عەلی مەحمود: بزاڤی لۆلییە.
لۆلا 580 رۆژ لە كونجی زیندان مایەوە, زیندانیانكرد بۆ ئەوەی مافی كاندید بونەكەی لێ بسێننەوە, كودەتای پێش گەیشتن بە كورسی بوو, ئەو قوربانی جەماوەریی بونەكەی بوو, لێ چركەساتێكیش تەنیا نەبوو, هەر لە رۆژی 7ی نیسانس 2018 ەوە, رۆژانە هاوڕێیانی كە لە بەردەم زیندانەكەی كۆببونەوە, بەیانیان هاواریان دەكرد لۆلا بەیانیت باش، شەوانە لۆلا شەوت باش, بەرازیلیەكان لۆلایان لە زیندان بە تەنیا جێ نەهێشت, هەمیشە دەنگیان لە گوێی دەزرینگایەوە, زیندانییەكی بەختەوەر بوو, زیندان ببوە پیرۆزگای هەژارانی وڵاتەكەی.
ئەوان ویستیان بە زیندانیكردنی لۆلا چەپی بەرازیلی و ئەمەریكای لاتین بكوژن, چۆن بە كوشتنی گیڤارا چەپ گەورەترەوە بوو لەو كیشوەرە, زیندنیكردنی لۆلاش قۆناعێكی دیكە هێنایە پێشەوە, ئامانجەكانی لۆلا كیشوەری بوو, وەك لە یەكەم لێدوانیدا هاوسۆزی خۆی بۆ هاوئامانجەكانی لە ئەمەریكای لاتین دەربڕی, لۆلا ئامادە نەبوو زیندان بەجێ بهێلێێت, ئەو ویستی لە گەڵ خۆیدا عەدالەتی زیندانیكراو ئازاد بكات, ئەو وەك چۆمسكی وتی ناڕەواترین زیندانی سیاسی بوو لە جیهاندا, ئەو دەستگیر كرا بۆ ئەوەی سەركەوتنی جارێكی دیكەی لێ زەوت بكەن, ئەوەی كرا كودەتا بوو, لە پۆششی بەناو دادپەروەریدا, لە راستیدا كودەتایەك بوو دادپەروەری تیایدا ئەتك كرا.
دەركەوت سیرجیۆ مۆرۆی دادوەر راستگۆ نەبووە, لە پاداشتی زیندانیكردنی لۆلا كرایە وەزیری داد لە حكومەتی جایۆ بۆلسانرۆی فاشیست, كە راكابەری لۆلا بوو, دواتر نامەكانی تەلەگرامی مۆرۆو داواكارییە گشتییەكان لە نێوان ئۆكتۆبەری 2015 بۆ یۆلی 2017 كە پێگەی ئەنتەرسبت بڵاوی كردەوە , دەریخست ئامانجیان ئەوە بووە لۆلا لە كاندید بوون بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری دور بخەنەوە, تەنانەت بە بەرنامە لێدوانی رۆژنامەگەریشیان لە كاتی هەڵبژاردنەكان لێ قەدەغە كرد, ئەوەش گەورەترین سكانداڵی گەندەڵی سیاسی بوو لە مێژووی كۆماری بەرازیلدا, هەروەها هەمان ئەو نامانە دەریانخست بەڵگەیان لەبەردەست نەبووە بۆ تێوە گلانی لۆلا , تۆمەتەكانیان بنچینەی نەبووە.
مۆرۆ دادوەری ئەوساو وەزیری دادی ئێستا, دەڵێت قەناعەتمان وایە شوقەیەكی 3 ژوری وەرگرتووە, وەلێ بەڵگەمان نییە, دوای هەڵبژاردن بەشی خۆی لە كودەتاكە دورییەوە, پۆستی وەزارەتی دادی لەو كابینەیە وەرگرت كە بە دور خستنەوەی لۆلا بەدەستیان هێنا.
میشیل تامیر جێگیری دیلما رۆسیف و سەرۆكی دواتری بەرازیل دانی نا بەوەی كودەتای سیاسییان كردووە , بۆ ئەوەی رێگری لە گەڕانەوەی لۆلا بكەن.
لۆلا جێگای مەترسی بوو بۆ نیولیبراڵ و نەتەوەییە فاشیستەكانی ئەمەریكای لاتین و ئەمەریكا.
لۆلا كێیە؟
لویس ئیناشیۆ لۆلا دا سێلڤا ناسراو بە لۆلا, لە 27ی ئۆكتۆبەری 1945 لە گوندی فارجیم كۆمبریدای شاری سیتیس لە هەرێمی برنامبۆكۆ لە رۆژهەڵاتی بەرازیل لە دایك بووە, ئاواتی دانیشتووانی گوندەكەیان ئەوە بووە لە هەژاری رزگاریان بێت و بۆ شار كۆچ بكەن, باوكی ئەمیش رێگایە دەگرێتە بەر, بە دوایدا پاش چەند مانگێك دایك و 7 منداڵەكەی هەمان رێگا دەگرنە بەر , لۆلا تەمەنی 7 ساڵان دەبێت, رێگا دورو درێژەكە شار بە پێ دەبڕێت, بۆ یەكەمجار لە شار سواری ئۆتۆمۆبێل دەبێت, لۆلا پانتۆڵەكەی بە پەت دەبەستا پشدێنی لە پشت نەبوو تا عەیامێكی زۆر, ئەوباوكەی وا دەزانرا چووە كار بدۆزێتەوە لە شار, باوەژنێك بۆ لۆلا دێنێت و لە گەڵ ئامۆزایەكی خۆی زەماوەند دەكات, بۆیە بەناچاری لە ژورێكی كولانەیی پشت یانەیەكەوە هەر هەشتیان تیایدا نیشتەجێ دەبن, لە باوك بێ ئومێد دەبن, لەناو رشانەوەی سەرخۆشەكان و هات و هاواریان, شەڕو گوڵمەزیان ژیان بەسەر دەبەن, لە بۆیە كردنی پێڵاوەوە بۆ پاقلە فرۆشی وسەوزە فرۆشی و بۆ فیتەری تا كرێكاری كانەكان بۆ دەیان جۆری دیكەی كاركردن لە منداڵی و هەرزەیی نسیبی لۆلا دەبێت لە بری خوێندن و یاریكردن, تا ئامۆژگاریەكەی دایكی بەرێتە سەر سەربەرزانە ژیان بكات, بۆیە لۆلا هەرگیز دایكی و هەژاری لەیاد نەكرد.
لە 12 ساڵی واز لە قوتابخانە دەهێنێت, لە شەقامەكانی ساوپاوڵۆی پڕ لە تاوان بە پێڵاو بۆیە كردن و فرۆشتنی لەیمون و كاركردن لە بەنزینخانەكان و …… خەریكی بەخێو كردنی خێزانەكەی دەبێت, دوای پەنجە بڕینەكەی لە میانی كاردا لە ساڵی 1968 تێكەڵاو بە سیاسەت دەبێت دژ بە سستەمی سەرمایەداری و ئەمپریالیزم, دەچێتە ریزی ساندیكای كرێكارانی كانەكانەوە, بڕانی پەنجە توتەی چەپی, هاوكار بوو بچێتە ریزی چەپی سیاسییەوە, بیر لەوە بكاتەوە, بۆچی بەشی جەستەی كرێكاران لە دەست بچێ و قەرەبو نەكرێنەوە, بۆچی منداڵان بە نەخوێندەواری ژیان بەرنە سەر؟؟, بۆچی منداڵانی هەژار كورتە باڵان بە زۆری و تەمەنیان كورتترەو لە خۆشی یاری و وانەی قوتابخانە بێبەرین ؟؟, زۆر پرسیاری دیكە, ئەوەندە زۆربوون وەڵامەكانیش كەم بوون, بۆیە گەڕان بەدوای وەڵامی ناهەماتییەكانی ژیاندا لۆلای پەلكێشی خەباتی چیناەتی كرد, پێی وابوو وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانە لای چەپی سیاسەتە, لای بنەبڕكردنی جیاوازی چینایەتی و یەكسانی ئابوورییە, كە تەنها بیری چەپ دەتوانێت بۆ كۆمەڵگای بهێنێت.
لە ساڵی 1973 دەبێتە سەرۆكی ساندیكای كانەكانی بەرازیل,ل ە 10ی شوباتی 1980 لەگەڵ هاوڕێكانی پارتی كرێكارانی دامەزراند, ئیتر قۆناغێكی دیكە لە خەباتی لۆلا بۆ خەونە مێژووییەكەی دەستی پێكرد.
چەندین جار بەهۆی چالاكی سیاسییەوە لە سەردەمی حكومەتی دكتاتۆری زیندانی دەكرێت, لە ساڵی 1980 بۆ 83 لە زیندان دەمێنێتەوە, دوای دەرچوونی سەرەتا بۆ هەڵبژاردنەكانی هەرێمی ساوپاولۆ خۆی كاندید دەكات و دەرناچێت, وەلێ كۆڵ نادات, بە پشو درێژی كرێكاریانە بەردەوام دەبێت, دواجار لە پەرلەمانی هەرێمەكە كورسیەك مسۆگەردەكات, بە دوایدا 3 جار خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری پاڵاوت و هەموو جارەكان دۆڕا” 15ی ئۆكتۆبەری 1989 توانی 17,2% , 3ی ئۆكتۆبەری 1994 توانبی 17,11% و لە 4ی ئۆكتۆبەری 1998 توانی 21,4%ی دەنگەكن بەدەست بهێنێت “, لە كۆتادا بۆ چوارەم جار سەركەوت ” 6ی ئۆكتۆبەری 2002 لە خولی یەكەم 39,4% و خولی دووەم 27ی ئۆكتۆبەر توانی 61,27%ی دەنگەكان و لە 1ی ئۆكتۆبەری 2006 بۆ دووەم جار هەڵبژێردرایەوە لە خولی یەكەم 46,6% و لە خولی دووەم 29ی ئۆكتۆبەر 60,83%ی دەنگەكانی هێنایەوە” , كە سەركەوت وتی” ئیرادە بەسەر ترسدا سەركەوت.
هەرچی پارتی كرێكارانی بەرازیلییە, لە ساڵی 1982 تەنها 3,2%ی دەنگەكانی هێنایەوە, هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن كێرڤی رو لە بان بوو, لە ساڵی رێژەی دەنگەكانی 1986 بووە 6,9% و لە ساڵی 1990 گەیشتە 10,2% و لە ساڵی 2010 كە لۆلا دەسەڵاتی بەجێهێشت گەیشتە 16,9%, لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018 كە مەترسی زۆر بوو لۆلا بیباتەوە, پارتەكەی تەنها 10,03%ی دەنگەكانی هێنایەوە, ئەمەش بە مانای ئەوەیە جەماوەری لۆلا زۆر زیاتر بوو لە جەماوەری پارتەكەی.
لۆلا خەباتی كرد بۆ بنیادنانی سستەمی سەرۆكایەتی لە وڵات, گۆڕینی سستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی, نەك پەرلەمان سەرۆك دیاری بكات, پاش بردنەوەی بووە یەكەم سەرۆك كۆماری چەپگەرای وڵات و یەكەم سەرۆك كۆماری كە لە چینی كرێكارەوە هاتبێت لە بەرازیل, لە دوای دامەزراندنی كۆمارەوە لە ساڵی دا1889 .
لۆلاو ئابووری بەرازیل
لۆلا دەرچووی زانكۆكانی سۆربۆن و هارڤارد نەبوو, ئابووری لە ژێردەست وەرگرانی نۆبڵ تەواو نەكردبوو, تەنها زانكۆی ژیانی هەژاری تەواو كردبوو, وەلێ توانی لەماوەی حوكمڕانیدا ئابووری وڵاتەكەی بەرەو پێش ببات ببێتە جێی ئیرەیی سیاسەتمەدارانی دی, ئەوانەی گەورەترین شهادەو باشترین زانكۆكانی جیهانیان تەواو كردبوو, ئەو لە زانكۆی دایكی و پێڵاو فرۆشییەوە هاتبوو, بە خزمەتی ئەوان باشترین ئابووری زانی ژیانی لێ دەرچوو.
لۆلا لە ساڵی 2002 كە گەیشتە دەسەڵات, لە سییەكانەوە بەرازیل قەرزار بوو, لەو ساڵەدا بەرازیل 260 ملیار دۆلار قەرزار بوو, لێ ئەو كاتەی كورسی دەسەڵاتی جێهێشت بووە خاوەند 375 ملیار دۆلاری یەدەك.
لە ساڵی 1999 بەرازیل 30 میار دۆلاری قەرز كرد لە بانكی دراوی نێودەوڵەتی, پێش وادەی دیاریكراو بە 2 ساڵ لۆلا قەرزەكانی هەموو دایەوە , تەنانەت لە ساڵی 2009 بڕی 10 ملیار دۆلاری قەرزی دا بە سندوقی دراوی جیهانی.
كە گەیشت بە دەسەڵات, ئابووری بەرازیل لە ریزی یانزەهەمینی ئابووری جیهانی بوو, داهاتی نەتەوەیی وڵات 552,288 ملیارد دۆلار بوو, كە كورسی سەرۆكایەتی جێهێشت, بەرازیل ببوە 7ەمین ئابووری جیهان و داهاتی نەتەوەیی وڵات 400% زیادی كردبوو, گەیشتبووە 2,087,889 ترلیۆن دۆلار.
پێش لۆلا داهاتی نەتەوەیی وڵات ساڵانە بەڕێژەی 1,7% گەشەیكردبوو, وەلێ لە ماوەی حوكمڕانی ئەودا بەڕێژەی 4,8% گەشەی كرد.
هەرچی داهاتی تاكە لە ساڵێكدا لە ماوەی حوكمڕانی ئەودا, لە 3696 دۆلارەوە بەرز بوەوە بۆ 8395 دۆلار.
لە سێ ساڵی یەكەمی سەردەمی حوكمڕانی لۆلا 200 ملیار دۆلار سەرمایەگوزاری بێگانە كرا لە بەرازیل, 1,5 ملیۆن بێگانە لە وڵات نیشتەجێ بوون,2 ملیۆن بەرازیلیش گەڕانەوە وڵات, هەمووی بەهۆی ئەو گەشەو سەقامگیرییەی وڵات لە روی سیاسی , ئابووری, ئاسایشەوە بەخۆوەی بینیبوو.
لۆلاو هەژاری
لە ژیانیاندا هەژاران و رەشپێستەكان و دورەگەكانی بەرازیل وەك سەردەمی لۆلا ژیانیان باش نەبوووەو كەرامەتیان نەپارێزراوە, لەو وڵاتەی جیاوازی داهات لە ترۆپكی جیهاندا بووە, لۆلا خزمەتی پڕ بەهای كرد بە هەژارانی وڵاتەكەی لە بواری پرۆژەی كۆمەڵایەتی, هاوكاری دارایی و كرێی باشتر و پێشكەوتنی كەرتی پەروەردە كرد,44 ملیۆن هاووڵاتی لە هەژاری و نەخوێندەواری رزگاركرد, كۆی گشتی 33%ی هاووڵاتیانی بەرازیلی كەڵكیان لە بەرنامەی كۆمەڵایەتی لۆلا وەرگرت.
2 ملیۆن خانوی بۆیان دروستكرد,بە پڕۆژەی بە سفر كردنی هەژاری, هەژارانی بەرازیلی رزگاركرد لەو دەردەی لەوەتەی بەرازیلی نوێ هەیە هاووڵاتیان بەدەستیەوە دەتلانەوە.
بۆلسا فاملی ناوی پڕۆژەكەی لۆلا بوو بۆ بنەبڕكردنی هەژاری, 11 ملیۆن خێزان كەڵكی لێوەرگرت, تاكە مەرج ناردنی منداڵكانیان بوو بۆ خوێندن, بە پێی پڕۆژەكە مانگانە 87 دۆلار كۆمەكی هەژاران دەكرا, نەخت كۆمەكەكە مانگانە دەچوە سەر ژمارەی ئەو بانكەی بۆیان كرابوەوە, كە دەیكردە 40%ی لانی كەمی كرێ, هاوكات لانی كەمی كرێ بە سستەم چووە سەر بە تایبەت موچەی كرێكارانی بەرگ شین, سەرەتا لانی كەمی كرێی دانا بە 160 دۆلار لە مانگێك, لە شوباتی 2009 لانی كەمی كرێ گەیشتە 230 دۆلار لە مانگێكدا.
داهاتی خێزانەكان لە ساڵی 1996ەوە بۆ ساڵی 2002 نەگۆڕابوو, وەلێ لە ساڵی 2003 ەوە زیادی كرد, ئاستی نا یەكسانی بە پێی پێوەری جینی بۆ نایەكسانی لە 0,64 ەوە دابەزی بۆ 0,55, كە ئەم ژمارەیەش هێشتا زۆر زۆر بوو ” پێوەری جینی كە دەبێتە سفر یانی كۆمەڵگا تەواو یەكسانە, ئەوەی پێی دەوترێت كۆمەڵگای كۆمۆنیستی, كە دەكاتە 1 یانی تەواوی سەروەت و سامان لە دەستی یەك كەسدا كۆبۆتەوە” .
تا ئەوكاتەی لۆلا دەسەڵاتی جێهێشت,10%ی هەژارترینی وڵات داهاتی بەرێژەی 9% چووە سەر, بەڵام 10%ی هەرە دەوڵەمەندەكان داهاتیان 2-4 % زیادی كرد, بەمەش لاسەنگی لە قازانجی هەژاران پێك هات.
50%ی هاووڵاتیانی بەرازیلی لە هەژاران لە سەردەمی حوكمڕانی لۆلا داهاتیان بەرێژەی 68% چووە سەر,هاوكات 23 ملیۆن كەس داهاتیان لە 457 دۆلار مانگانەوە بۆ 753 دۆلار بەرز بوەوە, بودجەی كەرتی پەروەردە لە رێژەی 2,7% ی بودجەی وڵاتەوە بەرز كرایەوە بۆ 4,5%.
لە نا یەكسانی داهاتدا بەرازیل ئێستا لە ریزبەندی 70 ەمین وڵاتی جیهانە, لە كۆی 139 وڵات كە ئامار كراوە,بە پێی راپۆرتی 2018ی تاقیگای نایەكسانی, 10%ی هەرە دەوڵەمەندەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 61%ی داهاتی نەتەوەیی بۆ ئەوانە, دوای ئەوان بەرازیل دێت 55%, چین 41% و ئەوروپا 37% و ئەمەریكاو كەنەدا 44%ە.
لە سەردەمی لۆلا هەژاری بنەبڕ نەكرا وەلێ كەمكرایەوە, بەڵام بەرازیل بە یەكێك لە وڵاتە هەرە نا یەكاسانەكانی جیهان مایەوە, بۆیە ئەو نازناوەی بۆی بڕایەوە سەرۆكی هەژاران شایانی لۆلا بوو.
ئەمانەش وایكرد لای گەلی بەرازیلی خۆشەویست بێت, بووە جەماوەریترین سەرۆكی بەرازیل بو لە مێژوودا, ئۆباما سەرۆكی پێشووی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا وتی”لۆلا بەناوبانگترین و پڕ جەماوەرترین سەرۆكە لە جیهاندا”.هەرچی رۆژنامەی لۆمۆندی فەرەنسییە لە ساڵی 2009 وەك كەسایەتی ساڵ و گۆڤاری تایمزی ئەمەریكیش وەك كاریگەرترین سەرۆكی جیهانی دیارییانكرد.
هەرچی ئێستایە دوای كودەتای راستڕەوەكان,داهاتی 1%ی هەرە دەوڵەمەندەكان بە رێژەی 8,4% زیادی كرد لە ساڵی 2018, كەچی 50%ی هەرە هەژارەكان داهاتیان 3,2% دابەزی, داهاتی مانگانەی 1%ی هەرە دەوڵەمەندەكان 33,8 جار زیاترە لە داهاتی 50%ی هەرە هەژارەكانی وڵات.
رێژەی هەژاری تەنها لە نێوان 2015 بۆ 2017 لە 8,3% ەوە بەرز بوەوە بۆ 11,1% , 23,3 ملیۆن هەژار بە كەمتر لە 50 دۆلار لە مانگێك دەژێن.
لە یۆنی 2019 دا پێوەری جینی بەرازیل بۆ نایەكسانی گەیشتە 0,629, زیاتر لە ساڵی 2012 كە لۆلا تیایدا گەیشتە دەسەڵات.
هەژاران لە 2014 ەوە , 17,1% داهاتیان لە دەستداوە, چینی ناوەند 4,2%, وەلێ هەره دەوڵەمەندەكان داهاتیان 10,1% زیادی كردووە.
كەواتە كودەتای سەرمایەداران لە رێگای ناسیۆنال فاشیستەكانەوە, ئامانجەكانی خۆی پێكاوە, نیولیبراڵیزم لە ژێر دروشمی یەكەم بەرازیل بەرنامەكانی خۆی باشتر جێبەجێ دەكات, كە لە راستیدا نەك یەكەم بۆ بەرازیلە بەڵكە یەكەم بۆ سەرمایەدارانی بەرازیلە.
لۆلا تەنها 0,5% بەرهەمی نەتەوەیی بۆ بنەبڕ كردنی هەژاری تەرخانكردبوو, هاوكاری 64 ملیۆن هەژاری دەدا, ئەی ئەگەر زیاتری تەرخان بكردبایە چی دەبوو, كەواتا پارە لای دەسەڵاتداران هەموو كات هەیە, بە زۆر نەبێت دەریناخەن.
شایی راستگەراكان
لۆلا بە تاوانی گەندەڵی وەرگرتنی شوقەیەك بەهاكەی 590 هەزار دۆلارە دەستگیركرا, لە گەڵ 78 سیاسی دیكەی بەرازیل تۆمەتبارن بە دۆسیەیەكی گەندەڵی بەناوی شوشتنەوەی ئۆتۆمۆبیل,بە پێی دۆسیەكە بێت لۆلا خاوەند 190 هەزار دۆلار و دوو ژمارەی بانكی و دوو خانوو و پارچەیەك زەوییە,سەرەتا بە 12 ساڵ و مانگێك سزا درا دواتر كەمكرایەوە بۆ هەشت ساڵ, لە كاتێكدا ئەویان دەستگیركرد, كەچی 78 كەسی دیكە گلاونەتە دۆسیەكەوە هەموو ئازادن و ئەویش پلەو پۆستی لە سەروی هەمووانەوە بووە, بۆیە چەپەكانی بەرازیل پێیان وابوو ئەمە چەوساندنەوەی سیاسییەو درێژەی كودەتاكەیە بەسەر سەرۆك دیلما رۆسیف كرا لە 14ی ئازاری ساڵی 2016, هاوكات پێیان وابوو تاوانی تیرۆركردنی ماریلا فرانكۆ ئەندامی پارتی ئازادی و سۆسیالیزم كە لە 14ی ئازار لە شاری ریۆ دی جانیرۆو تەقە كردن لە كاروانی لۆلا لە شاری بارنا هەموو دەچنە چوارچێوەی یەك سیناریۆوە دژ بە چەپەكانی بەرزیل رێكخراوە.
سوپا پێش بڕیاری دادگا پشتیوانی لە بڕیاری دەستگیر كردنەكەی لۆلا كرد, جەنەراڵ ئیدواردۆ فیلاس 3 رۆژ پێش بڕیاری دادگا وتبوی : سوپاو هاووڵاتیانی شەرافەتمەند ئیدانەی رزگار بوونی تۆمەتباران لە سزا دەكەن, رێزی دەستور و ئاشتەوایی و دیموكراسیەت دەگرن,هەرچی ژەنەراڵ لویس شرۆیدەرە لەمە زیاتر رۆیی و رایگەیاند ” ئەگەر لۆلا لە هەڵبژاردنەكان بردیەوە , ئەركی هێزە چەكدارەكانە سستەم بگەڕێنێتەوە,هەردوو ژەنەراڵەكە رایان گەیاند بەشداری لۆلا لە هەڵبژاردنەكان مەترسییە بۆ سەر ئەو جەنگەی بەرازیل دژ بە گەندەڵی ئەنجامی دەدا, لە راستیدا لۆلا مەترسی بوو بۆ سەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكە, هەمان سیناریۆ سوپاو پۆلیس ئێستا لە پۆلیڤیا بەڕێوەی دەبەن دژ بە سەرۆك مۆرالیس.
پارتی سۆسیال دیموكراتی راستگەراش رایگەیاند سزا نەدانی لۆلا گەڕانەوەیە بۆ دواوە, وەلێ چەپەكان پێیان وابوو یاسا بۆ ئامانجی سیاسی بەكار هاتووە, ئەوان پێیان وایە ئەمە كودەتای راستگەراكانە, 78 بەرپرس و پەرلەمانتاری دیكە لە لیستەكەدان, تەنها لۆلا دەستگیر كرا, بە خێرایی دۆسیەی لۆلا چووە پێش لە كاتێك زۆر سیاسی راستەوخۆ گلابونە گەندەڵییەوە و تا ئێستاكەش دوای 580 رۆژ زیندانی لۆلا دۆسیەكانیان بە داخراوەیی ماوەتەوە.
ئەفسەری خانەنشین جائیر بۆلسۆنارۆ,ناسیۆنالستی راستگەرا قازانجكەری یەكەم بوو لە دور خستنەوەی لۆلا لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی كۆمار, چونكە لە ریزبەندی دووەمی راپرسییەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریی دا بوو بە جیاوازییەكی زۆرەوە لە دوای لۆلاوە بوو, بە دەستگیر كردنی لۆلا دەرگای كۆشكی كۆماری بۆ كرایە سەر پشت, هەموو چینە چەوسێنەرەكان, لە سوپاوە بۆ پارتە رەنگاو رەنگەكانی بۆرژوازی گلانە كودەتاكەوە تا دەگاتە سستەمی دادوەری, كودەتایەكی سەربازی بە تامی یاسا, لۆلا سەربكەوتایە, مەترسی هەبوو وەك ئێستای مۆرالیس كودەتای بەسەردا بكرابایا, لە سایەی بوونی سوپاو دەزگای ئاسیشی بەهێزی كۆنترۆڵكراو لە لایەن بۆرژوازییەوە محاڵە بتوانرێت بە گەمەی دیموكراسی دەسەڵات بگرێترێتە دەست, پێشتریش لە هندۆراس و پاراگوای هەمان سیناریۆ دوبارە كرایەوە, ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ شیلی.
لۆلاو هەڵبژاردنەكانی بەرازیل
ئامانج لە دەستگیر كردنی لۆلا, رێگە گرتنی بوو لە گەڕانەوە بۆ دەسەڵات, لە رێگای هەڵبژاردنی مانگی ئۆكتۆبەری 2018 ەوە, ئەگەر بوار بە لۆلا بدرابایا بۆ بەشداریكردن, ئەوا هەڵبژاردنەكە دەبووە راپرسی لەسەر زیندانی كردنەكەی, ئەویش لە كۆتادا دادگای هەڵبژاردن بڕیاری یەكلا كەرەوەی لەسەر دەدات.
پێش دەستگیر كردنەكەی لۆلا وتی” دەستگیر كردنی باشترین كاندیدی هەڵبژاردنەكانی مانگی ئۆكتۆبەر, داڕوخانی نەرێتی دیموكراسییە لە بەرازیل”.
راپرسیەكان دوای دەستگیر كردنەكەی كە لە 11 و 15 ی ئەپرێل ئەنجام دراوە دەریدەخەن , پشتیوانیەكەی لۆلا بۆ 47% بەرز بۆتەوە, بەمەش جیاوازی لە گەڵ دووەم كاندیدی هەڵبژاردنەكان بۆ زیاتر لە 30 خاڵ چۆتە سەر.
هاوكات 41%ی هاووڵاتیان پێیان وابوو لۆلا بێ بەڵگە سزا درا , 44% ی هاووڵاتیانیش پێیان وبوو زیندانیكردنی غەدرە لێی كراوە, 58%یش پێیان وابوو مافی خۆیەتی بەشداری هەڵبژاردن بكات, لێ كودەتاچیەكان هاوپەیمانیەتی چینی دەسەڵاتداری كۆن و سوپاس و دادوەری ئەو مافەیان لێ سەندەوە.
رێگا نەدان بە لۆلا لە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان كۆتایی كایەی سیاسی بەناو دیموكراسیی بوو لە بەرازیل و دواتر ئەمەریكای لاتینیش.
لۆلاو چەپ
لۆلا سەركردەیەكی قاڵبوی ناو جەرگەی خەباتە, بۆیە بە تۆمەتەكان ورەی نەروخاو لە بانگەشە نەكەوت, داوای كرد دەمەوێت سەیری ناو چاوی ئەوانە بكەم تۆمەتم بۆ هەڵە بەستن, وتی : ئەمە كۆتاییم نییە, من بوومە بە بیرێكی سیاسی .
لۆلا لە ساڵی 1990 دوای روخانی بەرلین, كۆڕبەندی ساوپاولۆی دامەزراند, بۆ كۆكردنەوەی پارت و هێزە چەپەكانی ئەمەریكای لاتین, كە دواتر لە 15 وڵات گەیشتن بە دەسەڵات, بۆیە ئەو شۆرشگێڕی پاش قەیرانەكانە, رەشەبا هەڵی ناتەكێنێت, لۆلا ئەوكاتی لە دەسەڵات بوو نوێنەرایەتی چەپی میانەڕەوی ریفۆرمیستی بەرازیلی دەكرد نەك چەپی شۆڕشگێڕ, لێ لە چەپی رادیكاڵەوە هاتبوو, لۆلا نەك تەنها كاریگەری لەسەر چەپی بەرازیل هەیە, بەڵكە كاریگەری لەسەر چەپی تەواوی ئەمەریكای لاتینیش داناوە بە زۆرینەی بۆچونەكانەوە, ریفۆرمیستییەكەی وای لێنەكرد لە رادیكاڵەكانیش دابڕێت, ئەو لە ژیانەوە رادیكاڵە, لێ لە ئەزموونی حوكمڕانی یەكەم وڵاتی ئەمەریكای لاتینەوە پراگماتیكە.
دەستگیر كردنی قەیران بوو بۆچەپەكانی بەرازیل, بەهۆی نەبوونی كارێزمایەكی بەهێزی چەپ وەك لۆلا كە هەمووی كۆبكاتەوە لە ژێر باڵی خۆی, لە كاتێكدا راستەكان بەهۆی پشتیوانی دكتاتۆرەكانی پێشوی وڵاتانی ئەمەریكای لاتینەوە بەهێزتر بوونە, وەلێ چەپی ئەمەریكای لاتین پارتە شیوعیە مۆزەكانی ئەوروپای رۆژهەڵات نین, بەڵكە چەپێكن لە هەناوی كۆمەڵگاوە هاتوونەو پاش شكستەكان هەمیشە بۆ بەدەستەوە گرتنی دەسەڵات هەڵساونەتەوە, ئەوان چەپی نان و كارو ئازادین.
ئازادكردنی لۆلا هاوكات بوو لە گەڵ دوو روداو, سەركەوتنی چەپ لە مەكسیك و كودەتای سەربازی لە پۆلیڤیا, بە ئازادبوونی ئەو چەپەكان بە قەڵایەكەوە بەرەو روی عەقیدەی مۆنرۆ بۆ داگیركردنی ئەمەریكای لاتین بە توانایەكی زیاترەوە بەرەو روی دەبنەوە, لۆلالەژێر باڵی خۆی كۆیاندەكاتەوە, چەپ لە ئەمەریكای لاتین لە بزاڤێكی سیاسی دەرچووە بوە بە بەشێك لە كلتورو بیری گشتیوبۆیە لە ریشە دەرهێنانی ئەستەمە.
