمێكی پیرۆزیان وەرگرتبێت تا دروبخرێنەوە بە گومان و لە بیركردنەوە، لە قۆناغی كاپیتالیزمادا بەهەمان پییرۆزییانەوە بەرگێكی نوێیان كرایە بەر، كە ئەو بەرگە ئایدۆلۆژی بوو. ئیدی خۆشەویستی و ئەوین لەوە تێپەڕیانكرد تەنها لەنێوان مرۆڤەكاندا بێت، لەوەش تێپەڕیانكرد بكرێنە زنارێك لەنێوان مرۆڤ و خودادا. بوونە بەشێك لەو دونیایەی ئایدۆلۆژیا پێویستی پێیەتی. ئایدۆلۆژیا ناتوانێت بەبێ دروستكردنی خۆشەویستییەك و ئەوینێكی ساختە بژیت. هەمیشە پێویستی بەوەیە ئەو مۆدێلە بە خۆشەویستی و ئەوین دروستبكات مانا بە بوونی خۆی بدات. ئەدەبی ئێمەش نەهات لەناو ئایدۆلۆژیادا بۆ رەگوڕیشە مەترسیدارەكانی بگەڕێت و تێبگات لێی و دونیایەكی نوێ لەبەرامبەری دروستبكات، لەبری ئەوە خۆی كردە رووبەرێك تا ئایدۆلۆژیا تێیدا گەشە بكات.
لەناو ئەدەبی ئێمەدا هەزاران دەق و كتێب هەیە، خزمەتێكی گەورەی بە ئایدۆلۆژیا دەكەن. خزمەتێك كە نەوەكان، مرۆڤەكان، كۆمەڵگەكان دنە دەدەن لە پێناو خۆشەویستی و ئەوینیان بۆ ئایدۆلۆژیا، خۆیان بكەنە سوتەمەنی و مانەوەی ئایدۆلۆژیا مانەوەی ئەوانە. تەماشای ئەو دەقانە بكەن لە دوای سەدەی نۆزدەوە دێنە ناو ئەدەبی ئێمە. دەقگەلێكی زۆرمان هەیە وەك ماشێنی ئایدۆلۆژی كۆمەڵگە دەخاتە خزمەت گوتارێكەوە، گوتارەكە هیچ مانایەكی نییە جگە لە هوشیارییەكی ساختە بۆ ئاراستەكردنی كۆمەڵگە لە پێناو ژیانێكی وەهمی، كە دەسەڵاتی ئایدۆلۆژی دروستیكردوە. ئیشی گەورەی ئایدۆلۆژیا دورستكردنی وەهمگەلێكە بۆ كۆمەڵگە، تا هەمیشە لەناو ئەو وەهمانەدا بمێنێتەوە و شوێن مەعریفەیەك نەكەوێت واقیعێكی راستەقینەی پیشانبدات، جیاواز بێت لەوەهمی ئایدۆلۆژی. بەداخەوە بەشێكی گەورەی دونیای ئەدەبی سەردەمی هاتنی كاپیتالیزم وزە بەخشینە بەو وەهمانەی ئایدۆلۆژیا دروستیاندەكات. دۆخی جەماوەری بوون، مەرگ لە پێناو نەتەوە، بوونە جەلاد بۆ نیشتیمان و… هتد. هەزاران رستەی ژەهراوی لەم جۆرە لەناو ئەدەبەكەوە دێنە دەرەوە، تا خۆشەویستی بكەنە ئایدۆلۆژیایەك لە پێناو شتانێكی دیكە، ئەو شتانەی كاتێك خۆیان دەبنە دەسەڵات، دەبنە بكوژی كۆی ئەو فەنتازیاییەش لەساتی بەرگریدا دروستیانكردوە.
ئەم كەمە رونكرنەوە بۆ ئەوەیە، بەتەواوەتی بچینە سەر بنەوانی بەشی یەكەمی پرسیارەكەتان. بمبورن كە بەشێوەیكی خێرا بەسەر ئەو قۆناغانەدا تێپەڕیم، ئەكرێت ئەمە ببێتە پرۆژە و لەكاتی دیكەدا، بەوردی لەسەر ئەو وێستگانە بوەستین و لەرێگەی دەقەكانەوە خوێندنەوە بۆ ئەو قۆناغانە بكەین. بەڵام لەوە تێدەگەین كاپیتالیزم سێ چەمكی گەورەی لەگەڵ خۆی دەهێنێت، هەرسێ چەمكەكەش دێنە ناو ئەدەبەوە و بەشێوەیەكی چڕ كاریان لەسەر دەكرێت. دیسانەوە دەگەڕێمەوە بۆ ئەو تێزە، بەبێ تێگەیشتن لە كاپیتالیزم، لەو دنیایەش تێناگەین كە ئەدەب دروستیدەكات و هەرسێ چەمكەكە پایەكی بنەرەتی ناو دونیای ئەدەبەكەن. لەو قۆغەدا ئەدەب نەیتوانیوە ببێتە شوێنێك بۆ بەرهەمهێنای پرسیاری نوێ و مەعریفەی نوێ، نەیشتیوانییوە رووبەرەكەی خۆی جیابكاتەوە لەو رووبەرانەی كاپیتالیزم دروستیكردوون. دونیای ئەدەب بە شێوەیەكی توند بەستراوە بەو دونیایەوە كالپیتالیزم دروستیدەكات. هەریەك لە چەمكەكانی ناسیونالیزم و فاشیەت و ئایدۆلۆژیا، دەبنە سێ چەمك لەناو دونیای ئەدەبدا شوێنی زۆر فراوان داگیردەكەن و ئەدەب وزەیەكی فراوانی خۆی بۆیان تەرخاندەكات. تایپێك لە ئەدەب دروستدەبێت لەگەڵ شەپۆلەكاندا رێدەكات و هیچ پەراوێزێك بۆخۆی نادۆزێتەوە تا لێیەوە لە خۆی و دەرەوەی خۆی بڕوانێت. زۆر كەمن ئەو دەنگانەی لەناو ئەدەبی ئەو قۆناغەدا، دژ شەپۆلەكان دەجوڵێنەوە و لەناو ئەدەبەكەیاندا خاوەنی پرسیاری راستەقینەن لە دونیاكەی دەرەوەی خۆیان و لە خودی ئەدەبەكە. بەڵام لە تەنیشت ئەوەدا زۆرن ئەو دەنگانەی ئەدەب دەكەنە ئەو هەرێمەی كاپیتالیزم بەخۆی و جیهانە نوێیەكەوە بێتە ناویەوە و تا بیكاتە كەرەستەی خۆ بینینەوەی. تایپێك لە ئەدەبمان هەیە ئاوێنەیە تا لێیەوە بڕوانین ئەو جیهانە ببینین، كاپیتالیزم دروستیكردوە. یەكێكی دیكە لە كێشە گەورەكانی ئەدەبی ئەو قۆناغە ئەوەیە، دەست لەرووبەرەكەی خۆی هەڵدەگرێت و لەناو رووبەری سیاسیدا دەنگی خۆی بەرزدەكاتەوە! وەك ئەوەی بڵێیت خۆی هیچ رووبەرێكی نییە و دەبێت لەناو سیاسەتدا بۆخۆی بگەڕێت. ئەگەر ئەدەبی كلاسیكی دەستی لەرووبەری خۆی هەڵگرتبێت و لەناو دین و نەریتدا خۆی نماكردبێت، ئەدەبی سەردەمی كاپیتالیزمیش بووەتە ئەو ئەدەبەی لەناو رووبەری سیاسەتدا وێنەی خۆی كێشاوە، وێنەكەی بۆ ناسینی خۆی نییە، بۆ مانادانە بە سیاسەت و ئایدۆلۆژیاكان.
ئەمە تەنها لە دونیای شیعردا بەم جۆرە نەبووە، لە دونیای چیرۆك، رۆمان، شانۆ، تەنانەت هونەری مۆسیقا و گۆرانیشدا دەبینرێت. ناسیونالیزم وەك چەمكێكی نوێی مۆدێرنە، ئەو فەزایەی دروستكردوە ببێتە دەوارێك كۆی رووبەرە تایبەتییەكان لەناو خۆیدا كۆبكاتەوە و بیانكات بە وزەیەك بۆ بەهێزكردنی خۆی. ئێمە نابێت لە ئێستادا گلەیی بكەین بۆچی مەعریفەیەكی نوێمان نییە؟ بۆچی كەمترین پرسیارمان هەیە و، بۆچی لەناو ئەدەبەكەماندا میتۆد غائیبە؟ ئەم گلەیكردنە جۆرێكە لەو خۆ ئەبلەكردنەی، كە دەمانەوێت بیخەینە بەردەمی خۆمان بۆئەوەی فریویی خۆمان بدەین، كە نەماتوانیوە پرسیاری جەوهەری بكەین و مەعریفەی نوێ دورستبكەین لەناو میراسە ئەدەبییەكەماندا. بەڵام ئەگەر بەوردی ئەدەبی سەردەمی كلاسیك و ئەدەبی سەردەمی هاتنی مۆدێرنە و كاپیتالیزم بخوێنینەوە، لەوە تێدەگەین ئەو میراسەی پێش ئێمە لە چ رووبەرێكدا كاریكردوە و لە پێناو چیدا كاریكردوە. دین و نەریت ماڵە گەورەكەی ئەدەبی كلاسیك بوون و سیاسەت و ئایدۆلۆژیاش لەسەردەمی كاپیتالیزمدا، دوو هێزی گەورەبوون ئەدەبیان خستوەتە ناو خۆیان و كردویانە بە زمانی خۆیان. كۆی ئەو چەمكانەی لە ئەدەبدا ئیشان لەسەركراوە، زۆر بە كەمی ئیشكردنبووە بۆ دۆزینەوەی نادیارییەكانیان و دروستكردنی بینینێكی نوێ بووە بۆ چەمكەكان.
كاپیتالیزمی رۆژهەڵاتی تەنها بریتی نییە لە گواستنەوەی كۆمەڵێك كەرەستە، بریتی نییە لە دیوێكی زبری توندوتیژ، بریتی نییە لە ماشێنێكی گەورە بۆ دروستكردنی بازاری نوێ. بەڵكو بریتییە لەو دونیا فراوانەی لەناو خۆیدا شوێنی بۆ ئەدەب و هونەرەیش كردوەتەوە. بۆ نمونە: كاتێك ئێمە دەڵێین: (گۆران) تازەگەرە. پرسیارەكە ئەوەیە گۆران لەچیدا تازەگەرە؟ قسەی من لەسەر تێكشكاندنی فۆڕم نییە، قسەی من لەسەر بیركردنەوەیە لەناو دەقدا، هیچ كات فۆڕمم بۆ گرنگ نییە، دەزانم گۆڕان فۆڕم تێكدەشكێنێت و رزگارمان دەبێت لەوەی لەچوارچێوەیەكی سنوورداردا خەیاڵ بكەین، بیربكەینەوە، دەزانم مەوداكان بەرەو ئاسۆیەكی فراوان دەكاتەوە و ئازادییەك بۆ بیركردنەوەو خەیاڵ دروستدەكات، لەرووی فۆڕمەوە، بەڵام ئەوەش دەزانم لەناو دەقی گۆڕاندا هیچ نادیارییەك كەشف ناكرێت. گۆران دێت دونیای دەرەوەی خۆی دەبینێت، وەك كاك (بەختیار عەلی) دەڵێت: “گرنگی ئەو لەو چركەساتەوە دەست پێدەكات، پێچەوانەی ئەدەبی پێش خۆی، هەوڵی دونیا بینین دەدات.” سروشت و دونیا ئەو شوێنەن (گۆران) جارێكی دیكە دەیانووسێتەوە. بێگومان ئەویش نەیتوانییوە لەو فەزا ستاتیكییە بێتە دەرەوە، هەوڵێكی زۆری داوە بە زمانێكی جیاواز و فۆڕمێكی جیاواز، دونیا بە ستاتیكا بكات. بەهەمان شێوەی پێشخۆی كێشەی لەگەڵ پیشاندانی زشتی دونیایە، كێشەی لەگەڵ ژیانێكە دیوە زشتەكەی دەركەوێت و ئارەزوی نەبووە دونیا و ژیان بەو جۆرە بنووسێتەوە كە هەبوون، بەڵكو بەو جۆرە نووسینیەتەوە كە جوان و ستاتیكین. ناتوانین واقیعی سەردەمەكە ببینین، ئەوەی دەبینین وێنە كێشانێكی ستاتیكی سەردەمەكەیە.
هەردوو گەشتەكەی گەشتی قەرەداغ و گەشتی هەورامان دوو لەو دەقانەن، دەیەوێت دونیامان پیشانبدات و لەرێگەی ئەو دونیا نوویسنەوە رامانكێشێت بۆئەوەی ئەدەب بكاتە شوێنێك بۆ دونیابینی. گەر پێش خۆی ئەدەب تەنها لەناو شوێنێك بووبێت بۆ بە ستاتیكاكردنی ژیان و بە ئاسمانكردنی چەمكەكان، لەسەردەمی ئەودا بەر ئەدەبێك دەكەوین، وێنەی دونیا دەكێشێت. ئەمما هیچ كات نایەوێت لەناو وێنە كێشانەكەدا ئەو نادیارانەمان پیشانبدات كە ئیشی ئەدەبە پیشانمان بدات. بۆنمونە: پێمان ناڵێت فەزای بیركردنەوە لە هەورامان چۆنە؟ پێمان ناڵێت مرۆڤی ناو ئەو فەزا سروشتییە چ جۆرە مرۆڤێكە؟ پێمان ناڵێت پرسیارە راستەقینەكان لەو فەزایەدا چین و، ژیان لەوێ چەمانایەكی هەیە و، ئەدەب دەبێت چ مانایەكی بداتێ؟ پێمان ناڵێت بوونمان لەو فەزایەدا چ بوونێكە و نەبوونمان تێیدا چ بوونێكە؟ هیچ پرسیارێك ناخاتە بەردەمان ناچاربین بەشوێن مانای دیكەی بووندا بگەڕێین. یانی تازەگەرە لەم رووەوە، تازەگەر نییە لە رووە مەعریفییەكەوە. تازەگەر نییە لەو رەهەندەوە كە ئەدەب تەنها ستاتیكا و جوانیناسین نییە، ئەدەب هەرێمك نییە خاڵی بێت لە مەعریفە و فیكر، دونیایەك نییە لە ناسكی و جوانی، دونیایەكیشە لە زشتی و رەقی. هەریمێكە لەو هەرێمانەی فیكری لێوەبەرهەمدێت و لە دەركەوتەوە دەمانبكات بۆ شوێنە تاریكە نەبینراوەكان. تازەگەر نییە بەو واتایەی نەبینراوێكمان بۆ دەردەخات و، روناكی بخاتە سەر دیوە تاریكەكان. ئەمما بەشوێوەكی جیاواز، دەبێتە سەرەتایەك بۆ بینینێكی دیكە، بینینێك بتوانین ئەدەب بكەینە دەلاقەیەك بۆ خوێندنەوەی دونیا. گەر دەقەكانی ئەو هەوڵێك بن بۆ كێشانی وێنەی دونیا، لەهەمان كاتیشدا دەقێكن بۆ تێپەڕین بەسەر ئەو قۆناغەدا، كە ئەدەب دەبێت بینینی خۆی بگوازێتەوە بۆ دونیا، ئەگەر سنووری بینینەكەی سنوورێكی دیاریكراویشبێت، بۆ ئەدەب ئەو سنوورە دەبێتە وێستگەیەك تا لێیەوە بۆ جیهان بڕوانیت. جیهانبینی لە ئەدەبی ئێمەدا، كەمترین شوێنی داگیركردوە، كە ئەمەش بۆخۆی خەوشێكی ئەو قۆناغەیە. مەبەستم لەم نمونەیە ئەوەیە: قسەكانمان لەسەر وێستگەكانی ئەدەب گشتگیرنەبێت، چونكە لەناو دونیای ئەدەبدا لە هەریەك لە وێستگەكاندا، كۆمەڵێك دەنگی جیاواز هەیە، كە ئەو دەنگانە بەدەقەكانیان شتی دیكەیان پیشانداوین. هەرچۆن لە دونیای شیعردا ئەم دەنگانەمان هەیە، بەهەمان شێوە لە بەشەكانی دیكەی ئەدەبیشتدا چەندین دەنگ دیكە هەیە، كاریان بۆ ئەدەبێك كردوە لەهی سەردەمی خۆیان و پێش خۆیان نەچێت و ئەركە راستەقینەكەی ئەدەب پیشانبدەن.
بەم مانایە، بە شێوەیەكی گشتی لە وێنە گەورەكە بڕوانین، بونیادی ئەدەبی ئێمە بونیادی لێكترازانی خۆیەتی، لێكترازانێك لە رووبەرەكەی خۆیەوە بۆ خۆتێكەڵكردن بەورووبەرانەی كە هی خۆی نیین. بونیادێكە هەمیشە ئەركە راستەقینەكەی خۆی فەرامۆشكردوە و وزە و هێزی خۆی بەخشییوە بە شوێنی دیكە. ئەگەر قۆناغەكانی پێشوتر دونیای ئەدەبی ئێمە، دونیایەك بووایە وەك چاوێك بەسەر رووبەرەكانی ترەوە، وەك پرسیارێك لە رووبەركانی تر، وەك گومانێك لە جەوهەری رووبەرەكانی تر، وەك رەخنەیەك لە رووبەرەكانی تر، بێگومان ئەدەبێكی جیاوازترمان دەبوو. بەڵام بونیادەكەی خۆی لەسەر جیهێشتنی خۆی بۆ شوێنی دیكە دارشتوو، كەوتە ناو جیهانی كاپیتالیزمەوە و بووە ئەو دەنگ و زمانەی كاپیتالیزم ویستی ببێت.
خۆ لێكترازا و جیهێشتنی شوێنەكەی خۆی بە چەمكی ئەویتری كاپیتالیزم پڕكردەوە و، لە پێناو رووبەرەكانی دیكەدا بووە بەشێك لەو فەزا گیشتییەی لە پێناو رازیكردندا، زۆرێك ئەركەكەی خۆی فەرامۆشكرد. رەخنەی ئێمە لە بەشێكی زۆری ئەو ئەدەبە، لەو سەرچاوە دەستێدەكات كە نەدەبوو ئەدەبەكەمان بەو ئاراستەیەدا بڕوات. نەدەبوو ببێتە بەشێك لەو رووبەرانەی دیكە. لە قۆناغی(ڕوانگە)دا، تایپێكی دیكە لە ئەدەب دروستبوو. ئەم تایپەیان سەرتا واخۆی ناسان، پرسیاری قوڵ لەگەڵ خۆی هەڵدەگرێت و دەیەوێت رابردوو و ئێستای خۆی بخاتە ژێرپرسیار و رووبەری خۆی جیابكاتەوە لەو رووبەرانەی پێشوتر ئەدەبی تێكەوتووە. كەچی زۆر نابات، ئەم قۆناغەش دەبێتەوە بە بەشێك لە ناسیونالیزم وئایدۆلۆژیا و جیهانی كاپیتالیزم. تەنانەت هەندێك لە دەنگەكانی ئەم قۆناغە، تا ئەو ئاستەی ئەدەب بخەنە خزمەتی ئایدۆلۆژیای حیزبییەوە هەنگاو دەنێن و دەبنە دەنگی فاشییەت! ئەم ئەدەبە دەبێتە ئەدەبی بەرگری، بەرگرییەك لەناو فەزایەكی ئایدۆلۆژی، نەك بەرگرییەك بۆ خولقاندنی جیهانێكی نوێ و مرۆڤێكی نوێ. لەو شوێنەی ئایدۆلۆژیا پێویستی بە بەرگریبێت ئەدەبەكە دێت بەرگری دەكاتە زمان و گوتاری خۆی، كەچی هیچ كات بۆجارێكیش ناگەڕێتەوە بۆ بینینی خۆی، بۆ بینینی ئەو ئایدۆلۆژیاییەی دەیەوێت ئەم بكاتە گوتاری خۆی. هەمیشە سەیری ئەویتری دەرەوەی خۆی دەكات و سەیری ئەو وێنەیە دەكات، ئایدۆلۆژیا بە دوژمنی دەزانێت و رووبەرووو بوونەوەكانی رووبەروو بوونەوەیەكی ئایدۆلۆژییە. قۆناغێك لە ئەدەبی بەرگری دروستدەبێت، هەموو ئەویترێكی دەرەوەی ئایدۆلۆژیای باوەڕپێكراوی خۆی بە دوژمن دەزانێت. ئەم قۆناغە ئەدەب لەوە دەكەوێت وەك ئەدەب سەیری بكەین، دەبێتە ئایدۆلۆژیایەكی رووت. چ زمانەكەی، چ دونیا بینیەكەی، چ فۆڕمەكەی، سەر بە ئایدۆلۆژیاییە و خۆی قسەیەكی نییە لەسەر خۆی و دونیای دەرەوەی خۆی. ئەوەی لەناو ئەم ئەدەبەدا قسەدەكات ئایدۆلۆژیاییە، ئەوەی وێنەی مرۆڤ و سیستەم دەكێشێت، بەهەمان شێوە ئایدۆلۆژیا و ناسیونالیزمە. هێز و باڵادەستی كاپیتالیزم ئا لێرەدا دەردەكەوێت. كاتێك سەیری ئەدەب دەكەین، دەزانین كاپیتالیزم چی دروستكردوە و لەگەڵ خۆیدا چی هێناوە.
تا هاتنی تایپی دوای روانگە ئەدەب بەردەوام ئیشكالی لەگەڵ رووبەرەكەی خۆی هەیە. تایپی دوای روانگە كۆمەڵێك فیگەری تێدایە، ئەكرێت وەك نمونە بەشێوەیەكی خێرا قسە لەسەر ئەدەبەكەیان بكەین. هەریەك لە فیگەرەكانی وەك (شێرزاد حەسەن و بەختیار عەلی و جەلالی مەلەكشا) فیگەری نوێی ئەم ئەدەبەن. پیش ئەمان ئەدەبی ئێمە رەخنەی لەخۆی و لە پێش خۆی و لە دونیای رۆشنبیری و لە رووبەرەكانی تر، نەكردوەتە بە ئەركی راستەقینەی خۆی. كاتێك ئەمانە دێن، جۆرێكی دیكە لە ئەدەب دێت. ئەدەبێت تەنها رەخنە لەخۆی ناگرێت، رەخنە لەكۆی ئەو چەمكانە دەگرێت كاپیتالیزم دەیخاتە ناو ئەدەبەوە و ئەمان دەیانەوێت بیخەنە دەرەوەی ئەدەب. با وەك سەرنجێك هەندێك رستە لەسەر دەقی (كاروانەكەی جەلالی مەلەكشا) بكەین. ئەم دەقە دەقێكی زیندووە، دەقێكە پێچەوانەیە، رووبەرووی ئەدەبێك دەبێتەوە دەتوانین بە ئەدەبیجەماوەری سەیری بكەین. كۆی كاروانەكە بەیەك رێگادا دەڕۆن. كاروانێكی ناسیونالیستی سیخناخ بە ئایدۆلۆژیا، كاروانێك حەقیقەتەكانی تێدا ئاوەژوكراونەتەوە و ماركس وتەنی: هوشیاری خاستە، شوێنی حەقیقەتی گرتوەتەوە. ئەم كاروانە لەماهیەتیدا شەیدای تێدایە، هیچ بیركردنەوە و بینینێكی جیاوازی تێدا نییە. كاروانێكە لە دورمەودادا وەهمێكی بۆ دروستكراوە و بەرەو ئەو وەهمە دەچێت. لەناو كاروانەكەدا ئەوەی دەنگی دەبیسترێت ئایدۆلۆژیاییە، ئایدۆلۆژیا بە گوتارێكەوە كاروانچییەكانی خستوەتە دۆخی خۆونكردنەوە و لەناو فەزای جەماوەربووندا سوبێكتی ونكردوون. دەقەكە دێت وەك ئاگاداركردنەوەیەك، بەوێنەی زەنگێك لەو كاروانە خۆونكەرە ئاگادارماندەكاتەوە. پێماندەڵێت: ئێوە نە تاریكیەكەی خۆتان و نە ئەو تاریكییەش دەبینن بەرەو روی دەچن. ئەشێت ئەوەی پیشانتاندراوە وەك روناكی، لە بونیادەوە تاریكی بێت. ئەوەی بەرەو رووی دەچن پوچییەكە دواجار ژیانتان ئاوەژودەكاتەوە. هەرچۆن دەقەكانی پێشو دەیانەوێت هەموومان بچینە ناو قافڵەكەوە و لەگەڵ كاروانەكەدا رێبكەین، ئەم دەقە لەبەردەماندا دەوەستێت و چەشنی غەریبەیەك رێگای دیكە، شوێنی دیكەمان پیشاندەدات. وەهمە بۆ دروستكراوەكان پوچەڵدەكاتەوە و ئەو حەقیقەتەمان پیشاندەدات ئایدۆلۆژیا شاردبووییەوە.(كاروانەكەی چەلالی مەلاكشا) یەكێكە لەو دەقانەی دژی ئەو جیهانەیە كاپیتالیزم دروستیدەكات. دژی ئەو وەهمانەیە بۆ مرۆڤی كورد دروستكراون. دژی ئەو فەزایانەیە لە بنەوانەوە فەزای ساختەن و بە فەزای حەقیقی پیشانی مرۆڤ دەدرێت. دژی بە جەماوەریكردن و ونكردنی سوبێكتە لەناو ناسیونالیزمدا. ئەو سوبێكتەی لە دەقەكەدا دەبینرێت، سوبێكتێكی هوشیارە، هوشیارە بەسەردەمەكەی خۆی، هوشیارە بەوەی رووبەری تایبەتی خۆی و نایەوێت لە پێناو رووبەری گشتیدا دەست لە ئازادییە فەردییەكانی خۆی هەڵگرێت. سوبێكتێكە بەشوێن حەقیقەتەكاندا وێڵە، بەرلەوەی بیر لە ناسیونالیزم بكاتەوە، بیر لە بوونی خۆی دەكاتەوە. سوبێنكێك نییە لە كەرنەڤاڵێكی ئایدۆلۆژیدا بچێتە ناو جەماوەرەوە و لە پێناو ئایدۆلۆژیادا ماناكانی خۆی لەدەست بدات. ئەم دەقە زەنگێكی نوێیە لەناو دونیای ئەدەبدا. دەنگێكە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ ئیشە راستەقینەكەی ئەدەب. دەمانباتەوە ئەو شوێنەی كە ئەدەب دەبێت لێیەوە لە خۆی و دونیای دەرەوەی خۆی بڕوانێت. (دەكرێت لەكاتی دیكەدا بەوردی قسە لەسەر ئەم دەقە بكەین.)
بەهەمان شێوە، ئەدەبی (شێراز حەسەن و بەختیار عەلی) ئەو ئەدەبەیە روانینمان بۆ سەردەمەكە و روانینمان بۆ چەمكەكان و شتەكان دەسكاری دەكات. ئەدەبێكە لەیەكەم دەستپێكیانەوە رووبەری ئەدەب جیادەكەنەوە لە هەموو رووبەرەكانی دیكە. نایانەوێت لەگەڵ كاروانەكەدا بڕۆن و بۆ ساتێك لە گۆشەیەكەوە دەوەستن و پرسیار لە سەردەمەكە و لە ئەدەب و لە بوونی مرۆڤ دەكەن. گومان لە خودی ئەدەب و لە ئیشكردنەكەی دەكەن. ئەدەبێكە هەموو ئەو میراسە ئەدەبییەی لەرێگای كاپیتالیزمەوە لەبەردەماندایە، شەنی بكەین، رەخنەی لێبگرین و پرسیاری لێبكەین. ئەدەبێكە ناچارماندەكات بگەڕێینەوە بۆ ئەو دیوەی ژیان پەراوێزخراوە و لەبیركراوە. سەیری ئەو تاریكایانە بكەین كاپیتالیزم دروستكیردوون و ئەدەبی كردوە بە پەردەیەك بەسەریاندا بۆئەوەی نەبینرێت. لەخۆمان بروانین و بزانین ئەو سوبێكتەی دروستكراوە، چ جۆرە سوبێكتێكەوە و دەیەوێت چی بێت. ئەدەبێكە نایەوێت مرۆڤ ببێتە بڕغوی ماشێنە گەورەكان. نایەوێت حەسارەكان لەدەوری نەریتەكان بكێشرێن و مرۆڤ داماڵدرێت لە ئازادییەكانی. ئەدەبێكە دێت بۆ ئەوەی پاڵەوانی نوێ و مرۆڤی نوێمان پیشانبدات. ئیدی پاڵەوانەكان ئەو پاڵەوانە وەهمیانە نین میللەتێك رزگاربكەن و خۆیان بكەنە پێشڕەوی كۆمەڵگەیەك لەهەمان كاتدا نەرزگارییەك لە ئارادابێت نە ژیانێكی نوێ، بەڵكو پاڵەوانەكانی ئەم ئەدەبە پاڵەوانە واقیعییەكانن، ئەوانەن ژیان و سیستەم وێرانیكردوون، ئەوانەن لەنائومێدییە گەورەكانەوە دێنە دەرەوە و لەژێر ئاشی سیستەمەكەدا وردوخاشبوون، پاڵەوانێكن بۆنی ژیان دەدەن و بۆنی وەهم و خورافات نادەن. ئەدەبی نوێ تەنها دیوە راستەقینەكەی ژیانمان پیشاننادات، خەونی ژیانێكی نوێ و مرۆڤێكی تەندروست لە خەیاڵدانماندا دەچێنێت، ئەدەبێكە دین دەگەڕێنیتەوە شوێنەكەی خۆی و، لەناو دونیای ئەدەبدا نایكاتە ستاتیكای ژیان، بەڵكو رەخنەبارانی دەكات و جەوهەرە فاشییەكەی دەردەخات. ئەدەبێكە بە بنەما خێڵەكییەكان دەدات و دەیەوێت لەگەڵ دروستبوونی شاردا، شار ببێتە ئەو چەمكەی مرۆڤی نوێش دروستبكات.
ئەم تایپە وێستگەیەكی گرنگی ئەدەبە بۆ سەرلەنوێ خۆ هەڵچنینەوە. بێگومان ئەدەبێكە ئومێدی پوچ ناخاتە ناو فەزای گشتییەوە و فریوی بدات. نائومێدییەك دروستدەكات بیركردنەوەی تێدابێت. ( با لەناو ئەم كەوانەیەدا باسی هەندێك لەو ئەو چەمكانە بكەین ئەدەب چۆن دەیانكات بە ترس و پاشان شۆڕیاندەكاتەوە بۆناو كۆمەڵگە و تێگەیشتنە ئەدەبییەكە دەبێتە تێگەیشتنێكی میللی. نائومێدی یەكێكە لەو چەمكانە هەمیشە ئەدەبی رابردوو وەك ترسێك وێنای كردووە. ترسێك كەسی نائومێد كەسێكی تێكشكاوە، كەسێكی وێرانە و كەسێكە ناتوانێت دونیا بەباشی ببنێت. لەكاتێكدا نائومێدی لە ئەدەبی نوێدا ئەو مانایەی نییە، بەڵكو مانایەكی جیاوازی هەیە و هەڵگری بیركردنەوەیە. مرۆڤ لە نائومێدیدا بیردەكاتەوە، ترسان لە نائومێدی ترسانە لە بیركردنەوە، ترسانە لەو جیهانەی مرۆڤ تێدا هەست بە بوونی خۆی و هەموو ئەویترێكی دەرەوەی خۆی دەكاتەوە. ئەدەبی نوێ دێت ئەم ترسە دەڕەوێنێتەوە، من بۆخۆم لەزۆر شوێندا بەتایبەت لە ناو رۆمان و لەناو دەقە شیعرییە نوێیەكاندا، ئیش لەسەر ئەو نائومێدییە دەكەم. هەرچۆن ئیشكردن بۆ هێنانە خوارەوەی خۆشەویستی و ئەوین لە ئاسمانەوە بۆسەر زەمین، ئیشی ئەدەبی نوێیە، مانادانیش بە نائومێدی و بەشێكی چەمكە شێوێنراوەكان ئیشی ئەدەبە. ئیدی نائومێدی ئەو ترسە گەورەیە نییە مرۆڤ داڕمێنێت، بەڵكو ئەو شوێنەیە مرۆڤ تێیدا بیر لە بوونی خۆیی و بوونی دونیا دەكاتەوە. پیشاندانی ئومێدی پوچ، ئەركی ئەدەبی ئایدۆلۆژی و ئەدەبی بەرگرییە. ئەركی ئەو ئەدەبەیە لە پێناو ئومێدی پوچدا شەیدایی دروستدەكات و ناهێڵێت مرۆڤ بۆ ساتێك بگەڕێتەوە بۆ خۆی و دەیەوێت هەمیشە لەناو فەزای وەهمیدا، مرۆڤ لە شەیدایدا بژیت. نائومێدی لەناو دونیای كلاسیدا نەفرەتییەكە دەبێت چاك بكرێت، بەهەمان شێوە لەناو دونیای كاپیتاڵیزمدا دۆخێكە نابێت درێژە بكێشێت، دین و كاپیتالیزم مرۆڤی خۆشباوەڕ و خۆش ئومێدیان دەوێت، مرۆڤێكیان ناوێت لە گۆشەیەكی نائومێدیدا بیربكاتەوە و ببێتە خاوەن مەعریفە. هەموو مەعریفەیەك و بیركردنەوەیەكی جیاواز بە لەبوون و ژیانێكی نوێ، نەیارە سەختەكانی دین و كاپیتالیزمە. ئەگەرچی كاپیتالیزم و سیستەمی سەرمایەداری (بینامین) وتەنی: دینێكی نوێیە.
چەمكێكی دیكە تەنیاییە. تەنیایی لەناو ئاستی میللی و لەناو ئەدەبی رابردوودا، جۆرێكە لە نەفرەت، نەفرەت لەخۆكردن و دروكەوتنەوەوە لە مرۆڤ و فەرامۆشكردنی دونیا. هەڵبەتە تەنیایی بۆخۆی بەرهەمی مۆدێرنە و شارە، جیاوازی زۆری لەگەڵ خەڵوەتدا هەیە. خەڵوەت شوێنێكە بۆ مرۆڤێك خۆی هەڵیدەبژێرێت. خۆی بڕیاری لەسەردەدات و لەو خەڵوەتەدا تەماهی لەگەڵ نادیاردا دەكات. خەڵوەتی سەردەمی كلاسیك، خەڵوەتێكی رۆحی و ئیمانییە. شوێنێكە كەسی خەڵوەتگەرا سزای خۆی دەدات، سزای غەریزەكانی، چێژەكانی، تا لە دونیا پاك ببێتەوە دین گرنگی پێنادات و بەجۆرێكی دیكە بێتە دەرەوە. ئەدەبی كلاسیك وێنەیەی ئاسمانی بۆ خەڵوەت دروستدەكات. بەڵام لەتەنیشتیدا وێنەیەكی ترسناك بۆ تەنیایی دروستدەكات و ئەدەبی سەردەمی هاتنی كاپیتالیزم بەشوێن هەمان وێنەدا دەروات. لەكاتێكدا مرۆڤ گەر بیەوێت بۆ ساتێك بیربكاتەوە، پێویستە بۆ ساتێك تەنیابێت. هیچ بیركردنەوەیەك نییە تەنیایی بەرهەمی نەهێنابێت. تەنیایی بەجۆرێك شێوێنراوە، تا ئەو ئاستە رۆشیتووە كە بوترێت: تەنیای تەنها بۆ خودا باشە. ئەم رستەیە لەخۆیەوە دروستنەبووە، ئەوە ئەدەبە وایكردوە ئیدی تەنیایی لە سیاقی خۆی بهێنرێتە دەرەوە و، وێنەیەكی دیكەی بۆ دروستبكرێت كە وێنەی خۆی نییە. ئەدەبی نوێ دێت تەنیایی دەگەڕێنێتەوە شوێنە راستەقینەكەی خۆی. ئەو وێنەیەی پێدەداتەوە تەنیایی شوێنێكە بۆ بیركردنەوە، ترسان لە تەنیایی ترسانە لەو فەزایەی بیركردنەوە بەرهەمدێنێت. مرۆڤی كورد بۆ ئەوەی بیربكاتەوە، پێوستی بەوەیە فەزایەكی تەنیاییش بۆخۆی دروستبكات. هەرچۆن كۆی چەمكەكانی دیكە پێویستیان بەسەرلەنوێ دارشتنەوەیە و سەرلەنوێ مانادانەوەیەكی تازە بەبەریاندا، بەهەمان شێوە تەنیایش پێویستی بەوەیە مانایەك هەڵبگرێت مانای خۆیەتی، نەك مانایەك مرۆڤ لێی بترسێت. تۆ بڕوانن: لەهەندێك تێگەیشتنی دیكە، بۆنمونە: هەر مرۆڤێك نزیكبێت لەشیعرەوە، راستەوخۆ پێیدەلێێن: عاشق بوویت؟ ئاعشقبوون و نزیكی لە شیعرەوە پێكەوە گرێدراون. ئەم تێگەیشتنە باوە كێ دروستیكردوە؟ ئەگەر ئەدەب خۆی ئەم تێگەیشتنەی دروستنەكردبێت كی دروستیكردوە. ئایا شیعر تەنها یەك دەرگایە و ئەو دەرگایەش مرۆڤ دەباتەوە سەر ئەوین؟ رووبەری شیعر رووبەری یاخی بوونە، یان رووبەری ئەوینداری؟ ئەركی ئەدەبی نوێ نییە ئەم تێگەیشتنانە بگۆڕێت؟ ئەمانە تەنها یەك دوو لەو چەمكە شێوێنراوانەن ئەدەب لە قۆناغەكانی پێشودا وێنەیەكی بۆ دروستكردوون و ئەدەبی نوێ پێویستە ئەو وێنەیە هەڵتەكێنێتەوە.)
ئەو ئەدەبە نوێیەی كەهات، لە گومان و پرسیارەوە هات. گومان و پرسیارەكانی تەنها بۆ رووبەرەكانی دەرەوەی خۆی نەبوو، بۆناو خۆی و كۆی دونیای رۆشنبیریش بوو. ئەو ناوانەی كە من لێرەداهێنامن، وەك فیگەری دیاری ناو ئەدەبە نوێیەكە ئاماژەم پێداون، مانای ئەوە نییە تەنها ئەوانە فیگەری ناو ئەدەبە نوێیەكەبن، ئەوانە وەك نمونەیە و خاوەن دەق. لە ئەدەبی نوێدا كاپیتالیزم یاخود، سیستەمی سەرمایەداری بەهەموو رەهەندەكانییەوە، شوێنی ئیشكردن و رەخنەگرتنە. ئیدی سیستەمی سەرمایەداری ئەو هێزە گەورەیە نییە لە رێگەی گۆڕینی سیماكانییەوە بێت ئەدەب داگیربكاتەوە و بیكاتە مینبەرێك بۆخۆی. لەگەڵ ئەوەشدا نەریت و دین، لەناو ئەدەبی نوێدا ئەو شوێنەی نییە، لەسەردەمی كلاسیك و كاپیتالیزمدا هەیبووە. لەبری ئەوە ئەدەبی نوێ دەبێتە چاوێكی نوێ، روانینێكی نوێ، چ بۆ جەوهەری خۆی، چ بۆ دەرەوەی خۆی . هیچكام لەو چەمكانەی كە هەن و دێنە ناوەوە، چەمك گەلێك نین بخرێنە دەرەوەی رەخنەوە. زمانی ئەم ئەدەبە زمانی رەخنەیە، زمانێكە ناتوانێت لەپێناو خۆبەجەماوەریدكردانا دەست لە ئەركە راستەقینەكەی خۆی هەڵبگرێت. ئەشێت لەناو ئەم ئەدەبە نوێیەشدا دەنگی زۆر هەبن بكەونە ژێركاریگەری فەزا گشتییەكەوە و لەگەڵ كاروانەكە رێبكەن. بەڵام بەشێكی زۆری فیگەرە نوێیەكانی ناو ئەدەبی نوێ، بە ئاگاییەوە ئیش دەكەن و دەقەكانیان پەنجەرەیەكە بۆ رووبەرووبوونەوە لەگەڵ سیستەمدا و ئیشكردنێكی نوێیە بۆ بەرهەمهێنانی روانینێكی نوێ. لەناو هەرێمی ئەدەبی نوێدا، بەبڕوای من فەزایەكی فراوانی فیكر داگیركردوە و ئەدەب بوەتە وێستگەیەك بۆ فیكری نوێ. ئێمە لە زۆر دەقدا ئەو رووبەرە فیكرییە دەبینینەوە لە ئەدەبەوە ئیشی لەسەردەكرێت.
بۆ وەڵامی بەشی دووهەمی پرسیارەكەتان، كە پوەیندی بە ئیشكردنی منە. ئەكرێت بە خوێندنەوەی هەندێك لە دەقەكانەوە بۆ وەڵامی ئەم بەشەی پرسیارەكە بگەڕێم. (بمبوورن ئەشێت منیش وەك هەموو دەق نووسێك، لەسەرەتای دەستپێكردنمەوە لەناو فەزایەكدا بووبم، ئەو فەزایە كە خۆم ئێستا رەخنەی دەگرم، ئەشێت چەندین دەقم هەبێت ئیدی شایەنی خوێندنەوە نەبن، چونكە سەر بەو دونیایە بوون لەم قسەكردنەدا باسم كردن.) بەڵام بۆ ئەم بەشەی پرسیارەكەتان دەڵێم: ناكرێت لەم سەردەمە نوێیەدا بژیت و بەر دونیای سەرمایەداری نەكەویت، بەهەمان شێوە ناشكرێت كاتێك بەر ئەم دونیا مەترسیدارە دەكەویت و لەناو رووبەری ئەدەبدا شوێنی بیركردنەوەت نەبێت. ئەگەر ئێوە ئاگاییەكتان لەسەر رۆمانەكانی من، یان بەشێك لە دەقە شیعرییە نوێیەكانی من هەبێت، بێگومان لەوە تێدەگەین رووبەری ئەدەب لای من، رووبەرێكە بۆ رووبەروو بوونەوەی دونیای دیسپلینكراو كۆنترۆڵكراو. یان بە واتایەكی دیكە دروستكردنی دونیایەكی دیكەیە، هەرگیز نایەوێت بكەوێتە ژێر نەزمی ئەو دونیایەوە كاپیتالیزم، یان سیستەمی سەرمایەداری دروستی دەكات. ئێمە هەمیشە ئەدەبمان هەیە بۆ ئەوەی لەگەڵ ئەو واقیعەدا بەریەكی بكەوین، تا واقیعەكە رەخنە بكات و دونیایەكی دیكە دروستبكات. سەردەمی ئێمە، سەردەمی گەمارۆدانی مرۆڤە بە شاشەكان و كاڵاكان، مرۆڤێك دروستدەبێت ئیدی خەریكە هیچی بۆخۆی نامێنێتەوە. سەردەمێكە نمایش شوێنی حەقیقەتی گرتوەتەوە، دونیای شاشەكان بوونەتە بەشێكی گەورە لە ئاراستەكردنی دونیای واقیعی. سوبێكتێك دروستووە، درزێكی نەهێشتوەتەوە بۆخۆی لێیەوە تەحقیقی ژیانی حەقییقی بكات، سوبێكتێكە لەناو شاشەكاندا دەژیت و، هەمیشە ئایدۆلۆژیاكان و نمایشەكان و كاڵاكان گەمارۆی دەدەن بۆئەوەی بیگۆڕن و بیكەن بەو سوبێكتەی سیستەمەكە دەیەوێت.
بە شێوەیەكی كورت قسە لەسەر هەندێك لە دەقەكان دەكەم. سەرتا: سەرنجات بۆ رۆمانی (سەرسنوور) رادەكێشم. ئەم رۆمانە ئیشكردنە لەو فەزایەی ئایدۆلۆژیا دروستیدەكات. ئایدۆلۆژیا دێت دونیایەك دروستدەكات، لەم دونیایەدا سوبێكت لە رووبەرە تایبەتییەكەی خۆی دەهێنێتە دەرەوەی و دەیكاتە ئەو بكەرەی لەپێناو ئایدۆلۆژیادا كردەكانی ئەنجام بدات. لەفەزای رۆمانەكەدا، دونیا زیندانێكە، ئەو زیندانەی هەمیشە چاوی ئایدۆلۆژیا لەسەرییەتی و دەیەوێت رووتی بكاتەوە و بیكاتە ئەو بكەرەی، هیچ دێوێكی نەمێنێت نەبینرێت. یەكێك لە ویستەكانی ئایدلۆژیای و سیستەمی نوێی جیهان، روتكردنەوەی مرۆڤەكانە، تێكەڵكردنی تایبەتمەندییەكانی مرۆڤە بۆ ناو رووبەری گشتی. نەهێشتنی تایبەت مەندی ژیانی مرۆڤە. پاڵەوانی سەرەكی رۆمانەكە، ئەو مرۆڤەیە ئایدۆلۆژیا چاوی لێیەتی و، لەرێگەی كارەكتەرێكی دیكەوە چاوی ئایدۆلۆژیا و زمانی ئایدۆلۆژیا بۆ پاڵەوانەكە دەگوازرێتەوە. ئەمە ئەو جیهانەیە ئێمە لەسەردەمی سیستەمی نوێی سەرمایەداریدا بەریدەكەوین و حیزب وەك هێزێك و چاوێكی ئەو ئایدۆلۆژاییە بەردەوام ژیانمان چاودێری دەكات. هەموو ئەویترێكی تەنیشت خۆمان، یان دور لەخۆمان، ئەشێت ببێتە ئەو چاو و زمانەی ئایدۆلۆژیا دەیەوێت بیكاتە پۆلیسی ژیانمان. بەڵام بەردەوام جۆرێك لەبەرگری هەیە، بەرگرییەك دەكرێت لەناو ئەو بكەرانەشدا هەبێت ئایدۆلۆژیا كردوونی بە منداڵی خۆیان و دەیەوێت وەك بڕغوێكی ناو ماشێنەكە بەكارییان بهێنێت.
لە چركەساتێك لە چركەساتەكاندا، ئەو بكەرە ئایدۆلۆژیە دەگۆڕێت و دەبێتە بكەرێكی یاخی، بكەرێك ئیدی نایەوێت لەناو ئەو نەزمە ئایدۆلۆژییەدا بژیت بۆی دروستكراوە. گەرچی خۆی پێشتر بە ویستی خۆی چوەتە ناو ئایدۆلۆژیاوە، گەرچی نەیزانییوە ئەو جیهانەی بۆی دەچێت چ جۆرە جیهانێكە و چۆن لە مرۆڤێكی ئاساییەوە دەیكاتە مرۆڤێكی چاودێریكەر و هەوڵدەدات جەوهەری بۆگڕێت بۆ مرۆڤێكی سەركوتكەر و بكوژ. بەڵام كتوپر خۆشەویستی خۆی دەخزێنێتە ئەو نێوانەوە و كۆی ئەو نەخشانە تێكدەدات ئایدۆلۆژیا بۆ چاودێركەرەكەی كێشاوە. كۆی ئەو پرۆسەیە هەڵدەتەكێنێتەوە سیستەم دەیەوێت لەنێوان مرۆڤەكاندا دروستی بكات. لێرەدا ئیدی خۆشەویستی ئەو وێنە ئاسمانییەی نییە دەبێت لەناو نادیاری رۆحەكاندا بۆی بگەڕێین، ئەو فەنتازیاییەش نیە ئایدۆلۆژیا بۆ كارەكتەرەكانی دروستدەكات، تا لەپێناویدا خۆیان بەرەو مەرگ ببەن. خۆشەویستی لەم دەقەدا، ئەو واتا راستەقینەیەی هەیە، لەنێوان دوو مرۆڤدا روودەدات و دەبێتە رزگارەكەری دوو مرۆڤ. یەكێك لە مرۆڤەكان ئایدۆلۆژیا خەریكی گۆڕینی سوبێكتیییەتی لە كەسێكی ئاساییەوە بۆ بكەرێكی جەلاد، ئەویتریان قوربانییەكە لەژێر سێبەری سیستەمدا، سیستەمەكە دەیەوێت ژیانی لێبسەنێتەوە و لەبەردەم خۆیدا تێكی بشكێنێت. هەردوو كارەكتەرەكە پێویستیان بە رزگاركەرێك هەیە، ئەوەی زرگاریاندەكات وەهمێك نییە، ئایدۆلۆژیایەك نییە، نەتەوەیەك نییە، بەڵكو ئەو خۆشەوستییە كە روودەدات. خۆشەویستییەك دەبێتە رزگاركەر، رزگاركەرێك لەبری ئەوەی بەرەو مەرگیان ببان بەرەو ژیانێكی نوێیان دەبات. دەرچوون لەسنوور، دەرچوونە لەو ژیانە كۆنترۆڵكراوەی سیستەم لەرێگەی ئایدۆلۆژیاوە بەسەر كۆمەڵگەدا سەپاندویەتی. ئەگەر لە ئەفسانەكاندا خۆشەویستی بریتی بووبێت لەو دۆخەی كۆتاییەكەی بە تراژیدیا و مەرگ هاتبێت بۆ پاڵەوانەكان، ئەگەر لە سەردەمی ئەدەبی كلاسیكدا خۆشەویستی بریتی بووبێت، لەو فەزا ئاسمانیی و پیرۆزییەی لە دەرەوەی جەستەیە و خراوەتە شوێنێكی نادیار، كە هەرگیز مرۆڤ دەستی پێی نەگات. ئەگەر خۆشەویستی لەسەردەمی هاتنی كاپیتالیزمدا لە ئەدەبدا بارگاوی كرابێت بە ئایدۆلۆژیاكان و لە پێناو زیندوهێشتنەوەی ناسیونالیزمدا بكەرەكانی بۆ هاندرابێت بەرەو مەرگ رایان بكێشێت.
لە ئەدەبی نوێدا، لانیكەم لای من لەم دەقەدا خۆشەویستی هیچكام لەوانە نییە، بەڵكو خۆی رزگاركەرە. رزگاركەرێك وەهمی لەگەڵدا دروست نابێت. بەڵام كارەكتەرەكان بەرەو ژیانێكی نوێ دەبات. ئیدی ئایدۆلۆژیاكان و كاڵاكان و سیستەمەكە ناتوانن سوبێكتی كەسی ئەویندار بگۆڕن و لە پێناو ژیانێكی داتاشراوی شاهانەدا، دەست لە ماهییەتی خۆی هەڵگرێت. خۆشەویستی دێت جەلاد و قوربانی پێكەوە كۆدەكاتەوە، چاودێری و چاودێریكراو پێكەوە كۆ دەكاتەوە، دەیانبات بۆ شوێنێكی دیكە، شوێنێك فەزای ئازادی لێبێت، شوێنێك جەستە بەشێكی گەورەی خۆشەویستی بێت و فڕێدراو نەبێت لە خۆشەویستی. غەریزە و پێكەوەبوون سەر بە نەریتەكان نەبن و دونیای خورافی نەتوانێت ئەو هێزەی هەبێت خۆشەویستی بكوژێت. سیستەمی سەرمایەداری و هێزەكەی نەتوانن سوبێكت بكەنە كاڵا و فریووی بدەن و هوشیاری ساختە بكەنە بونیادی ژیانی تا ئەویتری پێ سەركوتبكەن. ئەم دەقە ئەكرێت بڵێم: رووبەروو بوونەوەیە لەگەڵ كۆی سیستەمی كاپیتالیزم، یان سیستەمی سەرمایەداری و جۆرێكی دیكە خوێندنەوەیە بۆ ئەو چەمكانەی پێشوتر ئەدەب مانای پێدابوون و ئەدەبی نوێ مانایەكی دیكەیان پێدەدات. بەهەمان شێوە لەناو رۆمانی (مازیاری شەنگالی و مانگەشەودا) جارێكی دیكە بەر سیستەمی سەرمایەداری و ئەو دونیایە دەكەوینەوە دروستیكردوە. فەزایەكی ئازادی ساختە دروستكراوە، ئەم فەزا ئازادییە لەژێر چاودێرییەكی توندایە، لە هەر گۆشەیەكەوە لێی بڕوانیت مرۆڤی ناو دونیای سەرمایەداری مەحكومە بە كۆنترۆڵكردن. چ لە رووی شاشەكانەوە بێت، یان لە رووی ئەو دەسەڵاتە مۆدێرنانەوە بە كەرەستەكانی مۆدێرن و سیستەمی سەرمایەداری تاك دەخەنە ژێر سێبەری چاودێرییەوە.
تێزەكەی (هۆركهایمێر) دیسانەوە دەبێت بە ئامیانی بینینەكەم، بەبێ قسەكردن لە سیستەمی سەرمایەداری قسە لە فاشییەت، قسەكردنە لە بۆشایی. بڕوانن لەو فاشییەتەی لە رۆژهەڵاتدا هەیە، وێنای سیستەمە سیاسییەكانی دەرووبەری خۆمان بكەن. فاشییەتێك روونادات ئەگەر تەواوی وزەكەی لەناو سەرمایەدارییەوە وەرنەگرێت. ئەمە مانای ئەوە نییە، لە لەناو منداڵدانی دیندا فاشییەت نییە، ئەمما خودی چەمكەكە چەمكێكی مۆدێرنە و پێویستی بە كەرەستەی مۆدێرن هەیە تا لە واقیعدا تەحقیقبكرێت. فاشییەتێكیش بوونی نییە بەبێ ئەدەبیاتێكی فاشی، بەبێ گوتارێكی فاشی. هەمیشە كردە توندوتیژییەكان بەر لەوەی لەناو واقیعدا تەحقیقبكرێن، پێشتر لەناو گوتاردا لە رێگای زمانەوە زەمینەیان بۆسازدەكرێت. ئەو سیستەمانەی لە دەوری ئێمەدان و لەسەر لاشەی فاشییەت مانایان بە خۆیانداوە، جیهانێكی ئەدەبییان هەیە بەدەروام خەریكی دروستكردنی توندوتیژژیی بوون، تا كۆمەڵگەیەكی فاشیی دروستبكەن.
كێشە ئەوەیە هەمیشە بەشێكی گەورەی ئەدەبیاتی ئێمە لە حاڵەتی پەرچەكرداردابووە، ئەدەبیاتی ناسیونالیزمی بە ئەدەبیاتی ناسیونالیزمی وەڵامداتەوە، ئەدەبیاتی فاشی بە ئە ئەدەبیاتی فاشی وەڵامداوەتەوە، ئەدەبیاتی ئایدۆلۆژی بە ئایدۆلۆژی وەڵامداوەتەوە. هەمان ئەو نەخۆشیانەی لەهاتنی كاپیتالیزمەوە خزاوەتە ناو جیهانی رۆژهەڵاتەوە، خزاونەتە ناو ئەدەبیاتیشەوە. لە رۆمانی (مازیاری شەنگالی)دا، ئەو دیوە فاشیە پیشاندەدەم، پێكی لەناو دیندایە و بە كەرەستەی مۆدێرن كار لەسەر سڕینەوە دەكات. ئیشی من ئەوە نییە ئەدەبیاتێكی فاشی بكەمە قەڵغان دژی ئەو فاشییەتە دینییەی لە سەردەمی سەرمایەداریدا بەناوێكی دینییەوە سەرهەڵدەداتەوە، ئیشی من ئەوەیە لەبەرامبەر ئەو فاشییەتەدا ئەدەبیاتێك بەرهەمبێت، فاشییەتت وەك خۆی پێبناسێنێت، ئەو جیهانەت پێبناسێنێت سیستەمی سەرمایەداری دروستیدەكات، پرسیار لە جەوهەرەكەی بكات و بەشوێنێ تاریكاییەكانیدا بگەڕێت. هەوڵێكی بنكۆڵكردن و بیركردنەوە لە پەراوێزەكان و لێدان لە زۆرینەی باڵادەستی ناو دیموكراسییەتی سەرمایەداری و، هەوڵدان بۆ بینینی ئەوانەی لەناو زۆرینەدا خەریكە كاڵدەبنەوە و لەناو دەچن بدات. ئەم تایپە نوێیەی ئەدەب، گەر كاپیتالیزم، یان سیستەمی سەرمایەداری وەك خۆی نەناسێت، دەبێتە سێبەری ئەو دوو هێزە گەورەیەی لەچەندین رەهەندەوە ئیشدەكەن.
دواجار دەڵێم: ئیشی نوێم لەسەر(قازی محەمەد)ە. ماوەیەكی زۆرە سەرقاڵیم. دەمەوێت بپرسم: بۆچی (قازی) لەناو دونیای كاپیتالیزمدا رێگەی نەبووەوە؟ رێگە نەبوونەوەی ئەو رێگە نەبوونەوەی كوردە؟ ئایا كورد جسنێكی غەریبی ناو ئەو سیستەمەیە؟ ئەم كەمە ئازادییەی لە ئێستادا وەك هەرێمێك دروستكراوە، كۆتاییەكەی بەچیدەگات؟ ئەمە رێگەكردنەوەی مرۆڤی نوێی كوردە لەناو سیستەمەكە، یان بازارێكی بچكۆلانەی سیستەمەكەیە؟ ئایا باشوور و رۆژئاوا دوو مینی ماركێتی نوێین لەم سیستەمەدا؟ یان بەراستی سیستەمەكە دەیەوێت ئیدی ئەو مرۆڤە ببینێت ناوی كوردە؟ پێشوتر (قازی) چیكرد تا خەونەكەی تەحقیبكات و بۆچی نەیانهێشت لەناو سیستەمەكەدا بوونی خۆی ببنێت؟ بوونی (قازی) دەبەستمەوە بە بوونی كوردەوە. كاتێك خەفە كرا بۆ لەهیچ شوێنێكی دونیا دەنگێك بەرزنەبوویەوە لەو خەفەكردنە؟ ئایا گەر فاشییەتێكی بەرهەمبهێنایە دژی فاشیەتی بەرامبەری رێگەی دەبوویەوە؟ یان گەر ئەو چوارچێوەیەی هەوڵی بۆ دا بكردایەت بە بازارێكی نوێی ناو سیستەمی كاپیتالیزم، كۆتایی پێدەهات؟ ئەمانە و چەندین پرسیاری دیكە، پەیوەستن بەو ئیشە نوێیەمەوە لە چوارچێوەی رۆماندا كاری لەسەردەكەم. بەڵام هەڵبەتە (قازی) لە سیاقە مێژوویەكەی دەهێنمە دەرەوە و دەیخەمە ناو دونیایەكی دیكە، دونیایەك كە لە واقیعدا شوێنی نەبوو، لە دونیای رۆماندا شوێنی دەبێت. لەهەمان كاتیشدا (قازی)یەك دروستدەكم، دژی (قازی) واقیعی. دژی ئەو سیاقە مێژوویەی تێیدا سەری هەڵداو خەفەكرا. لە چوارچێوە گشتییەكەشدا ئیش لەسەر كۆی سیستەمەكە دەكەم گەر بتەوێت رێگات بێتەوە تێدا، پێویستە چ جۆرە كارەكتەرێك بیت و چ دونیایەك دروستبكەیت. ئەشێت (قازی) وەك مرۆڤێكی خاوەن خەون، هەوڵی دابێت شوێنی كورد لەناو سیستەمە جیهانییەكەی كاپیتالیزمدا بكاتەوە، ئەما هەوڵی نەدابێت بەتەواوەتی سیستەمەكە بناسێت و خۆی بە سیستەمەكە بناسێنێت. من لە دونیای رۆماندا ئەو كارەكتەرە دروستدەكەم سیستەمەكە دەناسێنێت و بۆخۆی سیستەم و دونیایەك دروستدەكات دژی سیستەمەكە بۆ ئەوەی سیستەم ناچاربێت قبوڵی بكات.
رێزم بۆ ئێوە. سوپاس.
