عەتا قەرەداخی: عێراق، ئایندەیەکی لێڵ!
ئایا عێراق دەبێتە یان دەکرێتە وڵاتێکی دیموکراتی؟ رەنگە زۆر بە سادەیی وەڵامی بەڵێی ئەم پرسیارە ببیستین. بەڵام ئەگەر بپرسین چۆن و بە چ میکانیزمێک ئەوە دەکرێت یان روودەدات؟ دیسان رەنگە ئەوە ببیستین وەکو هەر دەوڵەت و کۆمەڵگەیەکی تری ئاسایی، کۆمەڵگەو دەوڵەتی عێراقیش دەشێت ببێتە سیستێمێکی دیموکراتی. بەڵام ئایا بەڕاستی ئەگەری بە دیموکراسیبوونی کۆمەڵگە دواکەوتووەکان، کۆمەڵگە بنیاد و عەقڵ خێڵایەتی و ئایینی و داخراو و تائیفیەکان هەیە؟ ئەگەر هەیە چۆن و بە چ شێوەیەک و کام دیموکراسی؟ ئایا دیموکراسی بە بڕیارو تەنیا بە روخاندنی سیستێمیکی بەڕێوەبردن و درووستکردنی سیستێمێکی تر لە شوێنەکەیدا دەبێت؟ ئایا چ پەیوەندیەک لە نێوان ئاستی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و دیموکراسیدا هەیە؟ ئایا دیموکراسی تەنیا دەستاودەستکردنی دەسەڵاتە؟
ئاشکرایە دیموکراتی و قبوڵکردنی ئەویترو پێکەوە ژیان، لە ئاستی یەکەمدا پەیوەندییان بە پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و پەروەردەو کەلتوورەوە هەیە. لە ئاستی دووەمدا پەیوەندی بە گواستنەوەی ئاراستەی پەیوەندییەکانەوە هەیە لە شێوازی هەرەمیەوە بۆ شێوازی ئاسۆیی. هەروەها کۆی ئەمانەش بنەمان بۆ بەرهەمهێنانی تاکەکەسی خاوەن شوناس، بەو مانایەی کە زیاتر لە تاکە عەقڵێک و زیاتر لە تاکە بۆچوونێک و تاکە روانینێک و تاکە لێکدانەوەیەک بۆ دنیا هەبێت.
ئاشکرایە کۆمەڵگەی عێراقی کۆمەڵگەیەکی دواکەوتووی داخراوی خێلایەتیە کە تا سەرئێسقان لێوان لێوە لە کەلتووری بەدوی عەرەبی و لە کەلتووری تاک رەهەندو دواکەوتووی ئاسۆ تاریکی مەزهەبی، بەجۆرێک بەهاو پێگەی مەزهەب و بەهاو پێگەی کەلتووری بەدو گەلێک لە بەهای کەسێتی عێراقی بەزترو سەنگینترن. راستە عێراق لە رووی سەرچاوە سروشتیەکانەوە دەوڵەمەندەو بەپێی سەرچاوە مێژووییەکانیش دەستکردن بە کشتوکاڵ و داهێنانی یەکەم ئەلفابێت و خوێندن و دانانی یاساش لێرە دەستیان پێکردووە، بەڵام ئاشکرایە ئەوانە بەرهەمی ئەو ئیتنیک و نەتەوانە بوون کە پێش هاتنی رەگەزی عەرەبی و پێش گەیشتنی ئیسلام بە دۆڵی دوو رووبارەکە تێایدا ژیاون. واتە ئەوەی لە عێراقی دێریندا بەرهەمهاتووە هیچ پەیوەندییەکی بەو عەرەبانەوە نیە کە لە هاتنیانەوە بۆ عێراق هۆکاری کوشتن و بڕین و وێرانکردن و سڕینەوەی شارستانێتی میزۆپۆتامیا بوون. واتە ئەگەر پێش هاتنی عەرەبەکان لەم جوگرافیایەدا شارستانیەتێک هەبووبێت، ئەوا لە هاتنی ئەواندا رووخاوە. رەنگە هەر ئەوەش وای لە بیرمەندێکی وەکو هیگڵ کردبێت لە کتێبە بەناوبەنگەکەیدا “جیهانی رۆژهەڵات” بەهیچ شێوەیەک باسی شتێک نەکات بەناوی شارستانێتی عیراقی، یان شارستانی میزۆپۆتامیا.
ئاشکرایە لە دوای فەتحی ئیسلامی و بە تایبەتی دوای کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی خەلیفەکانی راشیدین و گواستنەوەی دەسەڵاتی خەلافەت بۆ عێراق، هەر لەوکاتەی خەڵکی کووفە بەڵێنیان بە حسەینی کوڕی عەلی دا کە بیکەنە خەلیفەی مسوڵمانان کەچی فێڵیان لێکرد و بەکوشتیان دا، عێراق زەمینەی فریودان و بەڵێن شکاندن و خوێنڕشتن بووە. ئەمەویەکان و عەباسیەکان و پاشانیش تورکە هەمەجەکان کە فەرمانڕەوایی عێراق و ناوچەکەیان کردووە، سەرگەرمی کوشتن و بڕین و خوێنڕشتن بوون. واتە لە عێراقدا بە درێژایی مێژووی دوای فەتحی ئیسلامی بەشی ئەوەندە سەقامگیری درووستنەبووە، کە زەمینەی عیمرانی هەمە لایەن بڕەخسێنێت. ئەمەش ئەوە نیشان دەدات کە لەم وڵاتەدا زەمینە نەڕەخساوە بۆ عیمرانی مادی و مرۆیی، کە مەبەست لەم قسەیەش نەڕەخساندنی زەمینەی پەرەسەندنی ژێرخانی کۆمەڵایەتی و بەوپێیەش پەرەنەسەندنی کۆمەڵایەتیە، واتە نە ئابووری بەوجۆرە پەرەی سەندووە ببێتە بزوێنەری مێژوو، نە سەرخانێکی ئەوتۆ لەو زەمینە ئابووریە دواکەوتووەدا بەرهەمهاتووە کە تیایدا تاکەکەسی خاوەن شوناس دروست بووبێت، کە بەبێ ئەم دوانەش نەک هەر دیموکراتی و یەکتر قبوڵکردن و پێکەوە ژیان ئەستەمە، بەڵکو لە رووی راستیەوە چاوەڕوانی ئەوەش ناکرێت لە زەمینەیەکی وەهادا بنەمای پەرەسەندن فەراهەم ببێت.
لە مێژووی پێش جەنگی یەکەمی جیهانیدا، کۆمەڵگەی عێراقی کۆمەڵگەیەکی خێڵایەتی دواکەوتووی پەراوێزی مێژوو بووە، کە دابەشکرابوو بۆ چەند ولایەتێک لە ژێر سایەی دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا. مەبەستمان لەم قسەیەش ئەوەیە کە هەتا هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی کۆمەڵگەی عێراقی نە لەسەر زەمینەی خێڵایەتی و بنەماکانی خوێن و دەمارگیری و ئایین، نە لەسەر بنەمای پەرەسەندنی ئابووری و دروستبوونی چینی ناوەند لە دوای روخاندنی خەلافەتی عەباسیەوە، جارێکی تر نەیتوانیووە دەوڵەت بەرهەم بهێنیت. لەدوای روخاندنی دەوڵەتی عوسمانیش، ئەو دەوڵەتە دەستکردەی کە ئینگلیزەکان لە عێراقی عەجەمدا بۆ عەرەبیان دروستکرد، نە زەمینەی کۆمەڵایەتی و ئابووری و نە زەمینەی عەقڵی و کەلتووری کۆمەڵگەی عەرەبی عێراقی لە ئاستی بەرهەمهێنانی دەوڵەتدا نەبوون. واتە کۆمەڵگەی عێراقی دەوڵەتی بەرهەمنەهێناوە، بەڵکو بە بڕیار دەوڵەتی بۆ دروستکراوەو تەنانەت مەلیکیشی لە حیجازەوە بۆ قەرزکراوە. ئەمەش مانای ئەوەیە کە تەنانەت ئینگلیز لە کۆمەڵگەی عێراقیدا کەسێکیان نەدۆزیووەتەوە بە شایانی ئەوەی بزانن ئەو دەوڵەتە بەڕێوە ببات کە ئەوان دروستیان کرد. کەواتە ئەو زەمینەی دەوڵەتی عێراقی تێدا دروستکراوە نەک زەمینەی بنیادنانی دیموکراتی و سدستێمێکی باشی بەڕێوەبردن نەبووە، بەڵکو دەوڵەتە دروستکراوەکەش بووکەڵەی دەستی بەریتانیا بووە. بەڵام خاسێتیکی دیاری ئەو دەوڵەتە لەو جوگرافیایەدا کە تیایدا دروستکرا، ئەوە بوو کە سەرباری ئەوەی پەیڕەوکەرانی مەزهەبی شیعە چەند ئەوەندەی پەیڕەوکەرانی مەزهەبی سونە بوون بە تایبەتی پێش لکاندنی باشوری کوردستان بەو دەوڵەتەوە، کەچی مەلیک و پێکهاتەی گشتی یان دیاری دەوڵەتەکە سونە بوون. رەنگە لێرەدا ئەو پرسیارە سەرهەڵبدات بۆچی کەمینەی سونە سەپێندران بە سەر زۆرینەی شیعەدا؟
ئایا ئینگلیزەکان متمانەیان بە شیعە نەبوو، یان شیعە هێندە دواکەوتوو بوون شایانی ئەوە نەبوون دەوڵەتیان بدرێتە دەست؟ واتە روونتر بڵێین ئایا ئینگلیزەکان پێیان وابوو کە شیعە نوێنەرایەتی بەدوی عەرەبی دەکەن و لە ئاستی دەوڵەتداری و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەدا نین؟ تەنانەت لە روخاندنی دەوڵەتی پاشایەتیشەوە، هەتا روخاندنی رژێمەکەی سەدام حسەین، هەر سونە فەرمانڕەوای عێراق بوون و بەوەش سونە سەرباری خراپ بەڕێوەبردنی وڵات و کوشتن و وێرانکردن، بەڵام بوون بە خاوەنی جۆرێک لە کەلتووری دەوڵەتداری، لە کاتێکدا زۆرینەی شیعەو کوردیش وەکو نەتەوەیەکی وڵات داگیرکراو لەلایەن عێراقەوە بەردەوام لە دەرەوەی دەوڵەت و دەوڵەتداری بوون. ئەزموونی فەرمانڕەوایی و دەوڵەتداری سونە، ئەزمونی پارتی سەرکردەو سەرکردەی تاکوتەنیا بوو، واتە فەرمانڕەوایی تاکە سەرکردەی دیکتاتۆر کە ئەوەش ئەزموونی سیستێمی سەرۆکایەتی بوو کە چل و پێنج ساڵ عێراقی بەڕێوەبردووە.
کاتێک ئەمەریکا رژێمەکەی سەدام حسێنی روخاند، وای نیشان دەدا کە سیستێمیکی دیموکراتی لە عێراقدا دادەمەزرێنێت. بێگومان رێکارە سیاسی و ئیداری و یاساییەکان بۆ هەڵبژاردن و پێکهێنانی پەرلەمان و سەرۆکایەتی کۆمارو حکومەت لەبەرگیران و لەو کاتەشەوە تاکو ئیستا چەند هەڵبژاردنێک کراوەو بە رووکەشیش دەستاودەستی دەسەڵات کراوە. ئەوەشی لە کۆمەڵگە دواکەوتوو، مەزهەبی و تائیفی و خێڵکیە داخراوەکانی وەکو عێراقدا بۆ دیموکراسی چاوەڕوان دەکرێت هەر ئەوەیە، چونکە دیموکراتیی زیاتر لەو روکەشەی لە عێراقدا بینیومانە، لەسەر بنەمای پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و بوونی کەلتووری دیموکراتی و پێگەیشتنی تاکەکەسی خاوەن شوناس و گۆڕانی ئاراستەی پەیوەندییەکان لە هەرەمیەوە بۆ ئاسۆیی دەگاتە ئەنجام، کە ئەم بنەما پێویستانەش بۆ دیموکراسی لە کۆمەڵگەی عێراقیدا یان بوونیان نیە یان ئەگەر هەشبن لە ئاستی زۆر لاوازدان، بۆیە جاوەڕونکردنی ئەوەی کە کێشەکانی عێراق لە رێگای سیستیمێکی دیموکراسیەوە چارەسەر بکرێن جۆرێکە لە خەیاڵ. بەڵام ئاشکرایە بە هەموو کێشەکانیەوە خراپترین سیستێمی پەرلەمانی بۆ وڵاتە دواکەوتوو فرە ئیتنیک و فرە ئایین و فرە مەزهەبەکانی وەکو عێراق زۆر لە سیستێمی سەرۆکایەتی باشترە، کە لەم جۆرە کۆمەڵگەیانەدا دەبێتە سیستێمی تاکەکەسی و دیکتاتۆری.
بنەماکانی تەوافوق لە عێراقدا هەڵوەشاونەتەوەو وەکو بینیمان لە هەڵبژاردنی پێشوویشدا، دەنگی دەنگدەران و ژمارەی کورسی هیج بەهایەکی نەبوو لە پێکهێنانی هەر سێ سەرۆکایەتیەکەدا، چونکە ژمارەی کورسیەکانی ئەو سێ کەسەی لەسەر سێ کورسی یەکەمی عێراق دانیشتوون بایی پۆستی وەزیری دواهەمین وەزەرەتی عیراق نەبوو. کەواتە کێ ئەمانەی دانا؟ دەنگدەری عێراق یان لیستە یەکەمەکانی عێراق یان رێکەوتنی ژێربەژێری ئێران و ئەمەریکا؟ بێگومان لێرەوە دەردەکەوێت کە هەڵبژاردن و دەنگی خەڵک هیچ بەهایەکی نەبووە، ئیتر گرنگ نیە ئەو سێ کەسە گونجاون بۆ پۆستەکانیان یان نا؟ واتە ئەوەی لە پێکهێنانی سێ دەسەڵاتەکەی ئیستای عێراق پەیڕەو کراوە، لە دەرەوەی سادەترین بنەمای دیموکراسیەو لە راستیشدا سوکایەتی کردنبووە بە هەڵبژاردن و بە دەنگی دەنگدەر. کەواتە دانانی بەرپرسانی یەکەمی عێراق لەم حکومەتەی ئێستادا، هەمان شێوەی دانانی بەرپرسانی یەکەمی عێراق بووە لە دروستکردنی دەوڵەتی عێراقەوە لە سەرەتای بیستەکانەوە کە مەلیکیان لە حیجازەوە هێنا تا ئەوکاتەی لە دەرەوەی ویستی عیراقیەکان بە دەبابەی بێگانە سەرکردایەتی بەعسیان هێناو سەپاندیانن بەسەر عێراقدا. مەبەست لەم قسەیە ئەوەیە راستە گەلانی عێراق بەشداری هەڵىژاردنیان کردووەو دەنگیان داوە، بەڵام ئەوەی سێ سەرۆکایەتیەکەی ئێستای عێراقی دروستکردووە دەنگەکانی ئەوان نیە، کەواتە ئەوانەشی بەناو نوێنەری دەنگدەرانی عێراقین و ئێستا ئەندامی پەرلەمانی عێراقن وەکو دەنگدەرەکانیانن لە رووی کاریگەری و رۆڵبینینەوە، تەنیا ئەوەیە دەنگدەری عێراقی برسی و بێ کارەو بێبەشە لە خزمەتگوزاری بەڵام ئەوانی ئەندام پەرلەمان تێرو پڕو گیرفان پڕن.هەر بۆیە تەنیا کاتێک دەتوانن متمانە لە سەرۆک وەزیران وەربگرنەوە، ئەو دەوڵەت و لایەنە دەرەکیانەی ئەم سێ کەسەیان بۆ سێ پۆستە سەرەکیەکەی عێراق داناوە رازیبن. واتە پەرلەمانی عێراق ناتوانێت بێ رەزامەندی و ئاماژەی ئەوان هیچ هەنگاوێک بنێت.
ئێستا عێراقی شیعە دەکوڵێت، عێراقی سونە کپ و خامۆشە، کوردیش ئەگەر ژیر بێت خۆی تێکەڵاوی هیچ لایەکیان ناکات. ئاشکرایە شیعەی عێراق تا ئاستێکی زۆر دابەشبوون بەسەر حیزب و لایەن و ئاراستە شیعەکانداو پێشتریش کوێرانە دوای ئەو مەرجەع و حیزب و لایەنانە کەوتوون و دەنگیان پێداون و راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ شەڕی سونەو کوردیشیان بۆ کردوون. ئیستا پێدەچێت برسێتی و بێکاری لە جوگرافیای شیعەدا جاماوەری شیعە بەرەو ئەوە ببات کە نەفرەت لە حیزب ولایەنە شیعەکان و تەنانەت لە سەرکردە شیعەکان و ئێرانی ئاغایشیان بکەن. هاوارکردنی جەماوەری خۆپیشاندەرو بە گەندەڵ بانگکردنی سەدرو ناچارکردنی بۆ بەجێهیشتنی شوێنەکە بە سەرشۆڕی بەڵگەیەکی روونە بۆ لاوازبوونی بڕوای جەماوەری برسی شیعەی عێراق بە حیزب و فیگەرە شیعیە پرۆئێرانیەکان، لەکاتێکدا سەدر بە هیوای ئەوە بوو ببێتە رابەری خۆپیشاندەران. لێرەوە پێدەچێت جەماوەری شیعە گەیشتبنە ئەوەی سەرە دزو ناپاک و نانانیشتیمانیەکانی شیعەو هەموو دەوڵەت و حکومەتی عێراقی تەڵاق بدەن. حیزبە عێراقیەکانیش چونکە پەروەردەی عەقڵی بکوژی بەعس و عەقڵی داخراو و بکوژی حیزبە شیعە فاندەمێنتاڵ و مەزهەبیە تووندڕەوەکانن، دەست لە رەشە خەڵکی عێراق ناپارێزن، هەرچۆن سوپای فەتح دەستی لە رەشەخەڵکی عێراق نەپاراست و سوپای خوێنڕێژو ئەنفالچی عێراق دەستی لە خەڵکی مەدەنی و بێچەکی کوردستان نەپاراست.
ئێستا عێراق لەبەردەم دوو ڕێگادایە کە هیچیان ئاماژەی ئاسۆیەکی گەش نادەن. رێگای یەکەم هەڵوەشاندنەوەی ئەم حکومەتەی ئێستایە کە پێدەچێت روخاندنی ببێتە پاشاگەردانی یان شەڕی ناوخۆ یان سەرێکی گەندەڵ و نانیشتیمانی تر لە جۆری مالیکی یان عەبادی یان هەر پرۆئێرانیەکی تر ببێتە سەرۆکی حکومەت کە هەرگیز ناشێت لە عادل عەبدولمەهدی زیاتری پێبکرێت بۆ خزمەتی رەشەخەڵکی عێراق. ئەگەر هەڵبژاردنیش بکرێت بێگومان مەزهەب یان تەشەیوع وەکو ئەفیون جارێکی تر شیعە دەکاتەوە بە زۆرینەو سەرێکی گەندەڵی تری شیعە دەبێتەوە بە فەرمانڕەوای عێراق، کە هێچ کام لەم ئەگەرانە عێراق لەو بارودۆخە ناهەموارەی ئێستای رزگار ناکات.
رێگای دووەمیش هەڵوەشاندنەوەی سیستێمی بەڕێوەبردنی ئێستاو گۆڕینێتی بۆ سیستێمی سەرۆکایەتی کە ئەمەش ویستی کۆنە بەعسیەکان و ناسیونالیستە شۆڤێنیزتە عەرەبەکانەو دەشێ ئەمەریکاو دەوڵەتانی سونەی عەرەبیش مەیلداری ئەوە بن بە ئومێدی سەپاندنی فەرماندەیەکی سەربازی بەسەر عێراقدا هەرچۆن سیسی بەسەر میسردا سەپێندرا، کە ئەمەش گێڕانەوەی سیستێمی تاکەکەسی و تاکە دیکتاتۆرە کە هیچ تروسکەیەکی خێری تیادا بەدیناکرێت. لەهەردوو رێگاکەدا ئاسۆی عێراق تاریکەو پێناچێت سیستێمێک لە عێراقدا پێکبێت بتوانێت کێشەی بێکاری و ژیانی رەشەخەڵکی عێراق چارەسەر بکات و عێراق لە دەستی گەندەڵکاران دەربهنێت و ئەوەی پێی دەگوترێت سەروەری نیشتیمانی بۆ وڵاتەکەی بگێڕێتەوە واتە عێراق ببێتە وڵاتێک خۆی بڕیاری خۆی بدات و خۆی خۆی بەڕێوە ببات و لە پایتەختەکانی ترەوە بەڕێوە نەبرێت.
بێگومان دەروازەی دەربازبوونی عێراق لەم بارە ناهەموارەی کە گەیاندوویەتیە کەناری هەڵوەشاندنەوە دەروازەیەکی تاریکەو بەرەو نادیار دەڕوات. ئاشکرایە ئەم بارودۆخە ئاسۆ لێڵەی عێراق کاریگەری لەسەر هەرێمی کوردستان هەیەو دەیبێت. کەواتە دەبێ کورد چۆن مامەڵە بکات؟ بێگومان ئەگەر کورد بتوانێت بە لۆجیکی عەقڵ بیربکاتەوە، نابێت ببێتە بەشێک لە ململانێ و کێشەکانی عێراق، بەڵکو هەموو کێشە ناوخۆییەکانی خۆی بەلاوە دەنێت و خۆی ئامادە دەکات بۆ هەرپێشهاتێک کە دەشێ بەرەو نادیار هەنگاونانی عێراق سەرئەنجام لە بەرژەوەندی کوردستان بشکێتەوە. بەڵام دەبێ پێشبینی ئەوەش بکرێت کە لەوانەیە رێکردنی عێراق بەرەو نادیار ببێتە هۆی شەڕی ناوخۆ لە وڵاتەکەدا و ئەوەش ببێتە هۆی دەرکەوتن و کێبڕکێی رێکخراوی تووندڕەو و تیرۆریست و دروستبوونی ئاژاوەو پشێویی وکێشەی گەورە لە وڵاتەکەداو پریشکی ئەوەش کوردستانیش بگرێتەوە. بێگومان تاکە زەمانەتی پاراستنی کوردستان لە هەر پێشهاتێکی خراپ و نەخوزراو یەکێتی و یەکبوونی کورد خۆیەتی کە ئەوەش پێویستی بە چارەسەرکردنی هەموو کێشە ناوخۆییەکان و دەستوبردکردنە لە چاکسازیدا بە جۆرێک لە لایەک نێوانی کۆی حیزب و لایەنەکانی کوردستان رێکخراو و بێ کێشە بێت، لە لایەکی ترەوە لە رێگەی چاکسازی ریشەییەوە ئینییماو پشتگیری جەماوەری خەڵکی کوردستان بۆ دەسەڵاتی کوردی بگەڕیتەوە.
