عوسمان عومەر: سیاسەتەکانى تورک لە بەلقان خێرخوازیە یا ئارەزویەکى کۆلۆنیالى نوێیە؟.
لەم چەند ساڵەى دوایی دا دەولەتى تورکیا سیاسەتێکى نوێى بۆ گەیشتنەوە بەو شوێنانەى، کە کاتى خۆى لەسەردەمى دەولەتى عوسمانى لە ژێر رکێفى دا بون، لە رێگەى پەیوەندى کلتورى و رۆشنبیرى و خێرخوازى واتە (هاوکارى ئابوریانە)گرتۆتە بەر، یەکێ لەوانە دەولەتانى بەلقانە بە تایبەت بۆسنە و کۆسۆڤۆ، کە پایتەختەکەى بریشتینایە. چونکە لەوێ تەنگوچەلەمەى کەڵەکەبوى ئابورى هەیە، بەهۆى پشتگوێ خستنیان لەلایەن دەولەتە ئەوروپیەکانەوە. هەروەها جەنگى بۆسنە و ناوچەى بەلقان لەسەرەتاى نەوەدەکانى سەدەى ڕابوردوو و بەمەرج دەولەتە ئەوروپیەکان هەولى هاوکارى کردنیان دەدان، کە پەیوەندى بەبەرژەوەندى خۆیانەوە هەیە. بەلام تورکیا دەیەوێ رۆلى خۆى چالاک بکات وەک خێرخوازى بۆ بەرژەوەندى خۆی.
سیاسەتى تورک لە بەلقان زۆربەى کات هەر بۆ بەرژەوەندى ئابورى خۆى سودى لێ دەبینرێ، وەک کارتێکى سیاسى لە ئەوروپاى خۆرهەلات بۆ فشارخستنە سەر دەولەتە ئەوروپاییە گەورەکانە، کە لەلایەن ئەوانەوە جارێک بەدەولەتى عوسمانى نوێ ناوزەد دەکرێ و، جاریکى تر وەک روکەشى ئاینى. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەو خزمەتگوزاریەى تورک پێشکەشى بەلقانى دەکات خزمەتگوزارى راستەقینەن یا مەرامێکى سیاسى و مێژوویی لەپشتەوەیەتی؟
سەلتەنەت بۆ هەموانە:
نزیکەى دوو دەیە دەبێ تورک لەهەولى ئەوەدان ئەو پەیوەندییە کۆنەى عوسمانیەکان لە بەلقان زیندو بکاتەوە بەگوێرەى سیاسەتەکانى حیزبى عەدالەت کە لەهەرەمى دەسەلاتە لەسالى 2002 ەوە بەپێى لێکولینەوەیەک موحەمەد ئەرنا ئوتى ئەنجامى داوە، لە شوباتى 2018 باس لەوە دەکات ئەو سیاسەتەى تورک گرتویەتە بەر لەو پەیوەندییە کۆنەى دەولەتى عوسمانى، کە پشتگیرى موسلمانانى بەلقانى دەکرد و ئەستەمبولیش وەک قیبلە بۆئەو کەمە نەتەوانەى سەربەتورکن سەیردەکرد. ئێردۆغان دەیەوێ ئەو پەیوەندییە کۆنەى نێوان تورک بەلقانەکان زیندو بکاتەوە.
لەشوێنێکى ترى لێکۆلینەوەکەى ئەرنائوتى ئاماژە بەوە دەکات، کە هەندێ لە سیاسیەکانى بەلقان و هەندێ دەولەتى ئەوروپى باس لە تەشەنەکردنى دەسەلاتى ئیردۆغان لە بەلقان دەکەن وەک نمونەیەکیش ئەلبانیا دەهێنیتەوە کە لەسالى 2013 وە بەرگرى لەدەسەلاتى ئیردۆغان دەکات لەسەرخاکەکەى، کە هیچ ئۆپۆزسیونێکى تورک لەسەرخاکى ئەلبانیا جیگەیان نەدرێتى و نەبێتەوە لە ئەلبانیا 30%ى دانیشتوانەکەى لە بنچینەدا مەقدۆنین و، ئێردۆغان سیاسەتێکى گرتۆتەبەر وەک ئەسپى تەروادە ئەو کەمینەیە بەکاربێنێ بۆ بەرژەوەندى خۆى .ئەو هێزە خێرخوازەى تورک مەبەستەکەى بەرتەسک دەبێتەوە وبەرژەوەندیەکانى تورک رون دەبێتەوە, ئەوەى لە کۆسۆڤۆش تورک ئەنجامى دا لە رفاندنى نەیارەکانى تورک بێ ئەوە هیچ رێزێک بۆ سەروەرى کۆسۆڤۆ دابنێ یا ئاگادارى بکاتەوە و فشارى بەردەوامى لەسەر حکومەتى کۆسۆڤۆ بۆ سڕینەوەى هەر شتێک سەبارەت دەولەتى عوسمانى کە بەخراپە باسى لێوەبکرێ گەرچى راستى مێژوویی بێ, هەر لەوبارەیەوە ڕۆژنامەى گاردیانى ئینگلیزى باسى لەوە کردووە کە کۆسۆڤۆ وولاتێکى بچوک وتازە پێگەیشتوە, زۆربەى دانیشتوانەکەى موسلمانن و رێبازى دروستکردنى مزگەوتى گەورە گەورە دروست دەکات بۆ دەرخستنى شێوازى عوسمانى وەک وولاتیک سەر تورکیا بێ نەک وەک وڵاتیکى ئیسلامى خاوەن مزگەوت لە 20 کەس 19یان موسلمانن ئەو بەدوادا چونەى ئەو ڕۆژنامەیە رای جیاوازى نێوان دانیشتوان وسیاسیە کۆسۆڤۆییەکانى لیکەوتۆتەوە. هەندێ لەوانە هیواخوازن کە تورکیا پشتگیرییان بکات لە پلەو پۆستەکانیان و پێشخستنى وولاتەکەیان وهەندێکى تریان پێیان وایە بونى تورک لە وولاتەکەیان لە سەربنەماى رۆشنبیرى و پەیوەندى کۆنى دەولەتى عوسمانى لەبەرژەوەندى کۆسۆڤۆ نییەو پێیان وایە ئیردۆغان لەو رێگایەوە دەیەوێ هێزو بالادەستى خۆى لە وولاتە ئەوروپیەخۆرهەلاتیەکان دەربخات و نیشان بدات چونکە تورکیا هیواى ئەندام بونى لە یەکیتى ئەوروپا لەدەست دەرچووە. یەکێ لە وتەکانى ئێردۆغان کە دەلێت: تورکیا کۆسۆڤۆیەو کۆسۆڤۆش تورکیایە و کۆسۆڤۆ رێگەى پیداین، کە ریکلام بۆ هەلبژاردنە سەرۆکایەتیەکەمان بکەین وەک ئەوەى بیەوێ کە لە ولاتە ئەوروپیەکان دیموکراتى ترە.
بۆ زانیارى خوێنەران ئەو مزگەوتانەى بە نیازە دروستیان بکات تا ئیستا تەنها بناغەیە چونکە کۆسۆڤۆییەکان دەیانەوێ بە شێوازە تەلارسازى خۆیان دروست بکرێ و تورکەکانیش وەک ئەوەى خۆیان دەیانەوێ. ئێردۆغان واى بۆدەچێ کە دەست وەردانە ناو کۆسۆڤۆ و ڕیگرتن لەهەر دژایەتیەک بۆ سەرۆکایەتیەکەى و حکومەتەکەى پەیوەندییەکى سروشتى وبرایانەو خێرخوازانەیە.
عیلمانیەت لە تورکیا ئیسلامیەکان ڕابەرایەتى دەکەن:
سیاسەتى تورک لە بەلقان پشت بە پەیوەندى رۆشنبیرى و ئاینى و مێژوویی دەبەستێ و ئامانجى بەکارهینانى بیروبۆچونى سیاسیەکانى بەلقان و هاوولاتیەکانیەتى بۆ پشتیوانى و پشتگیرى سیاسەتى ناوخۆیى و دەرەکى تورکیایە بەسەرکردایەتى ئیردۆغان و وەک فشارێکیشە بۆ سەر یەکیتى ئەوروپا هەرچەند ئەو هاوکارى و یارمەتیانەى لێرەو لەوێ کەمن لە بوارى خزمەتگوزاری بێ ئەوەى هاوکاریەکى کاریگەرو سودبەخش بێ بۆ ئەو وولاتانە زیاتر خۆى سود مەند دەبێ. لەگەل ئەوەش ئێردۆغان دەلێت: سەلتەنەتى نوێ بۆ هەوموان و دۆست و هاوپەیمانەکانمانە.
هەولێک بۆ گەراندنەوەى چاودێرى یاسەرپەرشتى –وصایەت) , باکورى سوریا لەناوەراستى 2017 کە دەولەتێکى خاوەن سەربەخۆیی خۆیەتى بەبیانوى ئەوەى کورد لەناوجەرگەى سوریاوە هەرەشەى لێدەکات داگیرى کرد و لە هەمان کاتیش تورکیاو کورد لە ململانێیەکى سەخت و دورودرێژدان بیانوەکەى ئەوەبوە کە سوریا بەهۆى جەنگى حەوت سالەى ناوخۆ و بارخراپى وولاتەکە ناتوانێ دژى کورد بوەستێتەوە بۆیە ئەو رۆلەى بینیوە. هەرچەندە تورک وەک خۆیان دەلێن فراوانخوازى سیاسى ناکەین بۆبەرژەوەندى بەقەدەر ئەوەى دەولەتانى هاوسێ هاوکاریانن بۆ بونیان لەسەر خاکەکانیان. نمونەش تورکیا پشتگیرى ئۆپۆزسیۆنى بۆسنیەکان دەکات بۆ پشتگیرى سیاسەتەکانى ئیردۆغان و. لە ئادارى 2018 کۆسۆڤۆ 6 کەسى تورکى رەوانەى تورکیا کردەوە بە تۆمەتى ئەوەى لەگەل ڕەوتى فەتحولا گولەنن. ئەم ناردنەوەىە بەهاوکارى دەزگاى هەوالگرى هەردوو ولات ئەنجام دراوە بێ ئاگادارى دەزگا فەرمیەکانى حکومەتى کۆسۆڤۆ. لەوک،اتە سەرۆک وەزیرانى کۆسۆڤۆ راموش هاراديناي و وەزیرى ناخۆ ئاماژەیان بەوە دا، کە ئەوە لەگەل سیاسەتەکانى کۆسڤۆ ناگونجێ، ئیردۆغان وەلامى دایەوە کێ ڕێگەى پێداى ئەو بڕیارە بدەى رۆژى دواتر لە رۆژنامەکان لەمانشیتى سەرەکى نوسرا بوو ئیردۆغان حوکمرانی کۆسۆڤۆیە.
وەک لەپێشەوە ئاماژەى پێدرا لە ناوەراستى 2018 سیاسەتێکى تایبەتى سەبارەت بە ئەلبانیە موسلمانەکان گرتە بەر لە مەقدونیا بۆ بنیات نانى ژێرخانێکى کۆمەلایەتى لەوێ بێ گرنگى دان بەبەرژەوەندى دەولەتان و فراوانکردنى دەسەلاتى تورک لەو ولاتانە وەک دروستکردنى قوتابخانەو و مزگەوت و پالپشتى کردنى دام و دەزگا ئاینى و حیزبە سیاسیەکان و دام و دەزگا ڕاگەیاندنەکان زۆربەى لەلایەن خزم و کەسەکانى ئیردۆغانەوە سەرپەرشتى دەکرێ. کارێکى واى کردوە، کە ئەلبانیەکان خۆیان زیاتر بەموسلمان لە قەلەم بدەن وەک ناسنامەى ئەلبانیەتى و، هەروەها لەم چەند سالەى پێشودا چەند گروپێکى توندڕەوى لە ئەلبانیەکان لە مەقدۆنیا دروستکردوە ئەو گروپە توندڕەوانە دەلێن پیویستە ئەلبانیەکان دان نەنێن بەدایکە تێریزا و بەپیرۆزى نەزانن، لەگەل ئەوەى ئەلبانیەیەکان لە مەقدونیا لەگەل بەرژەوەندى موسلمانان ناگونجێ و وایان کردووە کە باوەڕیان بەنیشتیمانپەروەرە ئەلبانیەکانى وەک جرجى کاسترۆیەتى و سکەندەر بۆرگ کەم بێتەوە و، نەمێنێ. چونکە ئەوان فەلەن و لەدژى دەسەلاتى عوسمانى یاخى بون. پرسیارێک دێتە ئاراوە ئایا هەربەڕاست ئێردۆغان خۆى بە خەلیفەى موسڵمانان دەزانێ؟ بەپێى ڕاپۆرتێک 30% دانیشتوانى ئەلبانیا لە مەقدۆنین بەوەش ئیردۆغان سیاسەتێکى بەرنامە بۆدارێژراو ئابورى و سیاسى ئەم کەمینەیە وەک ئەسپەکەى تروادە بەکار بێنێ بۆ بەرژەوەندى تورک جگە لە وولاتانى بەلقان، تورک پەلى هاویشتوە بۆ ئەفریقیا و بەتایبەت صۆمال و سودان. هەروەها لە قەتەر بەهاوکارى میرى قەتەر لە 2015 وە بنکەیەکى سەربازى بەناوى تاریق کورى زیاد کراوەتەوە و، ئەمسالیش میرى قەتەر لەگەل ئێردۆغان رێککەوتوە کە 5000 سەربازى تورک لە بنکەیەکى دیکە لە قەتەر جێگیر بکات. پرسیارەکەم ئەوەیە ئایا وولاتانى زلهێزى وەک ئەمەریکا و بەریتانیا و فەرەنسا لەو سیاسەتە فراوانخوازى و کۆلۆنیالیستیە نوێیەى ئێردۆغان بۆچى چاوپۆشییان لێکراوە یا دەیانەوێ وەک دەولەتى عوسمانى کۆن هێزەکانى بلاو بکەنەوەو لە پڕ ئەو خەونەى ئێردۆغان بەدەولەتى خیلافەتەوە دەیبینێ، کە جارێکى تر ئەو وولاتانەى یا ئەوخاکانەى پێشتر داگیرى کردبون بگەرێنێتەوە یا دەبنە کابوسێک و سەرى ئێردۆغان و حیزبەکەى لەناودەبات و گەلانى وەک کورد ئەلبان و مەقەدۆنى کۆسۆڤۆیی سۆمالى و سودانى لە فرت و فێڵى خێزخوازیانەى تورک رزگاریان دەبێ .
