رەزا شـوان: چیرۆکەشیعـر لە ئەدەبی منداڵانی کورد.
لە ئێستادا، چیرۆکەشیعـر وەکو جۆرێکی جـیاوازی ئەدەبی دەنووسرێت و دەناسرێت.
چـیرۆکە شیعـر، بەشـێکە لە ئـەدەب بە گـشتی و لە ئـەدەبی منـداڵان بە تایبـەتی. چیرۆکەشیعـر دوو هونەرن لە هونەرێکدان. لە هەمان کاتدا شیعـرە و چـیرۆکـیشە. لە رووخساردا شیعـرە و لە ناوەڕۆکـيشدا چیرۆکە. بنەما و پێویستە سەرەکییەکانی شیعـر و چـیرۆکیشی تێدایە. وەکو چـیرۆک بـریتییە لە: پێشەکی، رووداو، فـۆرم، نـاوەڕۆک، گـرێ، کۆتایی. وەکو شیعـریش بریتییە لە: جـوانی زمان، شێوازی هونەری هۆنینەوە، کـێش و سەروا، لە تـرپـە و مـوزیـک. هەمووشیان پێکەوە چـیرۆکێک دەگـێڕنەوە، بە زۆریش چیرۆکێکی ئەنـدێشەیی زیاتر لەوەی کە چـیرۆکێکی ریالیزمی بێت. ئەمەش بە نەگی نازانـرێت، سروشتییە کە شاعـیران پشت بە خەیـاڵ ببەستن، دەشێ شاعـیرێک لە تاقـیکردنەوەیەکی خەیاڵـیدا هونەرێکی تەواو بنیاتبنێ و بـڕازێنێتەوە.
کە وابێ ئێمە لە چیرۆکەشیعردا چی دەخوێنینەوە، شیعـر یا چـیرۆک؟ بێ ئەوەی نوقمی بیرکردنەوە ببین، دەبینین کە ناوەکەی وەڵامەکەی لەخۆ گـرتووە، شیعـرە و چیرۆکیشە. چیرۆکەشیعـر، بەشێکی رەسەنە لە ئەدەبی کوردیمان، چ ئەدەبی گەورەکان یا منـداڵان.
چیرۆکەشیعر بۆ منداڵان، بە شێوازێکی ئاسان و سووک و بە زمانێکی پەتی و رەوان و شیرین دەهـۆنرێتەوە، کە لەگەڵ قۆناغەکانی تەمەنی منداڵان بگونجێت.. چیرۆکەشیعری درێـژ هەیە و چـیرۆکەشیعـری کورتیش هەیە.. بە زۆریش چـیرۆکەشیعـر هـێماییە و لە سەر زمانی باڵندەکـان و ئـاژەڵان دەینووسن و دەیگـێڕنەوە.
چیرۆکەشیعـر، زاخاوی بیر و هۆش و هەستی منداڵان دەدات و چـێژ و خۆشییەکی زۆر دەخاتە دڵ و دەروونیانەوە. بە ئاسانيش دەتوانن لەبەریان بکەن، بۆیە زۆربەی منداڵان حەز بە خوێنـدنەوە و بە بیستنی چـیرۆکەشیعـر دەکەن و سوود و چـێژیان لێوەردەگرن.
بۆیە پێـویستە کە بەشی منـداڵان، لە پەرتووکخـانە گـشتییەکـانی شار و شارۆچکەکـانی کوردستاندا، لەگەڵ پەرتووکخانەکانی قوتابخانەکان و کتێبخانە تایبەتییەکانی ماڵەکانیش، بەو پەرتووکـانە دەوڵەمەنـد بکـرێن، کە چـیرۆکەشیعـریان بۆ منـداڵان لەخـۆگـرتوون.
لە فـۆلکلۆری دەوڵەمەنـد و رەنگینی کوردیمانـدا، بە دەیان چـیرۆک و چـیرۆکەشیعـری خەیاڵئامێز و بە دەیان داستان و ئەفسانەمان هەن، كە بە چیرۆکە شیعر هۆنراونەتەوە، مـۆرک و رەسەنـایەتی کوردییان پێوە دیـارن و بەشێکـن لە ئـەدەبی گـەلی کوردمـان.
گەلێ لە شاعـیرانی کـۆن و نوێی ناسراوشـیمان، چـیرۆکەشیعـری جوانیان بۆ منداڵانی کوردمان نووسیون.. یا بە تام و چێژێکی کوردییەوە کۆمەڵێک چیرۆکەشیعری بیانیان وەرگـێڕاون بۆ سەر زمـانی کوردیمـان.. لەوانەش:
(پیرەمێرد) ی نەمر کە چیرۆکەشیعری (قەلەباچکە و باخەوان، رێوی و کەڵەشێری)ی لە عەرەبییەوە وەرگـێراوە بۆ سەر زمانی کوردیمان. (فایـق بێکـەس) چیرۆکەشیعـری (دوو کۆتر و بۆقێک، یا دوو مراوی و کیسەڵێک، دوو پشیلە و مەیموونێک)، (هـەژار موکریانی) چیرۆکەشیعری (کۆبوونەوەی مشکان)، (کاکەی فەللاح) یش چیرۆکەشیعری (شـێری ساخـتە) بەڵام بە تـام و چـێژێکی کوردیی گونجاو بۆ منداڵانی کوردمان وەریان گـێڕاون بۆ سەر زمـانی کوردی.
هەروەهاش (گـۆران) و (محەمەد ئەمین بوز ئەرسەلان) و (عومەر عەبـدولـڕەحـیم) و (عەلی عەبدوڵڵا شەونم) و (لەتیف هەڵمەت) و (سەبریە نوری قادر ـ دایکی سۆلاڤ) و (عەلـیڕەزا محەمەدیان) و (کونی رەش) و (محەمەد حەمە بـاقی) و (سـمین چـایچی) و (رێکاری مزیـوری) و (عەلی حەمەڕەشید بەرزنجی) و (محەمەد بەرزی) و (عوسمان شکور) و چەنـدین شاعیری تری بواری منداڵان، چیرۆکە شیعـری کورت یا درێژیان بۆ منداڵانی کوردمان نووسیون. بەشێکیان سوودیان لە چیرۆکە فۆلكلۆرییە کوردییەکانمان بۆ منـداڵان وەرگـرتـوون، بە چـیرۆکەشیعـرەوە هـۆنیویـانەتـەوە.
کەڵە ئەفـسانەنووسی چیرۆکەشیعـر بۆ منداڵان، شاعیری فەرەنسی (جـان دی لاڤـۆتین: ١٦٢٠ـ ١٦٩٥) بە داهـێنەر و بە پێشەوای چـیرۆکەشیعـری ئەفسانەیی بۆ منـداڵان لە جیهانـدا دادەنرێـت. زیاتـر لە (٢٤٣) چـیرۆک و چیرۆکەشیعـری بۆ منداڵان نووسـیون و لە دوانگـزە پەرتـووکـدا چـاپکـراوان.. زۆربەیان وەریان گـێڕاون بـۆ سـەر زۆربـەی زمانەکانی گەلانی جیهان بە زمانی کوردیشـمانەوە.
میری شاعیرانی عەرەبیش شاعیر (ئەحمەد شەوقی: ١٨٦٨ـ ١٩٣٢) کە بە رەچەڵەک کـوردە، باوکی خەڵکی شاری سلـێمانی نیە. شـەوقی خـۆی لە دێـڕە شیعـرێکـیدا دەڵێت: “بە گـوێی خـۆم گوێـم لە باوکـم بوو، کە ئـەو وتی بە رەسـەن کـوردم و هـاتووم لە گەڵ عەرەبدا ژیاوم” ئەحمەد شەوقی ماوی چوار ساڵ لە فەرەنسا بوو، بڕوانـامەی لیسانسی لە زمـانی فەرەنسیدا وەرگـرت، بە خوێنـدنەوەی چـیرۆکە ئەفـسانەییەکـانی لاڤـۆنتین بـۆ منـداڵان زۆر سەرسام بووە، لە پێشەکی دیوانـەکەیـدا (شەوقـیات) نای شـارێتەوە و دان بەم راستییەدا دەنێت، کە چـیرۆکەکانی لاڤـۆنتین کاری تێکردوون و ئیلهـام و سوودێکی زۆری لێوەرگرتوون. بێرۆکەی بەشێک لە چیروکەشیعرییەکانی لە ئەوەوە وەرگرتوون. بەڵکـو بەشێکی زۆریـان لە فـەرەنسییەوە، بە تـام و چـێژێکی عـەرەبییەوە وەرگـێڕاون بۆ سەر زمانی عەرەبی، بێ ئەوەی ئاماژە بەوە بکات کە لە فەرەنسییەوە وەگـێڕاون.
لە ساڵانی چلەکـان و لە پەنجـاکـانیشدا، زۆربەی قـوتابیانی قوتـابخـانە سەرەتاییەکـانی کوردسـتان، چـیـرۆکەشیعـری (رێـوی و کەڵەشـێـر) یان لەبـەربـوو، کە لـە بنـەڕەتـدا چیرۆکێکی (لاڤـۆنتین)ه (ئەحـمەد شەوقی) بە چـیرۆکەشیعـرەوە بـۆ منـداڵانی عـەرەب وەری گـێڕاوەتە سەر زمانی عـەرەبی. شاعیر و رۆژنامەنووس و بیرمەنـدی گەورەی گەلەکەشمان پـیرەمـێرد، وەرگـێڕاوە بۆ سەر زمـانی کـوردی، بەڵام بە تـام و چـێژێکی کوردی زۆر ناسک و شیریـن و بە کوردییەکی سـووک و پـاراو و رەوان، بۆ منـداڵانی کوردمانی هـۆنیوەتەوە، کە زۆر لە دەقەکەی لاڤۆنتین و لە دەقەکەی ئەحمەد شەوقیش ناسکتر و ئاسانترە بۆ منداڵان. دەقی چیرۆکەشیعری (ریـۆی و کەڵەشێر) ی پیرەمێرد:
رۆژێ مـــام رێـــوی دەهــــات
دەم بـە ویــــرد و ســـەڵـەوات
* * *
دوایـــی دەیــــوت بـە ئـــــاواز
لەعـنـەتی خــوا لـە فـێـڵـبــــاز
* * *
دنـیـــا هـێـنـــدەی پـێ نـــــاوێ
هـــــەژارێ بـخــــــەیـتـە داوێ
* * *
عـومــــرێــکـە دێــــت و دەڕوا
وا چـــاکـە روو بکـەیـنـە خــوا
* * *
ئــــاخ رۆژێ بـەیــــــانـی زوو
گوێـم لـە دەنـگی بانگ دەبـوو
* * *
خـۆزگـــــە بـۆ کـەڵـەشــــێـرێ
بـەیـانـیـــان بـانــــگ بــدێــرێ
* * *
نـــاردی بـۆ لای کـەڵـەشــــێـر
دانــی بـۆ دەڕژێـنـــــم تــــــێـر
* * *
ئـــەو بــێ بـانـگــــم بـۆ بـــــدا
مــن دەبـمـــە پـیـــــاوی خــودا
* * *
کـەڵـەشــــێـر بـە راســــپـێـری
وتـــی بــەم فـێـــــڵە فــــــێـری
* * *
بـەڵام بــــاب و بـاپـــــــیـرمـان
ئـەوەی خـستـۆتـە بـــــیـرمـان
* * *
رێـــوی بـە فـێــــڵ نـاوەســتـێ
مـەگـەر تـەڵــە پـێـی بـەســتـێ
لەم چـیرۆکەشیعـرەدا، رێـوی هـێمایە بۆ مـرۆڤی فـێـڵباز و خەڵـەتێنەر، کە دەیەوێـت لە ژێر پەردەی ئاین و بە رواڵەت پیاوچـک و بە زمان لووسی، کەسانی دڵپاک و خۆشبڕوا بخـەڵـەتێـنێ و تەفـرەیان بـدات.. بـەڵام ئـەو کەسـانە نـاسـراون و نـاوزڕاون، خـەڵـکی شـارەزای فـێـڵ و پیـلان و نیـاز خـراپیـیان بـوونە، چـیتر بـڕوا بە قسەکـانیان ناکـەن و ناکەونە داویـانەوە.. پەیامی ئەم چیرۆکەشیعـرەش ئەوەیە: منـداڵان لە داهاتوودا، ئەوە دەزانـن کە دنیـا پـڕە لـە رێـوی فـێڵـباز.. واتە لە کەسانی فێڵباز و درۆزن و بەدکار.
سێ نموونەی کورتی تر، کە دوانیان لە چیرۆکەشیعـرییەکانی شاعـیر و چـیرۆکنووسی گەورەی گەلەکەمان، لە بواری ئەدەبی منداڵانی کوردمان، کـاک (لەتـیـف هـەڵمـەت) ە، هەڵمەت کۆمەڵێک چیرۆکەشیعری بە شێوازێکی ساکار و ئاسان و بە زمانێکی شیرین و رەوان و پـەتی بـۆ مـنـداڵانی کوردمان نووسـیوە، وەکو خۆشی ئامـاژەی پێکـردوون سـوودی لە چـیرۆکی فـۆلکـلۆری کوردی و لە چیرۆکی بیانی وەرگرتـوون، یان زادەی خەیاڵ و هـزری خۆین.. نموونەی یەکەم چیرۆکەشیعری (کوردسـتان: دیوانی منداڵان)
پـیـرەمــێـردێ
چـووە قـوتـابخـانەی گـونـدێ
لـە حـەوشــــدا راوەســتـا
دەوریـان لـێـدا مامـۆسـتـا
هــا خـاڵـــــە گـیـان
چـیـت گەرەگـە هـا خـاڵـــە گـیـان
پـیـرەمـێـردی بەســتـەزمــان
کە لاواز بـوو وەک گـۆچــان
وتـی تـوخـــوا مـامـۆســـــــتـا گـيــــــان
فـێرم ناکەی چـۆن بنووسم کوردســتان
لەتیف هەڵمەت، ئەم پیرەمێردەی کـردووە بە هـێمای دڵسۆزی و کوردستان پەروەری، دەیەوێـت لە رێی ئەم پیـرەمـێردەوە، پـەرۆش و خۆشـەویستی و هـاوبەستەبـوون بۆ کوردسـتانی نیشـتمـانی شـیریـنمان، لە دڵـی منـداڵانی کـوردمـان شـیـریـنـتـر بکـات.
نموونەی دووەم لە چیرۆکەشیعـرەکانی لەتیف هەڵمەت ( راوە کـەڵ: دیـوانی منداڵان)
کە لە چـیرۆکێکی روسیـیەوە وەری گـرتـووە، بە چـێژێکی کوردییەوە هـۆنیوێتـەوە:
هەبـوو نەبـوو رۆژانی زوو
راوچـی یـەک بـوو
لـەم هـەرد لـەو گـرد
رۆژێ کەڵـێکی راو کـرد
خەیـاڵی پـووچ کـەوتە سـەری
کـەوڵی کـەڵی کـردە بـەری
راوچـی چـەپـەڵ
بـە روواڵـەت خـۆی کـرد بـە کـەڵ
وتـی ئـیـتـر کــەڵ و بـزن
لـەو کـێوە سـڵ ناکـەن لـە مـن
لـە مــلـی کـــرد رەزن و تـفـەنـگ
لـە دۆڵـێکـدا مـات بـوو بێ دەنـگ
چـــاوەڕێ بـوو وەکــو رێـوی
بـە فـێڵ قـڕ کـات کـەڵە کـێوی
راوچـی یـەکی تـر لـەولاوە
بێ ئـاگـا لـەم بەنـد و بـاوە
روانـی کــەڵێ راوەســتاوە
خـۆی بـۆ خـسـتـە پەنــاوە
تـەق دوو گـوللـەی لـە دڵـی دا
زریکــانی و گـێـنـگـڵی دا
راوچـی بـڕی چەنـد شـیو و کـەل
چــووە ســەری بـە پــەلــە پــەل
روانــی کــــەڵ نـیـیـە پـیــــاوە
لەو کەوڵـەدا خـۆی مـات داوە
* * *
ئەوەی پێستی خـۆی بگـۆڕێ
ئـەوەی لـە خـــۆی بـتــــۆرێ
بـــەد و نـابـــــووت و زۆڵــە
ئاخری هەر گـولـلـەی تـۆڵــە
دڵ و مێـشـــکی دەپـــــژێــنێ
لەنـاو خـوێنـا دەیگـەوزێــنێ
بـژی مــــرۆی پـــاک نـیـــاز
بـمـرێ مـــــرۆڤـی فـێـڵـبـــاز
کاک لەتیف لە کۆپلەی دواییدا،مەبەستی چیرۆکەشیعرەکەی بۆ منداڵانی کوردمان روون کـردۆتەوە. (راو کـەڵ) وەکـو دەبیـنن، شیعـریشە و چـیرۆکیشە.. ئـەم چیرۆکەشیعـرە لە فـۆلکلۆری کوردی و لە فـۆلکـلۆری هـەنـدێ لە نەتەوەکـانی تـریشـدا هـەیە.
دەمەوێـت ئـەوەش بڵـێم، کە بـۆ منـداڵان ئەو چـیرۆک و چـیرۆکەشـیعـرانە پەسەنـدن کە کوتـاییەکـانیان، بە گەشبـینی و هـیوابەخـشـیـن و سەرکـەوتن و خـۆشی کۆتاییان بێـت.. نـەک بە رەشـبـینی و خوێـن رشـتـن و کوشـتـن و کارەسـات و تراژیـدیـا کۆتـاییان بێـت.
مەرجـیش نییە کە هەموو چـیرۆکەشیعـرێک کۆتاییەکی مەبەستداری هـەبێت.. لەوانـەیە بۆ خۆشی و شـادی و بۆ خەنـدە خستنە سەر لێوەکانی منـداڵان هـۆنرابێتەوە.. نموونەی ئەم جـۆرەش، چـیرۆکەشیعـرێکی شاعـیری ناسراوی رۆژهــەڵاتی کوردسـتان لە بـواری ئەدەبی منداڵانی کوردمان کاک (عەلـیڕەزا محەمەدیان) بە نموونە دەهێنینەوە کە لەژێـر ناوی (مـاسی خـانـم) دایە، کە بە دیالـێکـتی لـوڕی (بە شـێوەزاری ئـەردەلانی) دایناوە:
مـاسـی خــــانـم نـــاو دەریــــا
چـارشـــێـوی دا بـە سـەریــــا
* * *
کەفـتـە رێــگـا خــرتـە خــرت
شـیـریـن شــیـریـن وردە ورد
* * *
مـاسی خـانـم کـەوشـی نــەوو
مـاڵەکــەیـان حـەوشـی نــەوو
* * *
وەختی چوو بۆ سەر کووجـی
چـاوی کەفـتــەو بـە جـی جـی
* * *
جـی جـی زەردەواڵـــــــە بـوو
منـاڵ ئـەو بـەر ماڵـــــــە بـوو
* * *
وتـی قــــەزات لـە گـیـــــــانـم
رێـگــەی هــەس و ئـــــەزانـم
* * *
مـاسـی کـەوشی لـە پـا کـەنـــد
وتـی ئیمــڕۆ بـۆ تــۆم سـەنــد
باسکـردن و لێکۆڵینەوە و شیکـردنەوە لە چیرۆکەشیعـر زۆر لەمە زیاتر هەڵـدەگرێـت.
کـە بـە چـوار پێـنج لاپـەڕە کـۆتـایی پـێ بهـێـنین.. نـازانـم بـۆ هـەنـدێ لـە نـووسـەرانی کوردمان، کە پۆلـێنی ژانـرەکـانی چـیرۆکیان کـردوون، چـیرۆکەشیعـریان بە لاوە ناوە و لە ریـزبـەنـدی پـۆلـێن کـردنی چـیـرۆک یـا شـیعـردا دایـان نـەنـاوە..؟ وەکو ئـەوەی کە بایەخـێکی ئەدەبـی نەبێـت بـە لایـانـەوە.. بەڵام هـەر لێکـۆڵیـنەوە و باسـێک دەربارەی جۆرەکانی چـیرۆک، گەر چـیرۆکەشیعـر بەلاوە بنـێن، لێکۆڵینەوە و باسێکی ناتەواون.
