عوسمان عومەر: جاش و جاشیەتى/ بەشى چوارەم.
چەند راستیەکى تاڵ
لە حەفتاکانى سەدەى ڕابوردوو هەستم بەدیاردەى جاشایەتى و زۆربونى کردوە، پێ بەپێ لە بیرو هزرماندا جەسپى بوو، کە بۆچى ژمارەى جاش هاوتاى ژمارەى پێشمەرگە بوو. دواتر زۆربەى تاکى کورد هەستى بەوە دەکرد، کە جاشیەتى تەنها بۆپارە نەبوو. بەلکو خێلەکیەتى و دوژمنایەتى نێوان خێلەکان و کۆنەقین هۆکار بوون و هەندێ لە خێلەکان بەهۆى دوژمنایەتیانەوە لەگەل سەرکردایەتى شۆرش و، بەتایبەت مەرحوم بارزانى دەبون بەجاش وەک هەرکیەکان – ریکانیەکان – مزوریەکان – گۆرانەکان – زێباریەکان و سورچیەکان و… هتد. لەترسى سەرکوت کردن و لەناوبردن و لەفەرمان دەرچونى شۆرش پەنایان بۆ رژێمەکانى عیراق دەبرد. کاتێ بالى جەلالى لەسەرکردایەتى شۆرش ساڵى 1966 جیابونەوە بەجاش جەلالى ناودەبران. سالى 1974 کاتێ پارتى کۆمۆنیستى عیراق دایانە پاڵ رژێمى بەعس لەبەرەیەکدا ئەوانیش بەجاش ناودەبران. لە سەرەتاى هەشتاکان پدک بە حدکاى دەگوت جاشى سەدام و، ئەوانیش بە پارتییان دەگوت پاسدار موەقەتە. بەهۆى ئەوەى تا ئێستا جاشایەتى مانایەکى ڕوونى نییە، بۆیە لە بیرو هزرمان دا هاوتا کراوە بە خیانەت. چونکە زۆر کەس و لایەن لە قۆناغێک لەقۆناغەکان تاوانێکى نیشتیمانى یان ئەنجام داوەو، جاشیش نەبون بۆیە هەندێ لایەنى سیاسى تۆمەتى جاشایەتى بەسەر نەیارەکانیان دا دەبەخشنەوە، بەنمونە دواى ڕووداووەکانى ئۆکتۆبەر پدک تۆمەتى جاشایەتى دەدایە پاڵ گروپێک لە ناو ی ن ک، ئەم تۆمەتبارکردنى یەکترە لە مێژووى کورد زۆرن، بەلام هیچ کام لەم لایەنانە جاش نەبوون. بەراى من هۆکارەکەى دەگەڕێتەوە بۆ ململانێى سیاسى ناتەندروستى ناوخۆ و ئەم تۆمەتبارکردنى یەکتریە کۆمەڵگاى کوردستانیان زیاتر دابەشکردوە.
دواى سەرهەلدانى شۆرشى نوێ بەرابەرایەتى ی ن ک لەباشورى کوردستان، سەرەتا کە جاشایەتى زۆر پەرەى نەسەندبوو. رژێمى بەعس پەناى بۆ هەندێ لەسەرۆک جاشە کونەکان برد و ئەو مفرەزە خاسانەى دروستکرد، ئەو مەفرەزانە شەوانە و رۆژانە لە شاخەکان و گوندەکان دەمانەوە و، تەنانەت لەخەڵکیشیان دەدا بەناوى پێشمەرگەوە کاریى ئەو مەفرەزانە ڕاوى پێشمەرگە وەک تەحسین شاوەیش و قالە فەرەج و چەندین مەفرەزەى تر، ئەوانە وەک پێشمەرگە خۆیان دەناساند. بۆنمونە سالى 1977 لەگوندى چناران چەند مەفرەزەیەکى تایبەت (خاسە)ى دەوروبەرى ڕانیە بەهاوکاریى سوپا توانیان جمال خۆشناو دەستگیربکەن و بدرێتە دادگاى ثەورەى عیراقى و، حوکمى لەسێدارەدانى بەسەردا سەپێنرا. بەلام سالى 1979 بەلێبوردنى گشتى سەردەمى سەدام ئازاد کرا *و شەهیدکردنى چەندین تێکۆشەرى وەک حمەغەفور ئاغجلەرى و شەهیدکردنى سەرکردە ئارام لە ئەستۆى ئەوان بوو. دوواهەمیان تەحسین شاوەیش بەپلانى موخابەرات توانى فەرماندەى تێکۆشەر مامە ریشە شەهید بکات. لەراستى دا ئەوانە وەک بەرچاو جاشى رژێمى عیراق بوون. بەلام لەهەمان کات پەیوەندییان بەپارتیەوە هەبوو. زۆرێک لەفەوجە جاشەکان دۆستى پارتى بوون و شەرى سەختیان لەگەل پێشمەرگەکانى ی ن ک دەکرد. لە هەمان کاتیش هەندێ فەوجى جاش هەبوون، دۆستى ی ن ک بوون و، خۆیان لەشەرى ی ن ک لادەدا و. هەندێکیشیان لەکاتى پێویست پەیوەندییان بە ی ن ک وە دەکرد بە خۆیان و چەکەکانیان. زۆریک لەو فەوجانە هاوکاریى پێشمەرگەیان دەکرد لەهەندێ بوار دا، هەمان کات لەکاتى پەرێنەوەش لە جادە سەرەکیەکان خۆیان لە پێشمەرگە نەیان دەکرد. بۆ مێژوو دەیلێم: یەکێک لەو فەوجانە برادۆستیەکان بون فەرماندەى فوجەکەیان رەحمەتى کریم خانى برادۆست بوو بۆماوەیەکى دیاریکراو لەسنورەکانى سەرکردایەتى بوو لەشەوێک لە شەوانى تاریکى ئەنگوستە چاوى سالى 1987 دواى داستانى ڕزگاریى رژێم ئابلوقەیەکى زۆر توندى بەسەر ناوچەکانى دۆلى جافایەتى سەرکردایەتى سەپاندبوو کۆمەلێک تەقەمەنى و خۆراکی پێویستى نارد بوو بۆ سەرکردایەتى، خۆیشى لەخزمەت جەنابى مام بوو.
ڕژێمى پێشوى عیراق لەدواى تێکچونى بارودۆخى موجاهدینى خەلق لەناو ئێران و هەلکەندنیان روویان لەعیراق کرد و ئەو هەلەى قۆستەوەو لە کات و سەردەمى جەنگى عیراق – ئێران وەک جاش بەکار دەهێناو بنکەو بارەگاى بۆ کردبونەوە لە پاریزگایەکى ناوەراستى عیراق نزیک سنورەکان بەکارى دەهینان بۆ شەرکردن لەگەل سوپاى پاسداران و، هەروەها لەراپەرینی ئادارى 1991 شەرێکى سەختیان لەگەل هێزەکانى ی ن ک کردو، چەندین فەرماندەو تێکۆشەر و پێشمەرگەى ی ن ک/ یان شەهید کرد شانبەشانى سوپاى عیراق.
هێزو لایەنە سیاسیەکانى کوردستان چییان دەرحەق جاش کردووە؟
بیگومان رژیمى عیراق و ئیران و تورکیا جاشیان بۆ شەرکردن لەگەل هێزى پێشمەرگەو گەریلا دروستکردووە، لە گفتوگۆکانى سالى 1968 لە نێوان سەرکردایەتى شۆرشى ئەیلول، مەرجى یەکەم چەککردنى جاشەکان بوو، بەلام دواتر خۆیان چەکداریان کردنەوەو پاشان دوبارە بونەوە جاشى عیراق. لەگفتوگۆکانى سالى 1984 یش بەهەمان شێوە داوا کرا بوو جاشەکان چەک بکرێن، بەلام ئەمجارەیان ڕژێمى بەعس گەر هەلە نەبم گوتبوى کەى گەیشتینە رێککەوتن ئەوکات چەکیان دەکەین. جاشەکان بەوە پشت ئەستور بون و لەزۆر شوێن شەڕیان بە پێشمەرگە دەفرۆشت و، تەنانەت سەرکردەو فەرماندە سیدکریم بەدەستى ئەوان شەهید کراو، هەروەها فەرماندەى کەرتێکى ت/93 بەناوى ئەمیر شەهیدکرا و لەچەندین شوین لەسەر ڕیگاکانى پێشمەرگە دادەنیشتن بۆ زیان پێگەیاندیان و، چەندین پێشمەرگەو فەرماندە بریندارو شەهیدکران. سەرەڕاى ئەوانەش چەندین فەوجى نوێى بۆ هەندێ کەسانى نوێ کردەوە.
بەڕای من یەکێک لەهەرە بڕیارە باشەکانى بەرەى کوردستانى لەسەروبەندى ڕاپەرینى بەرەى کوردستان دەرکردنى بڕیارى لێخۆش بون بوو لەجاشەکان. بۆیە زۆربەى جاشەکان ڕووى چەکەکانیان لە پێشمەرگە سوراندو ڕویانکردە سوپاى داگیرکەرى بەعس و شانبەشانى هێزى پێشمەرگە بەشدار بون لەئازادکردنى شارو شارۆچکەکانى کوردستان. هەندێکیان نەبێ تا دوا هەناسە شەریان کرد، ئەوە واى کرد ڕاپەرین سەرکەوێ بەناردنى نامەى تایبەت بۆ زۆربەى فەوجە جاشە سوکەکان، بەلام ئەو لێبوردنە هەندێک لەسەرۆک جاشە تاوانبارەکان ئەوانەى دەستیان لە ئەنفال هەبوو نەگرتایەتەوە. یەکێکى لە بریارە باشەکانى بەرەى کوردستانى ئەوەبوو، کە ڕیگە نەدرا کۆنەقین بەرقەرار بێ و، هەرکەسە لەخۆیەوە جاش بکوژێ. بەلام لێخۆشبونەکەى بەرەى کوردستانى بەرامبەرەکەى بۆ جاشەکان هەڵگەرانەوە بوو لەبەعس هیچ مەرجى تریان بۆ دانەنرا وەک لە پێشەوە ئاماژەم پێدا.
لە ڤیەتنام بێ بەرامبەر نەبوو. لە جزائریش هەروەها. چونکە بەمەرج جاریکى دى جاش دروست نابێتەوە لەو وولاتانە. دواى 28 سال حوکمرانى کوردی ئیستاش گلەیی ئەوە لەدەسەلات دەکرێ، کە تا ئیستا تاوانباران ئەوانەى دەستیان لە ئەنفال دا هەبووە نەدراونەتە دادگا و، هەندێ لەو جاشانە پلەو پایەو ئیمتیازات و تەنانەت موچەشیان لە هەندێ شەهیدى تێکۆشەر باشترە.
جاش قەلەمى
دواى ئەوەى بارى جاشایەتى و دیاردەى جاشیەتى لە هەرچوار پارچەى کوردستان خرایە ڕوو، بەراى من ترسناکترین جاشیەتى جاش قەلەمییە. چونکە کاریى جاش قەلەم ئەوەیە، چەواشەکردنى ڕاى گشتي و پاساو هێنانەوەیە بۆ سەرکوتکارى رژێمە داگیرکەرەکان و، تەنانەت دەسەلاتدارو فەرمانڕەوایان. هەروەها جەواشەکارى دژى کورد و بزوتنەوە ئازادیخوازەکانى. ئەم جۆرە جاش قەلەمیە لەسەردەمى شاى ئێرانەوە لە خۆرهەلاتى کوردستان دەستى پێکردووە، کاتێ غولام رەزا رشید یاسمى لەدایک بووى سالى 1869 و لەسالى 1951 کۆچى دوایی کردوە، کتێبێکى بەناوى الاکراد و تقاربهم العرقى والتاریخى – کرد و پیوستگى نژادى و تاریخى، کە تێیدا هەولى داوە بیسەلمنێت کورد نەتەوە نییەو، لە ڕووى ڕەگەزو مێژوو و زمان کەلتورەوە بەشێکە لەنەتەوەى فارس. تا ئیستاش رژێمى ئێران کار لەسەر ئەوە دەکات و، پەرەى پێ دەدات. چەندین سایت و ماڵپەرى ئەلیکترۆنى بۆ کردونەتەوە. لەباکورى کوردستانیش ئەو جاش قەلەمانە زۆرن کار بۆ ئەوە دەکەن ئەو گوتارە زال بکەن. یەک وولات یەک ئالا یەک نەتەوە بەشێوەیەکى پلان بۆ داڕێژراو تورک کار بۆ سوکایەتىکردن بەکورد و بزوتنەوە ئازادیخوازەکەى و تانەتەشەر بۆ سەرکردەکانى باکور دروست دەکرێ و تۆمەتى ناڕەوایان بۆ هەڵدەبەسترێ. خەریکە ئەم جۆرە جاش قەلەمیەش لەهەرێمەکەى خۆمان تەشەنە دەکات و خاوەنى چەندین پێگەو مالپەرى ئەلیکترۆنین. بەلام ئەوەى جیاوازە بۆ ناوزراندن و یەکتر شکاندن و پاساو بۆ دزى و گەندەلى نارەوایەتى هەندێ بابەت دەدرێ.
لەکوتاییدا دەلێم جاشایەتى زامێکى قول بووە لە جەستەى گەلەکەمان و، هیچ چارەسەرێکى ڕیشەیی بۆ نەکراوەتەوە، بنەبڕکردنى دیاردەى جاشایەتى کارێکى باشى دەوێ بۆ ئەوەى جارێکى تر سەر هەڵنەداتەوە و، بەیاسایەک لە پەرلەمانى کوردستانەوە دوا چارەسەرى بۆبکرێ. ئەوەى تاوانبارە سزا بدرێ و ئەوەى بیتاوانە ئازاد بکرێ و، هەرکەسێکیش مافى بەرگرىکردنى لەخۆى هەبێت بە دادگایەکى عادیلانە.
هەر لەو کۆتاییەدا دەلێم و ئەوە هەر ڕاى من نییە بەتەنها، بەلکو ڕاى زۆرێک کەسانى دیکەیە یەکێ لەهۆکارەکانى داڕمان و لە ناوچون و سەرنەکەوتنی کورد شۆرشەکانى خیانەت و جاشیەتى و وابەستەیی و کلکە سوتێ بووە بۆ دوژمنانى گەلەکەمان، دەتوانم بلێم لەزۆربەى قۆناغە مێژووییەکان.
تێبینى:
• سودم لە هەندێ زانیارى ناو ڤیدیۆیەک وەرگرتوە
• هیوا جمال خۆشناو سەبارەت چۆنیەتى گرتنى باوکى
