لوقمان مصطفی صالح: سزای لە سێدارەدان لە نێوان جێبەجێ کردن و نەکردنیدا.

لوقمان مستەفا سالح

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

سزای لەسێدارەدان، ئیعدام، یا کوشتن بەپێی یاسا. واتە کوشتنی کەسێک بە فەرمانی دادگا وەک سزا پێشگرتنی گشتیی و قەدەغکردنی ئەو کارەی کە سزادراو ئەنجامی داوە، ئەو تاوانانەش کە سزاکەیان کوشتنە بە تاوانی مەرگ ناو ئەبرێن. سزای مەرگ قورسترین سزایەکە کە ئەکرێ بۆ مرۆڤ ببڕێتەوە و بێگومان دادگاکانی دەوڵەت بڕیارەکەی ئەدا.
سزای لە سێدارەدان واتە (اعدام) لە هەرێمی کەردستان وەک یاسا سزاى لەسێدارەدان لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان بوونی هەیە، بەڵام جێبەجێکردنەکەی ڕاگیراوە و لەڕوی کرداریەوە جێبەجێ ناکرێت، ئەویش لەژێر فشاری ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و هەروەها بۆ ڕازی کردنی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، وەک ئاماژەیەک بۆ مرۆڤ دۆستی و پاراستنی شکۆی مرۆڤایەتی لەهەرێمی کوردستان. هەر لەم روانگەیەوە لەبڕگەو مادەکانی پەیمانامەی نێودەوڵەتیدادەڵێت لە بەر ئەوەی لەسێدارەدان سزایەکی نامرۆڤانەیە و لەگەڵ بنەماکانی مافی مرۆڤدا ناگونجێت، هەروەها لە ماددە ( 6 ) پەیمانی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافی شارستانی و سیاسیدا ھاتووە: (دەبێت سزای لەسێدارەدان لە حاڵەتی زۆر تایبەتدا بسەپێنرێت)، بەو مەرجانەی پەیمانەکە فەرزی کردووە، عێراق لە ساڵی 1971 ئەو پەیمانەی واژوو و پەسەند کردووە، دواتر پرۆتۆکۆلێکی ئیختیاری دەرچوو تایبەت بە سزای لەسێدارەدان، بەڵام عێراق واژووی نەکردووە و پەسەندی نەکردووە، بەپێی ئەو پەیمانەش عێراق سەرپێچی یاسای نێودەوڵەتی نەکردووە”.

سزای لە سێدارەدان لە ووڵەتەئیسلامی و عەرەبیەکان.
زۆرن ئەو ووڵاتانەی کە سزای لە سێدارەدان جێبەجێ دەکەن، بەڵام هەندێ لەدەوڵەتە ئسلامی و عەرەبیەکان کە یاسای لەسێدارەدان جێبەجێ دەکەن وەک ئێران و سعودیە و عێراق، بەپێى ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکان ئەو سزایەیان بەکارهێناوە بۆ پاکتاوکردنی نەیارەکانیان و کپکردنەوەی دەنگی ناڕازی سیاسی لە وڵاتەکانیان، کەمجار لەو وڵاتانە لەسێدارەدان بەکارهاتووە بۆ سزادانی تاوانبارە ڕاستەقینەکان. بەشێک لە رێخراوەکانی تایبەت بە مافەکانی مرۆڤیش لە نێویاندا هیومان رایتس وۆچ، گومان لەوەدەکەن لە ژێر ناوی تیرۆردا،ئەو حکومەتانە بە تایبەت حکومەتی عێراق هەمان سزا بەسەر خەڵکی دیکە جێبەجێبکرێت بەتایبەتیش بەرامبەر بە سوننەکان.

لەسێدارەدان بەپێی یاسای بەرەنگار بوونەوەی تیرۆر.
هەڵبەتە لە عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەهۆی چەند تاوانێكەوە سزای لە سێدارەدان بەسەر تاوانباران دەسەپێنرێ، زۆرترین سزای لە سێدارەدانیش بەپێی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و مادەی 4ی ئەو یاسایەیە.ماده‌ی 4ی ئه‌م یاسایه‌ ده‌ڵێت:
1-هه‌ركه‌سێك هه‌ستێت به‌كاری تیرۆریستی یاخود به‌شداربێت سزاكه‌ی له‌سێداره‌دانه‌، واته‌ ئه‌وه‌ی به‌كاره‌كه‌ هه‌ڵده‌ستێت یاخود به‌شدارو هاوبه‌شه‌و یان زه‌مینه‌سازی بۆ ده‌كات هه‌مان سزا ده‌درێت واته‌ سزای له‌سێداره‌دان.
2- هه‌ركه‌سێك تیرۆریستێك یاخود هاوبه‌شێكی بشارێته‌وه‌و هه‌واڵی ده‌زگاكانی پۆلیس و ئاسایش نه‌دات به‌سزای هه‌تاهه‌تایی زیندانی ده‌كرێت). بێگومان كاتێك سه‌یری ئه‌م مادده‌یه‌ ده‌كه‌ین له‌ڕووی یاساییه‌وه‌، ئه‌وه‌ به‌دی ده‌كه‌ین به‌شێوه‌یه‌كی ناڕۆشن و تێكچرژاو نووسراوه‌، واته‌ هێنده‌ بۆشایی و كه‌لێنی تێدایه‌ به‌ئاسانی ده‌توانرێت به‌مه‌به‌ستی سیاسی به‌كاربهێنرێت، چونكه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ ئه‌م مادده‌یه‌ بۆ مه‌رامی سیاسی نووسرابێت.

لەسێدارەدان بەپێی یاسای کوشتنی پیلان بۆ داڕێژراو.
هەروەها سزای لە سێدارەدان بۆ ئەو كەسانەش دەردەچێ كە تاوانێكی كوشتنی بە مەبەست یان كردەوەی تیرۆركردن یا تاوانی هاوشێوە ئەنجام دەدەن.ئەویش به‌پیی سایای سزادانی عێراقی ماده‌(406) فقرە 1 له‌یاسای سزادانی عێراقی 9 جۆر کوشتن سزاکه‌ی\له‌سیدارادانه‌ واتا اعدام که‌ئه‌مانه‌ن:

کوشتن به‌هۆی (السبق الاصرار) و الترصد
1- سبق الاسرار: واتا بیرکردنه‌وه‌و تیفکرینی که‌سی تاوانبار پیش تاوانی کوشتن به‌شیوه‌یه‌کی هیمن و به‌بێ تووره‌بون و هه‌لچونی ده‌رونی به‌شیوه‌یه‌کی تر واتا که‌سیک تاوانی کوشتن بکات به‌بی ئه‌وه‌ی له‌حاله‌تیکی تووره‌بون بیت و بچیه‌ماله‌وه‌بیر بکاته‌وه
الترصد :تاوانی کوشتن ئه‌گه‌ر هاتوو الترصدی له‌گه‌ل بیت سزاکه‌ی له‌سێداره‌دانه‌
الترصد: واتا تاوانبار پێشوه‌خته‌تاقیبی بکات و فرسه‌تیکی مناسب استغلال بکات واتا تاقیب کردن…
2- تاوانی کوشتن به‌هۆی به‌کارهینانی ژه‌هر یان به‌کارهینانی ئاله‌تی ته‌قینه‌وه‌(المواد المتفجره ‌او مفرقعە)
3- تاوانی کوشتن به‌هۆی ژه‌هر:ژه‌هر هه‌ر ماده‌یه‌ک ببیته‌هۆی خیرا کوشتنی مرۆڤ ئه‌مه ‌پیی ده‌لین ژه‌هر که‌دوو جۆره
A- ژەهری ئاسایی(الطبیعی): بریتیه‌له‌و ژه‌هرانه‌ی که‌له‌دره‌خته‌کانه‌وه‌دروست ده‌بیت به‌بی ده‌ستکردی مرۆڤ.
B- ژه‌هری کیمیاوی: بریتیه‌له‌و جۆرە ژه‌هره‌ی که‌ده‌ستکردی مرۆڤه‌
هۆی تاوانی ژه‌هر سزاکه‌ی قورسه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ به‌کارهینانی ژه‌هر ده‌لیلیه ‌بۆ خه‌دروخیانه‌ت وهه‌روه‌ها تاوانبار استغلالی عیلاقه‌ ده‌کات له‌لایه‌کی تره‌وه‌به‌کارهینانی ژه‌هرزۆر ترسناکه‌له‌وانه‌یه‌سه‌دان که‌س بکوژیت وه‌ک بخریته ‌ناو رووبارو بیر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه ‌یاسادانه‌ر سزای کوشتن به‌هۆی ژه‌هر له‌سیداره‌دانه.
C- کوشتن به‌هۆی ئامیری ته‌قینه‌وه‌(الات المتفجره‌):ئه‌و جۆره‌ئامیرانه‌وا ده‌ناسرین که‌سریع ده‌ته‌قن و زۆر زۆر ترسینه‌رن وه‌ک قومبله‌و هاوه‌ن و… هتد. بۆچی سزاکه‌ی له‌سیداره‌دانه‌؟

له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م ئاله‌تانه‌خۆیان قه‌ده‌غه‌ن و مه‌ترسی کوشتنی خه‌لکی به‌کۆمه‌ل هه‌یه‌
A- ئەگەر کوشتنەکە پاڵنەرێکی پوچی (کەم_ سوک_ رسوایی) لە پشت بێت، وەک کوشتن وەك كوشتن بۆ بردنی سعاتی دەستی یان بۆ بردنی جزدان و كیسە باخەڵی كەسیك.
B- یان كوشتن بە كرێ بەرامبەر بەپارە.
C- کوشتن به‌ریگای وه‌حشیانه: ئه‌و جۆره‌کوشتنه‌یه‌که‌وا ئاسه‌وار به‌جه‌سته‌ی کوژراو دیاره‌وه‌ک کوشتن به‌قامه ‌چه‌قوی قه‌ساب یاخوت پارچه‌پارچه‌کردن یان سوتاندن.
تیبینی/ بۆ ئه‌وه‌ی سزای له‌سیداره‌دان بسه‌پی به‌سه‌ر که‌سی تاوانبار ده‌بیت پیش کوشتن کاره ‌وه‌حشیگه‌ریەکەی ئه‌نجام دابێت واتا دوای کوشتن بیسوتینیێ له‌سیداره‌نادریت سزاکه‌ی جیاوازه.
4- کوشتنی دایک و باوک: به‌پیی یاسای سزادانی عیراقی هه‌ر که‌سیک هه‌لبستێیت به‌کوشتنی دایک و باوکی به‌هه‌ر شیوه‌یک بیت ئه‌وا سزاکه‌ی له‌سیداره‌دانه. دایک و باوک ئه‌و که‌سانه‌ن که‌منداله‌که‌ له‌وان بوه‌ نه‌وەک سه‌رپه‌رشتیارو به‌خیوکه‌ر واتا ده‌بیت دایک و باوکی راستی (حه‌قیقی)بن.
5- کوشتنی فه‌رمانبه‌ری حکومه‌ت (موظف) : سزای له‌سیداره‌دان ده‌سه‌پێ به‌سه‌ر هه‌ر که‌سێک هه‌لبستیت به‌کوشتنی فه‌رمانبه‌رێک له‌کاتی ده‌وام ‌هه‌لبستی به‌کوشتنی فه‌رمانبه‌ری حکومه‌ت.
فه‌رمانبه‌ر کێیه‌: هه‌ر که‌سیک ده‌وام بکات و مووچه ‌له‌ حکومه‌ت وه‌ر بگریت فه‌رمانبه‌ره‌وه‌ک پۆلیس؛ مرور؛ پاریزگار؛ مامۆستا و… هتد. ئه‌گه‌ر هاتوو فه‌رمانه‌ریکی خانه‌نشین بکوژێ سزاکه‌ی هه‌مان سزای فه‌رمانبه‌ری حکومه‌ت نابێت چونکه‌ته‌نیا مووچه‌وه‌رده‌گریت ده‌وام ناکات.
6- ئەگەر تاوانبار مەبەستی بوو دوو كەس یان زیاتر بە یەك كردار( فعل) بكوژێت, وەتاوانەكەی ئەنجام دا.
لیرەدا مانای ئەم تاوانە ئەوەیە تاوانبار بیەویت دوو كەس بە یەك كردار, بە یەكەوە بكوژێت. وەك بە 1 گولە 2 كەس یان زیاتر بكوژێت, لیرەدا مەرجە بە یەك كردار بیت, ئەكەر بە دوو كردار بیت ئەوا نایكریتەوە, وە ئەبیت كاتیك كەسیك بە چەک بە دەستڕێژ پەنجەی پێدائەنێت و چەند کەسێک ئەکوژێت. هه‌ر که‌سیک هه‌ڵبسێت دوو که‌س یان زیاتر به‌یه‌ک( فعل )بکوژێت سزاکه‌ی له‌سیداره‌دانه ‌وه‌ک ده‌سترێژی گووله‌ له‌کۆمه‌ڵێک که‌س یان فریدانی دوو که‌س له‌سه‌ر چیا.
7- که‌سیک دوو تاوانی کوشتن ئه‌نجام بدات به‌دوو کردار (فعل)
وه‌ک: ئه‌وه‌ی دوو تاوانی کوشتنی جیاواز ئه‌نجام بدات. یان شروع بێت لە تاوانێك, شروع واتەکەسەکە بیەوێت تاوان نجام بدات بەڵام نەتوانێت ئەنجامی بدات بە هۆی هۆكاریك لە دەرەوەی ویستی تاوانبار… وەك: دەمانچەی لە سەر سەر دا بنێت وپەنجەی پێدابنێت بەڵام چروک بكات.
8- تاوانی کوشتن له‌ناو زیندان (سجن): ئه‌گه‌ر هاتوو که‌سێک سجن کرابیت و لە سەر تاوانی كوشتنی بە ئەنقەست سزا درابیت و له‌ناو زیندان هه‌لبستی به‌کوشتنی زیندانیه‌ک ئه‌وا سزاکه‌ی له‌سێداره‌دانه‌, یان شروع بیت لە تاوانیك. وەك: بیەوەیت حەرەس بكوژێت.
9- تاوانی کوشتن ئه‌نجام بده‌ی بۆ ده‌سپێكێ تاوانیکی تر…لیره‌دا که‌سی تاوانبار دوو تاوان ئه‌نجام بدات لیره‌دا عقوبه‌که‌ی اعدامه‌ وه‌ک ئه‌وه‌ی که‌سێک هه‌لبستیت خاوه‌ن ماڵێک بکوژێت تاکو تاوانی دزی بکات لێره‌دا سزاکه‌ی له‌سیداره‌دانه. یاخود ئافره‌تێک مێڕده‌که‌ی خۆی بکوژێت تاکو به‌دوای پیاویکی تر بکه‌ویێت.

ڕەخنەی تووند لەم یاسایە.
دەق ومادەکانی ئەم یاسایە بەگشتی ڕەفزە لەلایەن ڕێكخراوی لێبووردنی نێونەتەوەیی و ڕێكخراوی ڕێككەوتنی جیهانی دژی سزای لەسێدارەدان، هەر لە ساڵی 2002 دا، ڕۆژی 10ی ئۆكتۆبر( 18ی ڕەزبەر)ی، وەك ڕۆژی جیهانیی خەبات لە دژی سزای لەسێدارەدانیان ڕاگەیاندوە. ئامانج لەو بڕیارە ئەوە بوو كە هەوڵ بدەن سزای لەسێدارەدان لە هەموو وڵاتانی جیهاندا ڕاگرن. بە پێی هەواڵی لێبووردنی نێونەتەوەیی، زۆربەی وڵاتانی جیهان سزای لەسێدارەدانیان لە یاساكانی خۆیان سڕیوەتەوە و هەندێك وڵاتیش هەن كە لەو ڕاستایەدا هەنگاو هەڵدەگرن.
-ئەو ووڵاتانەی زۆرترین ئیعدامی تیا ئەنجام دەدرێت. بەڵام بەپێی ڕاپۆرتی ڕێكخراوی نێونەتەوەیی مافی مرۆڤ، لە هەندێك لە وڵاتانی جیهاندا هەر ساڵ بە هەزاران كەس سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا دەسەپێ و ئێستاشی لەگەڵدابێ، 58وڵات هەن كە سزای لەسێدارەدان جێبەجێ دەكەن و زۆربەیان لە وڵاتانی وەك چین و ئێران و كۆرەی باكوور و عەرەبستان و پاكستان و ئامریكادا بەڕِێوە دەچن. ئەو وڵاتانە بەرپرسیاری بەڕێوەبردنی لە سەدا 95ی ئێعدامەكانن لە جیهان‏دان. بە پێی ریزبەندی راپۆرتی رێکخراوی نێونەتەوەیی بێت عێراق لە پلەی یەکەم دێت، ئێران بە پلەی دووەم و، چین و سعودیەش لە پلەی سێییەم و چوارم دێن کە بەکۆی گشتی لەم چوار وڵاتەدا 87 سزای لە سێدارەدان بە بەراورد بە هەموو جیهان جێبەجێدەکرێت.

عێراق و کوردستان سزای لە سێدارەدان.
لەکاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان یاسای لە سێدارەدانیش جێبەجێ بکات ئەوا سەرپێچی لە یاسای نێودەوڵەتی مرۆیی(القانون الدولی الانسانی) نەکردووە و پێشێلی ناکات، چونکە تا ئێستا عێراق پرۆتۆکۆلی ئیختیاری دووەمی تایبەت بە سزای لەسێدارەدانی ھاوپێچ بە پەیمانی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافی شارستانی و سیاسی پەسەند نەکردووە، ھەر کاتێکیش عیراق ئەو پرۆتۆکۆلەی پەسند کرد ئەوسا ھەرێمی کوردستان ئەگەر سزای لەسێدارەدان جێبەجێ بکات ئەوا دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە.
ئەگەرسزاى لەسێدارەدان لە عێراقدا جێبەجێبکرێت، کوردستانیش بەشێکە لە عێراق و دەبێت جێبەجێى بکات، بۆ ئەو مەبەستەش بڕگە و ماددەی تایبەت هەیە، ئەو تاوانانەش کە لەسێدارەدان دەیانگرێتەوە لە یاسای سزادانی عێراقی دیاری کراون، وەک کوشتنی بە ئەنقەست، تیرۆر و بازرگانی بە ماددە هۆشبەرەکان، بەڵام ئەم ڕێکخراوانە تائێستا نەیانتوانیوە ڕێگری لە حکومەتی عێراقی بکەن بەهەڵوەشاندنەوەی سزای لەسێدارەدان، یاخود بەلای کەمەوە جێبەجینەکردنی سزاکە، وەک ئەوەی کەلەهەرێمی کوردستان فشارەکەیان تاڕادەیەک ئامانجەکەی خۆی پێکاوە.
– چارەنووسی نادیاری سزادراوەکان.بەڵام یەکلا نەکردنەوەی چارەنوسی ئەم(سزادراوانە) کە سزادراون بەسزای لەسێدارەدان، کە ڕەنگە ڕێژەکەیان تادێت لەبەرزبونەوە دابێت، کەتیایاندایە چەندین ساڵە لە چاوەڕوانی مەرگدایە.! نەیاساکە هەموار دەکەنەوە، وەنەسزاکەشیان بەسەردا جێبەجێ دەکەن.! چارەنووسیان بە شیوەیەکی نادیار ماوەتەوە. بوونەتە ئەرک بە سەر حکومەت و کەس و کاریشیانەوە.