بەرزان محەمەدە سوورە: كۆچی گەنجان و كاریگەریەكانیان لەسەر دواڕۆژی وڵات/ بەشی سێیەم.
بنەماكانی كۆچكردن :
A- كۆچكردن بۆ ڕووی تێدەكات لە شوێنی بنەجێی (لێهاتن)(أصلی)، هۆكارەكانی ئەوێ‌چین. وەك لە سەرەوە تیشكم خستەسەر هەندێكیان, بواریی ئابووریی هۆكارە بۆ چونی گەنجان بۆ ئەو وڵاتانەی، كەبواری ئابووریان تێدا ڕەخساوە و گوزەرانی بەرز بەخۆوەدەگرن.
B- ناسەقام گیری، لە ناوچەكەو دەورووبەردا فاكتەرن، كە هاوڵاتیان هەست بە ئارامی نەكەن و بەردەوام لە دڵە ڕاوكێو قەلەقی دابژن، بۆیە ناچاری كۆچكردنن بۆ ئەو شوێن وجێگایانەی، كە هەست بەئارامی و ئەمنیەتی ژیانكردن دەكەن.
C- لەهەمووی كاریگەرتر جەنگی داعشە كاریگەری سەرەكی و ڕاستەوخۆی لەسەر ئاسیاو ئەفریقا داناوەوهەراسانی جەنگی وای كردووە,كە هاوڵاتیان لەڕووی دەروونی و جەستەیی بڕووخێن و ناچار كۆچ بكەن بۆ ئەوشوێنانەی، كە بزانن تێیدا ئارامی دەستەبەر دەكەن و دەگەن بەئاسوودەیو خۆش نوودی, ئەم جەنگە بنەمایەكە، بۆ ئەوەی هاوڵاتیان خەم سارد بكات لەسەر وڵات و خاك ونیشتیمان و ئیتیمایان بۆ نەمێنێت و لەئەنجامی نەمانی ئەمن وئاسایش و گرتن و كوشتن لەڕادەبەدەر تێپەڕی كرد, ئەوە هاوڵاتیان خۆیان پێناگیرێت و كەسیش نابینن, كەبەرگریان لێبكات و جەوهەری بەرگری نەكردن بۆ خودی تاك جەمسەری دەسەڵات و كورسی ئەوان دەگێڕنەوە، بۆیە ئەنجامی ئەوان كۆچكردنە, لەم كۆچكردنەش، كە بە ڕیگای مەرگدا دەڕۆن یان دەگەن بەو وڵاتەی، كە خۆیان دەیانەوێت یان لەڕێگادا مەرگ مەودایان نادات بگەن بەو شوێنەی، كەئامانجی دواڕۆی ژیان كردنن تێیدا.
D- نەبوونی متمانە لەنێوان لایەنەكاندا كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەرهاوڵاتیان جێهێشت، وەك : عێراق كەلایەنەكان لەنێوان یەكتریدا متمانەیان بەیەكتری، نییە, هەمان واتاش بۆ وڵاتی سووریا، كە هیچ حزبێك كورسی دەسەڵات بۆ ئەویتر بەتەمای چۆڵكردن نییە. هەرێمی كوردستانی باشوور, لەئەنجامی بێمتامەنەیی، نێوان حزبەسیاسیەكان, هاوڵاتیان بڕوایان بەدەسەڵاتی خۆجێی سەركردەكانی خۆیان نەماوە,چونكە لەلایەن بەشێك لەخەڵكی كوردستان بەتایبەت ئەوانەی ڕێگای دەرەوە دەگرنەبەر، كە لەنێوان بەرداشی ژیان و مەرگ دان,ئەوە متمانەی بەحزبەكان و نەبەسەركردەی حزبەكان نەماوەو بۆیە ئەم ڕێگا سەختە دەگرێتەبەر،چونكەلەسەركورسی دەسەڵات دووبارە هاوڵاتیانیان گەڕاندەوە دۆخێك، كە تێیدا هەست بەمەترسی شەڕی ناوەخۆبكەن، ئەمەش دەرگاكەی زیاتر بۆ هاوڵاتیان واڵاتر كرد، كەكۆچ بكەن ,چونكە ئەوگەنجانەی، كە تا ئەوكاتە متمانەی ماڵەوەیان هی دایك وباوكیان بەدەست نەهێنابوو, بۆكۆچكردن ,ئەوە ئەمجارە بەهەزاران دایك و باوك ڕەزامەندی خۆیان نیشاندا بۆئەوەی ڕۆڵەكانیان بەرەو هەندەران بڕۆن, كەتووشی مەرگیش ببنەوە نەك بەدەستی براكانیان بكوژرێن. چونكە ئەوان بەخۆیان ئەو مەینەتیەی، كەلەشەڕی ناوەخۆدا ڕوویدا بینیان تاڵاییەكەیان چەشت, بۆیە دەیانەوێت جارێكی تر منداڵەكانیان دەستیان نەچێتەوە خوێنی یەكتر؟؟!
E- چاولێكەری ,ئەمەش بۆتە هۆكار, بۆ ئەوەی گەنجان چاو لەیەكتری بكەن بۆ كۆچكردن بۆ ئەورووپا. چونكە دەبینیت، كە هاوڕێكەی لە ئەنتەرنێت و فەیسبووك ئەوشوێن وجێگایانەی، كە دەبنە سەرنج ڕاكێشكردنی گەنجان، بڵاو دەكاتەوە,یان لەكەناڵە ڕاگەیاندنەكان ئەو جێگایانە نیشان دەدات، كە سەرنجی گەنجان كێش دەكات, وهەرزەكاران بەدوای ئەم وێنە سیحراویانەدەكەون.
F- هۆكاری كۆچ كەر، مەبەستی ڕووتێكراو بۆ ئەو وڵاتانەی، كە سەرنج و مێشكی بەلای خۆیدا كێشكردووەو نقۆنقۆی ناو هاوڵاتیانیش, وادەكات، كە گەنج وهەرزەكاران زۆر گوێ نەدەنە ئامانج و دواڕۆژ و بەرژەوەندیەكانیان, و هەر ئەوەندە هەیە، كەبەرگوێ‌دەكەوێت، كە باس باسی ڕۆیشتنە، بۆیە زۆرێك هەرلەڕێگا پەشیمان دەبنەوە. بەڵام بۆئەوەی قسەی خۆی بگێنێتە جێ ئەوە ناچارە بڕوات، ڕەگەزی هاوبەرامبەریش هۆكارێكە بۆئەوەی، كە گەنجان لەڕەگەزی نێر زیاتر كۆچ بكەن , چونكە گەنجی ئێستا هیچ شكنابات كچانیش ئەوەندە قرت ومرتیان هەیەو ئەوةندە باڵ بۆ كوڕەكە درووست دەكات ناچارەكوڕەكە بیر لەچونە خاریج بكاتەوەو لەكن كچەكە بیدركێنێت یان زۆر جار هەروەك قسەیەك لەگەڵ كچ لەدەمی دێتە ،دەروو لێی دەبێتە حەیبەو دواتر نەفسیەتی والێدەكات، كەبەناچاری كۆچ بكات و ڕوو لە ئەورووپا بكات. لەوێش سەرەنجام ئاسوودەنابێت.
G- بواری شەڕ, بەهۆكاری سەرەكی دادەنرێت,بۆ ئاسیا و ئەفریقا، كە بەردەوام لە جەنگی ناوەخۆیی دان، هاوڵاتیان لەم باروودۆخە بێزار بوونە, ئەمەش وادەكات كە بیر لەكۆچكردن بكەنەوەو ڕوولەو وڵاتانەبكەن، كەسەركردە سیاسی و خەم خۆرەكانیان توانیویانە جەنگ لەوڵاتانی خۆیان دووربخەنەوە.
هۆكاری پێشكەوتن و ئاسانكاری بۆ كۆچكردن :
1- كۆچكردن هۆكاری وەك پێشكەوتن، ئاسانكاری ڕێگە، ڕێگەخۆشكردن, ڕێنوێنی كردن، هاندان و ڕیكالامكردنی كۆمپانیاكان، خاوەنكارەكان، ڕێكخراوەكانیش, هۆكارن بۆ ئەوەی هاندەربن بۆ ئەوەی خەڵك زیاتر كۆچ بكەن، بێ گوێدانە بەرژەوندیی گشتی و نەتەوەیی وخێزانی، تەنها ئامانجی ئەوانە بەدەستهێنانی سەرمایەیە, نەك ئەوان خەمخۆری خەڵك بن.
2- بواری پێش كەوتن و تەكنەلۆجی, نیشان دانی لەبوارە جۆر بەجۆرەكاندا, ڕیكلام كردن و مقۆمقۆی ناوهاوڵاتیان و ڕێگا خۆش كردن و هەست كردن بە هاوڵاتی پلە دوو, لە بواری ئابووری و تەكنەلۆجی و نەبوونی هیچ دەرفەتێك بۆ ئەوەی ژیانی خۆی پێ پێش بخات, دەبنە هۆكاری كۆچكردن و دووركەوتنەوە, لە وڵات وگەڕانەوەی لەبەردەم دا قورس دەبێت.
3- هۆكاری هەستكردن بە بێزاری و سەخڵەتكردن, دەبێتە هۆی كۆچكردن، چونكە لە وڵاتانی سێیەم یان دواكەوتووەكان یان تازەپێگەیشتووەكان هاوڵاتیان لەقۆناغی پلەیەك و پلەدوو دان و پلە دوو,بەردەوام لەدڵەڕاوكێ دادەژیت و هەست بەبێزاری ژیانكردن دەكات. گۆشەگیری لەكۆی بەرنامەی ژیانی ئەودا ڕەنگی داوەتەوە, لەناو كۆمەڵگةدا، كەدبینیت پلەیەكەكان هەر ڕۆژەو ڕەنگێك و ئۆتۆبیل لە بەیانی و نیوڕان و ئێواران دا گۆڕانی بەسەردادێت, ئەوە دەبێتە هۆی تووش بوون بەبواری دەروونی و لەنێو كایەكۆمەڵایەتیەكان هەست بەبێزاریو سەخڵةت كردن دەكات، ئەوەی پەنای بۆ دەبات تەنها ڕۆیشتنە وڵات جێهێڵان. پەرەسەندنی هەستكردن بەنارەزایی, یان هەستكردن بەتەنگی و سەخڵەتی، ئەمانەش پێویستیان هەیە بەوەی كە ئەم هەستانە، وردە وردە خاو بكرێنەوەو هەوڵبدرێت خواست و داخوازیەكان و پێداویستیەكانیان بۆ دەستەبەربكرێت. دووبارە هەوڵی بنیات نانەوەی دەورووبەر بدرێت و لەو هەستانە خاڵی بكرێنەوە, كەئەمڕۆ گەنجان گرتوویانەبەر.
4- ڕیكلام كردن, پڕوپاگەندە ئاسانی هاتووچۆكردن و ڕێگەی باش وەك ئێستا دەبینین، كە لەسایتە ئەلكترۆنیەكان، بەشێوەیەكی بێپەردا ڕیكلام بۆ بردنی گەنجان دەكەن، هاندانی هاوڵاتیان بۆكۆچكردن,لەلایەن خاوەن كارەكان، كۆمپانیاكان، ڕێكخراوەكانی كار وبەڕاستی ئەوەی لە ڕاگەیاندنەكانی ناوەخۆی هەرێم بەدی دەكرێت، بەشێوەیەكی زۆر كاریگەر ریكلام بۆ چوونی كۆچبەران دەكەن، لە زۆرێك لە كەناڵەكان تەنها كار لەسەر ئەو وڵاتانە دەكەن بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ، كە مافی پەنابەری بە هاوڵاتیان دەدەن ئەمەش زیاتر هاندانی گەنجانە، بۆ ڕووكردنە دەرەوە هاندەدەن, گەنجێك بەناوی (A) بەوشێوەیە دواو وتی” من كاتێك خاو دەبمەوە بۆ چوونە دەرەوە، كەسەرقاڵ بم بەكارێك بەڵام كاتێك لەكەناڵەكان دەبیستم، كە ئیقامەدابەش دەكرێت, منیش یەكسەر دێتە سەرمو, و ماڵەوەم تەنگاو دەكەم ئەوانیش زۆر دڵیان بەمنەوەو بەتایبەت دایكم دەڵێت تۆ بڕۆی بێتۆ ناژم ,منیش لەبەردایكم سارد دەبمەوە، چونكە نەخۆشی دڵ و زەختی هەیە بۆیە ئەترسم، كەبڕۆم دایكم لەدەست بدەم و… هیتد.
بەم شێوەی ئێستا هۆكاریهاتووچۆ پەرەی سەندووە، كۆسپ زۆرن لەبەردەمیان دا تەنها هۆكاری سرووشتی ئاوی ڕێگرنیە لە بەردەمیان، كە ڕاپێچ كردنیان بەرەو مەرگە، بەڵكو هۆكاری مرۆیش، كە رۆژانە چەندین گەنج لەلایەن قاچاخچیەكانەوە دەكوژرێن و زۆر جاریش لەلایەن پەنابەرەكانەوە لەنێوان خۆیان دەبێتە شەڕەچەقۆ ودەستیان دەچێتەخوێنی یەكتری.
5- نەبوونی دەرفەتی كاركردن، لە بواری كشتوكاڵ, لە لادێكاندا, دەبێتە هۆكاری پاڵنەری كۆچ بەدوای كار, چونكە لەدوای ڕاپەڕینی 1991 دا حكومەت هیچ پلانێكی نەبووە، بۆ ئەوەی پێشكەوتن لەكەرتی كشتوكاڵی بكات, تەنها كاری ئەوە بووە، كە ناوچە كشتوكاڵیەكان لەلایەن بەرپرسە حزبی و حكومیەكان تەلبەند بكات، ناوچە كشتوكاڵیەكانیش لە ڕكابەری دووحزبی تاك جەمسەری بەسەر لایەنگرانی خۆیان دابەش بكەن و هیچ بەهایەك بۆ زەوی كشتوكاڵی نەهێڵنەوە.
6- جیاوازی ئاستی گوزەران، لە نێوان تاكەكاندا، دەبێتە هۆكاری ئەوەی، كە كۆچ كردن پەرەبسێنێت، چونكە هەردوو وڵاتی دەركەر و پێشوازی كەر, كاردەكەنە، سەر جووڵەی كۆچ كردن، بەوەش ئەو جیاوازیەی، كە لەنێوان هاوڵاتیان دایە، كاردەكاتە سەر ئەوەی، كە بەلێشاو، لە وڵاتی گوزەران نزم كۆچ بۆ وڵاتی گوزەران بەرز بكرێت و ئاراستەكەی بەئەستەم بتوانرێت بوەستێندرێت. بەتایبەت ئێستا لەوڵاتی ئێمە دووچین بوونیان هەیە چینی هەرەبەرز و چینی هەرەنزم، چینی ناوەند لەم وڵاتەدا بوونی نیە بۆیە ئەمە بەفاكتەری سەرەكی دادەنرێت, بۆ كۆچكردن بەوشێوە بەربڵاوە، ئەمەش كارەساتی مرۆیی لەدوادەبێت. چونكەهەر وڵاتێك، كە چینی ناوەندی نەما ئەوە پڕمەترسی ترین مەترسی لەسەر ئەم وڵاتەدا دەبێت.
7- تێڕامانی ڕۆشنبیر و خاوەن بڕوانامەكان و پسپۆڕەكان، بێكاری و دەست نەكەوتنی ئیش وایان لێدەكات، كە بەرەو وڵاتانی تر كۆچ بكەن، لەم وڵاتانەدا هەم كار هەم دواڕۆژیان بۆ دەستەبەر بكرێت، بەتایبەت هەڵسەنگاندنی ڕابردوو، داهاتووش وایان لێدەكات جگە لە كۆچ بیر لەهیچیتر نەكەنەوە.
8- بیرووباوڕ بۆ چوون و بڕوای ئاینی و سیاسی, دەبنە هۆی كۆچ كردن,بۆ دەربڕینی بیرو ڕای خۆیان و پەیڕەوكردنی ئەو بیروڕایەی، كەخۆی دەی هەوێت. وەك :-ئێستا لەعیڕاق وسوریا بەشێوەیەكی گشتی بەرچاو دەكەوێت.
ماددە و كێش كردنی كۆچ بەران:
أ-لەو هۆكارانەی، كە هاوڵاتی زۆری بۆ خۆی كێش كرد ئوسترالیا بوو؛ كە لەساڵی 1851 بەهۆی دۆزینەوەی زێڕبوو, كە لەماوەی نێوان دەساڵی 1850 – 1860 دا نزیكەی سێ بەرامبەری خۆی زیادی كرد.یان كۆچكردن بۆ دەست كەوتنی هەلی كار و بواری ژیان و دووركەوتنەوە لە گێژا و ئاڵۆزیەكانی ناوچەكە, بەوئامانجەی كۆچ دەكات بۆ ئەوەی دواڕۆژی خۆی بنیات بنێت. بەڵام بێگومان سەركەوتوو نابێت، وەك پەندێكی كوردی هەیە دەڵێت: “هەم لەهەرێ دەبێت و هەم لەمەڕێش دەبێت”.
ب-شارەزا بوون لەوڵاتانی تر, ئەمیش هۆكارێكە, بۆ كۆچكردنی گەنجان و نەمانەوەیان لە وڵاتی خۆیان(بنەجێ). و بەبینینی ڕووخساری جوانی وڵاتان، بەچاوی خۆیان یان لەڕێگای، كەناڵە ڕاگەیاندكارەكان و جیهانی تەكنەلۆجیاو یان بینینی وێنە سەرنج ڕاكێشەكان، دەبنە پاڵنەر، بۆ ئەوەی كۆچ بكات، چونكە گەنج زۆربەی كارەكانی هیواكانی لە ڕووخساری چەند وێنەیەكدا دەبینێتەوە, ئەمریكاو ئەورووپا نیشاندانی سیحاروی خۆیان، بەچاوی هاوڵاتیانی وڵاتانی ئاسیاو ئەفریقا و ئەمریكای لاتینی، ئەم وێنەیەی، كە پیشانی دەرەوەی خۆی دەدەن, هەستێكی پڕلە لەزەت و هەموو غەریزەكان و ویستەكانی مرۆڤی تیادا دەبینرێت, وێنەی سەرزەمینی بەدیهێنانی كۆی ئارەزووەكانە, بەڵام كاتێك، كە دەگەن بەم وڵاتانە هەم وێنەكان و هەم ئارەزووەكانیان دەبن بەسحرو لەبەر هەوڵی بەردەوام بۆ بەدەست هێنانی پاروویێك نان ئەوە بەپاشچوونەوەی غەریزەكانی پێش ئەوەی بیریان بێتەوە، كە ئەوان چۆن هاتوون و چیان لێ بەسەر هات. ئەم باروودۆخەی لەهەرێمی كوردستان هەیە هۆكارە بۆ ئەوەی هاوڵاتیان بەرەو وئەم وێنە سیحراویە كەمەدكێش بكەن. چونکەدەسەڵاتێکی لەرزۆک و نەزۆک بۆ هۆکاری سەرگەردان کردنی هەزاران مروڤی بەهەرەمەندووداهێنەر، کەلێرە ڕێگەی پێنەدرائەم تواناشاراوانەی دەربخات. بۆیەلە وڵاتانی تر سوودی لێوەردەگرن و بۆتەجێگای دڵخۆشییان.
