عەبدولڕەحمان عەلی ڕەزا: چۆن هەرەسهێنانی ژێرخانی ئابوری ڕاستبکرێتەوە؟
ڕێگاکانی زیندووکردنەوەی کشتوکاڵ لەهەرێم
کشتوکاڵ زۆر لەمێژەوە بەیەکەم خاڵی وەرچەرخانی مرۆڤایەتی دادەنرێت بەرەوشارستانیەتەکان، وەبەوەش پێناسەکراوە کەبریتیە لەکێڵگەداری و ئاژەڵداری.
کشتوکاڵکردن مێژوویەکی دێرینی هەیە لەهەرێمی کوردستان، وجوتیاری کورد پێش زیاتر لە (9)هەزارساڵ یەکەمین پاچی لەزەویداوە، وە خاکی کوردستان لەدوای وڵاتی سۆدان بەسەبەتەی خۆراکی ئامادە دادەنرێت لەناوچەکەوتەنانەت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا.
هەرێمی کوردستان زۆر بەزیادەوە ڕەگەزەکانی کشتوکاڵکردنی تێدا بەرجەستەوئامادەیە لەوێنەی ( خاک، هەوا، ئاو، دەستی کار) ی باش کەجوتیارانن، وەبەئاسانی دەتوانرێت نەک پێداویستی ئێستای دانیشتوانی هەرێمی کوردستان لەبواری کشتوکاڵدا دابین بکات، بەڵکو توانای بەرهەمهێنانی دووهێندەوزیاتریش لەپێداویستی دانیشتوانی ئێستای هەرێمی هەیە لەبەروبومەکشتوکاڵیەکاندا.
بەڵام ئەوەی نەبوەونیە تاکوئێستاش نەبونی پلانێکی تۆکمەو هەمەلایەن، ویستێکی ڕاستەقینە، دابین نەکردنی بودجەی پێویست و بەزانستی نەکردنی پڕۆسەی کشتوکاڵکردنە.
زیاتر لەچارەکە سەدەیەکە کورد خۆی حوکمڕانی دەکات ولەدروستبونی یەکەمین کابینەی حکومەتی هەرێمی کوردستانیشەوە لەساڵی ( 1992) وەزارەتێکی هەیە بەناوی ( وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو) بەڵام نەتوانراوە گرنگی بەسێکتەری کشتوکاڵ و ئاوبدرێت، نەکاری ڕاستەقینەش بۆئەوەکراوە کەکشتوکاڵ لەوپوکانەوەی تێیکەوتوە ڕزگاربکات، کاریش بۆئەوەنەکراوە کەکشتوکاڵکردن بکرێتە پڕۆسەیەکی گرنگ، و سەرچاوەیەکی باشی کۆکردنەوەی داهات، جێی داخیشە لەگەڵ پێکهێنانی هەرکابینەیەکی تازەی حکومەتدا کێبڕکێ دەکرێت لەسەر وەرگرتنی چەندوەزارەتێکی بەناوسیادی، و ئەوەی لەهیچ گۆشەو کۆبونەوەیەکدا باسناکرێت و هیچ حیزبێک بەلایەوە گرنگ وجێی بایەخ نیە وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەئاوییەکانە.
وەپێویستە بەرپرسانی هەرێم ئەوڕاستیە باش بزانن، کە هەرەسهێنانی کەرتی کشتوکاڵ بەپێی هەموو پێوانەیەک جۆرێکە لەداڕمان و هەرەسهێنانی ژێرخانی ئابوری کۆمەڵگە.
بۆیە گەر حکومەت لەدوای ئەوەی لەسەرزەمینی واقیعدا بۆی دەرکەوت کەپشت بەستن بەتەنها سەرچاوەیەک (سوتەمەنی ) بەنمونە هەرێمی کوردستانی ڕووبەڕووی چ تەنگەژەوقەیرانێک کردەوە، لەئێستادا دەیەوێت و گەرەکیەتی کشتوکاڵیش وەک سەرچاوەیەکی گرنگی داهات بێت، ئەوا پێویستەو دەبێت لەکارنامەی نوێی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمدالەبواری کشتوکاڵدا ئەم کارانە بکات وهەنگاوی جدییان بۆهەڵبنێ لەپێناو خستنەوە سەر ڕێچکە ڕاستەقینەکەی خۆی:
٭ لەبەرئەوەی لەئێستادا بۆ هەموو پێداویستیەک بەبەروبومی کشتوکاڵیشەوە پشت بەبەرهەمی هاوردە دەبەستین و بەتەواوی بوینەتە هەرێمێکی بەکاربەر، پێویستە لانی کەمی ساڵانە بودجەی کەرتی کشتوکاڵ کەخۆی لەوەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوە ئاوییەکاندا دەبینێتەوە کەمتر نەبێت لە ( 10 ٪ ) ی بودجەی هەرێم، وەبەپێی ستانداردیش هەر وڵات و هەرێمێک گەر نەیتوانی ئاسایشی خۆراک بۆخۆی دابین بکات ئەوا دەبێت کەمترین بودجەی بۆسێکتەری کشتوکاڵ لە بڕی دیاریکراوکەمتر نەبێت.
٭ بۆئەوەی کشتوکاڵکردن لەهەرێمیش گەشەبکات پێویستە بەزانستی بکرێت و سود لەئامێری پێشکەوتووتەکنەلۆژیای سەردەم وەربگیرێت، وەکاریش لەسەر ئەو توێژینەوەو پڕۆژانە بکرێت کەلەلایەن زانکۆکان و پسپۆڕانی بوارەکەوە ئاڕاستەی لایەنی پەیوەندیدار دەکرێت.
٭ لەهەرێمی کوردستاندا تائێستاش نازانرێت کێ جوتیاری ڕاستەقینەیە، و کێ تەنها پیشەی کشتوکاڵکردنی کردۆتە سەرچاوەی بژێوی بۆ خێزانەکەی وەک پیشەی دووەم ولاوەکی ، بۆیە پێویستە جوتیاری ڕاستەقینە دیاری بکرێت و ئەوانەی لەبوارەکەدا داهێنان دەکەن ستایش و هاوکاری بکرێن لەلایەک ولەلایەکی تریشەوە جوتیاریش بکرێتە سەنتەر لەکارنامەی وەزارەتی کشتوکاڵدا.
٭ ڕاستە هەرێمی کوردستان خاوەنی هەموو ڕەگەزەکانی کشتوکاڵکردنە، بەڵام گرنگترین کاروقۆناغ لەپڕۆسەی کشتوکاڵکردندا بەبازاڕکردن ودۆزینەوەی بازاڕە بۆ بەرهەم وبەروبومی جوتیاران، چونکە نەبونی بازاڕێک بۆ ساخکردنەوەی بەرهەمەکانیان گەورەترین لەمپەری بەردەم کەرتی کشتوکاڵ و بەرهەمی جوتیارانی کوردستانە.
بوژانەوەو بەگەڕخستنەوەی کارگەخۆماڵیەناوخۆییەکان چ گەورەبن یان بچوک ڕۆڵی باش دەبینن لەساخکردنەوەو بەکارهێنانی بەرهەمە کشتوکاڵیە ناوخۆییەکان.
٭ دانان ودابینکردنی ساردخانە ( بەرادات) لەسەرجەم شارەکاندا بۆهەڵگرتنی بەرهەمی جوتیاران لەو کاتانەی کەخستەڕووی زۆرە لەبازاڕەکاندا وخواستیان لەسەرکەمە، تاکو لەکاتی کەمبونەوەو نەمانی بەرهەمەکاندا بخرێنەوە بازاڕەکان کەدوو سودی هەیە یەکەمیان جوتیار بەروبومەکەی هەڕاج و هەرزانفرۆش ناکات و دووەمیش هاوردەکردنی سەوزەو میوە کەم دەبێتەوە و پارەیەکی خەیاڵیش ناچێتەدەرەوەی هەرێمی کوردستان.
٭ پێویستە ساڵانەو لەکات و ساتە پێویستەکاندا هاوکاری جوتیاران بکرێت لەوێنەی پێدانی بنەتۆی پێویست، پەینی کیمیایی، دەرمانی قڕکەر، ترومپای پرژاندن، و هەڵمەتی لەناوبردنی مێروە زیان بەخشەکان لەکاتی سەرهەڵدانیان.
وەدەکرێت لەهەموو هۆبەو بەڕێوەبەرێتیە کشتوکاڵیەکاندا لەقەزاوناحیەکاندا چەند ئامێرێک کەموڵکی حکومەت بێت هەبن وەک ( تراکتۆر، هەباشە، دەڕاسە ) و…. هتد، تاکو بەنرخێکی هەرزان جوتیاران بتوانن سودی لێ ببینن.
٭ ڕوپێوکردنی زەوییە کشتوکاڵیەکانی هەرێم و چاندنیان بەو بەروبومانەی کە لەگەڵ کەش و هەوای ناوچەکاندا گونجاون یان دەگونجێن، هەروەها گرنگیدانی تایبەت بەبەرهەمی خانووە پلاستیکیەکان و کارئاسانیکردن بۆیان لەکارەکانیان.
٭ سەنتەرەکانی توێژینەوەو ڕێنماییەکشتوکاڵیەکان بەردەوام خولی جۆراوجۆر بۆجوتیاران بکەنەوەو ڕێنماییان بکرێت بەتایبەت لەسەر بەکاهێنان و پرژاندنی جۆرە جیاوازەکانی ڕشاندنی دەرمان و وازهێنان لەو ڕشتن و پرژاندنە هەڕەمەکیانە کەزۆرجار زیانی زیاترە لەسودگەیاندن بەتایبەت لەبواری تەندروستی و ژینگەدا.
٭ بەنیشتمانیکردنی زەوییەکشتوکاڵیەکانی میری و ئاوە گشتیەکان و سەیرکردن و ناوبردنیان بەسامانێکی نیشتمانی لەپێناو پاراستنی زەوی وئاوی هەرێمی کوردستان.
٭ قەدەغەکردنی بەکارهێنانی زەوی کشتوکاڵی بۆ پڕۆژەی نیشتەجێ بوون، گەر زەوییەکیش بەمەبەستی پڕۆژەی وەبەرهێنان کوژێنرایەوە ئەوا بکرێتە مەرج لەسەر وەبەرهێن، کە ڕێژەیەکی دیاریکراوی پڕۆژەکە بۆ بواری کشتوکاڵی بێت، چونکە وەبەرهێنان لەکەرتی کشتوکاڵدا زۆرکەمەلەهەرێمدا بەشێوەیەک لەساڵی 2006 وە بۆ 2010 ڕووبەری ( 30 )سی هەزاردۆنم زەوی کشتوکاڵی کوژێنراوەتەوە بۆبواری وەبەرهێنان بەڵام تەنها لە(5٪)ی بۆبواری کشتوکاڵ بەکارهێنراوە .
٭ کارکردن بەیاسابەرکارەکانی بواری کشتوکاڵ و بەروبومی کشتوکاڵی لەنمونەی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی ( 2008 ) کەیاسای پاراستنی بەرهەمی خۆماڵیە، وە دەکرێت هەندێک لەیاساکان، کە لەسەرزەمینی واقیعدا دەرکەوتوە زیانیان زیاترە لەسوود بەتایبەت لەبواری زەوی وزاردا لەپەرلەمانی کوردستاندا هەمواربکرێتەوە لەنمونەی یاسای ژمارە 4 ی ساڵی 2006ی وەبەرهێنان کەبۆتە لەناوبردنی زەوییەکی زۆری کشتوکاڵی و بەهەدەردانی.
٭ سنوردانان بۆ ئەو هەموو ڕیکلامە جۆراوجۆرانە کەبۆبەرهەم وکاڵای هاوردەو دەرەکی لەبواری کشتوکاڵی دەکرێت، و گرنگی دانی پێویست بەبەرهەمی خۆماڵی. کەبەداخەوە ڕیکلامکردن بۆبەرهەمی هاوردە لەڕادەبەر زیادیکردوە ،و تەنانەت بەئاوازو هەڵپەڕکێی کوردییەوە ڕیکلام بۆ بەرهەمی بێگانەوبیانی دەکرێت.
٭ هاندان وڕێزلێنان لەجوتیارانی نمونەیی وتەنانەت پەخشینیان لەهەندێ لەپابەندبونە داراییەکانیان کەبۆکشتوکاڵکردن وەریانگرتوە ، سوود وەرگرتن لەئەندازیارانی کشتوکاڵی ودەرچوانی زانکۆکان ، و هەماهەنگی تەواو هەبێت لەنێوان دام ودەزگا کشتوکاڵیەکان لەپێناو برەودان بەکەرتی کشتوکاڵ .
٭ پێویستە لەو داهاتەی کەساڵانە لەڕێگەی ئەو باج و ڕسوماتانەی کەلەسەر سەوزەومیوەی هاوردەو بەرهەمە کشتوکاڵیەکانی تر وەردەگیرێت و کۆدەکرێتەوە لانی کەمی نیوەی بۆ بوژاندنەوەی سێکتەری کشتوکاڵ و ئاو خەرجبکرێتەوە کەساڵانە زیاترە لە (100)سەد ملیارد دیناری عێراقی .
٭ هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە ( 35 ) ملیارد مەتر سێجا ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوییەو، زیاتر لە (60 ٪)ی ئەو ئاوەش لەناوخۆی هەرێمەوە هەڵدەقوڵێت، لەکاتێکدا پێداویستی ساڵانەی هەرێم بۆئاو تەنها ( 8 )هەشت ملیار مەترسێجایە، بەڵام بەهۆی نەبونی بەنداووپۆندی پێویست بۆگلدانەوەیی و نەبونی یاسایەک بۆپاراستن و بەڕێوەبردنی ئاو نەتوانراوە ئاوی پێویست بۆ هاوڵاتیان دابینبکرێت و نەزەوییەکشتوکاڵیەکانیش ئاودێری بکرێن.
لەکاتێکدا لەخولی چواری پەرلەماندا یاسای ئاو زۆرترین کاری لەسەرکراو ئامادەکرا بۆ دەرچواندنی، بەڵام حکومەتی هەرێم هاوکار نەبوو لە دەرکردنی یاسایەکی گرنگی لەو شێوەیە.
بۆیە جگەلەوەی ئاو لەهەرێمدا پێویستی بەیاسایەک هەیەبۆپاراستن و بەڕێوەبردنی، پێویستی بە ( 300 ) بەنداوی گەورە، مام ناوەند، بچوک هەیە بۆ کۆکردنەوەوگلدانەوەی ئاوو بەکارهێنانەوەی لەکاتی پێویست و تەنگەژەکاندا.
٭ ساڵانەو لەسەرجەم شارو ناوچەکاندا پێشانگاو فێستیڤاڵی هەمەچەشن بۆ بەرهەمەخۆماڵیە کشتوکاڵیە جیاوازییەکان بکرێتەوە، وە لەڕووی ناساندن و تەندروست بون وکوالێتیەوە باشتر بە هاونیشتمانیان بناسێنرێت، وەدەزگاکانی ڕاگەیاندن بەهەموو شێوازەکانیەوە دەتوانن لەم بوارەدا ڕۆڵی بەرچاو بگێڕن و ببنە هاوکارێکی باشی ناساندنی بەرهەمەکان.
بوژاندنەوەی کەرتی کشتوکاڵ و ڕزگارکردنی لە پوکانەوەی تێیکەوتوە بەقسەی زل و دروشمی ڕەنگاڵەیی نابێت، دیبەیت و کۆنفرانس وۆرک شۆپ گرنگن، بەڵام لەوە گرنگتر کارکردنەبەو بڕیارو ڕاسپاردانەی، کە تێیدا دەدرێن بۆپێشخستن و گەشەپێدانی سێکتەری کشتوکاڵ و ئاو.
کشتوکاڵ و ئاو، کە ئاسایشی خۆراک وئاوی پێوەبەندە، و دووبەشی گرنگن لەئاسایشی نیشتمانی و نەتەوەیی دەبێت هێندە بودجەیان بۆ تەرخانبکرێت، کە بتوانرێت لەماوەی چەندساڵێکدا گۆڕانکاری گەورە لەسێکتەرەکانی کشتوکاڵ و ئاو ئەنجامبدرێت نەک وەک ئەو ساڵانەی کەبودجەیەکی زەبەلاح ڕەوانەی هەرێم دەکرا لەحکومەتی ناوەندەوە کەچی تەنهاو تەنها لە ( 1.8 ٪ )سەدایەک و پۆینت هەشتی بودجەی هەرێمی بۆتەرخاندەکرا، لەکاتێکدا ساڵانە وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەئاوییەکان بۆ گەشەکردنی کشتوکاڵ و هاوکاریکردنی جوتیاران پێویستی بەزیاترلە ( 750 )ملیارد دینار هەیە تاکو کۆتایی بهێنرێت بەهاوردەکردنی بەروبومە کشتوکاڵیەکان لەدەرەوە، چونکە کارەساتە لەهەرێمێکی شیاودا بۆ کشتوکاڵکردن ولانکەی کشتوکاڵ تەنها لەماوەی ( 10 )ساڵدا بایی ( 7 ملیاردو 169ملیۆن دۆلار ) تەنها بەروبومی سەوزە میوە هاوردەی هەرێم بکرێت و لەوڕێژەیەش لە( 85 ٪)ییان لەهەردوو وڵاتی تورکیاو ئێرانەوە بێت، کەبەدڵنیاییەوە دەتوانرا بەخەرجکردنی ( 25 ٪)ی ئەوپارەیەی کەچۆتە دەرەوە، تەنها بۆ سەوزەو میوە کشتوکاڵکردن پێشکەوتنی زۆر گەورەی بەخۆوە ببینیایە، تا ئەو ڕادەیەی بەرهەم و بەروبوم هەناردەی دەرەوەبکەین نەک ببینە بخۆرێکی هەمیشەیی بەرهەمی دەرەکی.
