عەبدولڕەحمان عەلی ڕەزا: تاکەی هەرێمێکی بەرکاربەر دەبین و نابینە بەرهەمهێن؟
کوردستان لەئێستادا هەرێمێکی تەواو بەکاربەرە ، وبۆهەموو پێداویستیەکی سادەی ڕۆژانە دەبێت چاوەڕێی کاڵاوشمەکی هاوردەبکەین لەوڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی تریشەوە.هەر هەرێم وکۆمەڵگایەکیش بەکاربەری تەواو بێت بەدڵنیاییەوە زۆرترین فروفێڵی تێدا دەکرێت. بۆهەرێمی کوردستان نەبۆتە هەرێمێکی بەرهەمهێن ؟ ئایا ڕەگەزەکانی بون بەبەرهەمهێنی تێدایە ؟
پێکهاتەی خاکی کوردستان ولەباری کەش و هەواکەی وایکردوە کەهەرێمی کوردستان بۆ بوژاندنەوەو گەشەپێدانی هەموو سێکتەرەکان تەواوشیاوبێت لەوانە ( کشتوکاڵ و ئاژەڵداری، گەشتیاری، بازرگانی و پیشەسازی و زۆر سێکتەری دیکەش.
هەموو سێکتەرە ئاماژەبۆکراوەکان گەر ویستێکی ڕاستەقینەو پلانێکی تۆکمەی گشتگیر هەبێت بۆیان لەلایەن حکومەت ولایەنە پەیوەندیدارەکانەوە ئەوا لەماوەی چەندساڵێکی کەمدا دەتوانرێت کایەکە پێچەوانە بکرێتەوەو هەرێم لەبەکاربەری تەواوەوە بگۆڕدرێت بەبەرهەمهێن، یاخود لەهەرێمێکی کاڵاو شمەک هاودەکراوەوە بگۆڕدرێت بەهەرێمێکی هەناردەکراوی کاڵاوشمەک.
بەداخەوە حکومەتی هەرێم خۆی ڕۆڵی بەرچاوی بینیوە لەپوکانەوەو داڕمانی هەموو سێکتەرەکاندا باشترین نمونەش بۆڕاست و دروستی ئەوەی کەحکومەت خۆی نەیویستوەو گەرەکی نەبوە ئەو کەرتانە گەشە بکەن ئەوەیە، کە لەو ساڵانەی بودجەیەکی زەبەلاح لەناوەندەوە دەهاتەهەرێم بۆوەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوە ئاوییەکان، کە ئاسایشی خۆراک و ئاوی پێوەبەندە تەنها لە ( 1.8٪)یەک و پۆینت هەشتی دابین دەکردو بۆ وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیش ساڵانە ڕێژەی لە ( 1.1 )یەک و پۆینت یەکی تەرخاندەکرد، بۆیەبەدابینکردنی بودجەیەکی لەوشێوە بۆ ئەو دوو وەزارەتە بەڵگەی تەواون کەحکومەت کەمتەرخەمی یەکەمە لە پوکانەوەی ئەوسێکتەرانە، ئاخەر لەکوێی دنیاهەبوە بۆسێکتەری ( کشتوکاڵ، ئاو، پیشەسازی، بازرگانی ) ئەوبودجەی کەبۆیان تەرخاندەکرێت نەگاتە لە ( 3٪) ی کۆی بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان.
ئەوە سێکتەری گەشتیاریش بابوەستێ، کە کراوەتە پاشکۆی وەزارەتی شارەوانی و حاڵی لەسێکتەرەکانی ترخراپتر نەبێ باشترنیە، لەکاتێکدا سروشتی جوانی کوردستان هێندە شوێنی ڕەنگین و سەرنج ڕاکێشی تێدایە کەدەتوانرێت بەکەمترین تێچون بکرێتە ناوچەیەکی هێندە گەشتیاری و قەشەنگ کەنەک تەنها هاوڵاتیانی هەرێم، بەڵکو لەوڵاتانی ترەوە گەشیاران ڕووی تێبکەن و سێکتەرەکە بکرێتە سەرچاوەیەکی گرنگی تری کۆکردنەوەی داهات.
یەکێک لەخاڵەبەهێزەکانی وڵات و هەرێمی بەرهەمهێن و خۆژێنەر ئەوەیە، کەکەمترین دراوت بچێتەدەرەوە بۆهاوردەکردنی کاڵاوشمەک وپێداویستیەکانی تر ، وئەودراوە هەرلەناوخۆدا بەکاربهێنرێتەوە دەبێتەهۆکارێک بۆبەهێزبوونی بەهای دراوەکە ، بەڵام بەداخەوە لەبەرئەوەی هەرێم تەواو بەکاربەرین ساڵانە چەردەیەکی باش دراومان دەچێتەدەرەوە، ئەمەجگەلەوەی کەزۆرینەی ئەوکاڵاوشمەکانەی هاوردە دەکرێن لەڕووی کوالێتی وتەندروستیشەوە لەئاستی پێویستدا نین .
بۆنمونەبەگوێرەی ئاماری دەستەی ئاماری هەرێم تەنها لەساڵی ڕابردوودا (2019 )دا بڕی ( 17.781.799 )حەڤدەملیۆن وحەوت سەدوهەشتاویەک هەزارو حەوت سەدونەوەدو نۆکیلۆگرام خۆراکی هەمەجۆرو جیاواز هاوردەی هەرێمی کوردستان کراوە، کە بەهای ئەوپارەیەی بۆکڕین و هاوردەی ئەو بڕەخۆراک و کاڵاوشمەکانەی چۆتەدەرەوە بریتیە لە ( 15 ملیاردو 496 ملیۆن و 859 هەزاردینار) ئەوداتایە کورت وپوخت پێمان دەڵێت، کە چەندە وێرانین لەبەرهەمهێنانداو چەندیش بەگوڕو بەهێزین لەهاوردەکردندا.
وەک وتمان مەرج نیە ئەو کاڵاو پێداویستیە هاوردە کراوانە لەڕووی تەندروستی و کوالێتیشەوە بێ کێشەو کەم وکورتی نەبن و، هەموویان شیاوی خواردن بن، چونکە هەر لەساڵی ڕابردوودا لەشارو شارۆچکەکانی هەرێمدا لەلایەن لیژنە تایبەتمەندەکانەوە بڕی زیاتر لە ( 1732 )هەزاروحەوت سەدوسی و دوو تۆن خۆراک و دەرمان و کاڵاوشمەکی بەسەرچوو دەستیان بەسەردا گیراوەو لەناوبراون، کەب ەدڵنیاییەوە چەندین هێندەش لەو بڕە لەنێوبازاڕەکانی هەرێمدا ساخکراونەتەوەو دەرخواردی هاونیشتمانیانی هەرێم دراون، کە بەشێک لەو پەتاو نەخۆشیانەی لەهەرێمدا ڕۆژانەو ساڵانە ڕێژەکەی لەبەرزبونەوەدایە خراپی و نزمی کوالێتی ئەو خۆراک و کاڵاوشمەکانەیە، کە هاوردەی هەرێم دەکرێت باشترین نمونەی زیندوش بۆ سەلماندنی ڕاست و دروستی قسەکە ئەوەیە کەلەساڵی ( 2019 )دا ژمارەی ئەوکەسانەی کەتۆمارکراون و توشی نەخۆشی شێرپەنجەبوون گەیشتۆتە ( 5100 )پێنج هەزارو سەدکەس کەڕێژەکەبەراورد بەساڵانی پێشتر زۆرزیادیکردوە.
لەهەموو وڵاتانی پێشکەوتودا بۆ پێشخستن و بوژانەوەی سەرخان و ژێرخانە ئابورییەکەیی و هەمەجۆربونی سەرچاوەی داهات گرنگی وەکیەکی بەهەموو سێکتەرە جۆراوجۆرەکان دەدرێت نەک چەندسێکتەرو کەرتێک بکەنە قوربانی تاکەسێکتەرێک، وەک ئەوەی لەچەندساڵی ڕابردووئێستاشدا لەهەرێمدا کاری لەسەرکراوە و هەموو سێکتەرەکانی ( کشتوکاڵ، ئاو، پیشەسازی، بازرگانی) و… هتد، بەتەواوی پشتگوێخراون و بونەتە قوربانی سێکتەری سوتەمەنی کەلەجێی ڕەحمەت و نیعمەت بۆهاوڵاتیان زیاتربوەتە میحنەت و زەحمەت.
ڕاستە سێکتەری سوتەمەنی گرنگی تایبەتی خۆی هەیە، بەڵام خۆناکرێت بەهۆی ئەوەوە سێکتەرەکانی ترپەراوێزوفەرامۆش بکرێت، و لەگەڵ هەڵبەزودابەزی بەهاکەیدا ئیتر خەڵکی چاوەڕوانی قەیرانێکی تربن.
بۆیە هیچ کاتێک خاوەنی ئابورییەکی بەهێزنابین گەر هەموو هێلکەکان بخرێنە نێو سەبەتەیەکەوە ئیتر سوتەمەنی بێت یان هەر سێکتەروکەرتێکی تر.
ئەم پەراوێزخستنەی سێکتەرەکانی تر بەشێوەیەکە بەڕوونی ڕەنگیداوەتەوە لەسەرزەمینی واقیعدا بۆنمونە سەرەڕای هەبوونی زیاتر لە (35 )ملیارد مەترسێجای ئاوی هەرێم لەئێستادا بەشی کەمترلەسێ یەکی ئەوبڕە بەنداو لە هەرێمدا هەیە، لەهەبونی ئەو سوتەمەنیە زۆرە لەهەرێمدا کەچی تائێستاش نەتوانراوە گەنجینەیەک (خەزانێک) لە هەرێم دروستبکرێت، کە توانای هەڵگرتنی ( 50 )ملیۆن لیتر سوتەمەنی هەبێت، تاکو بتوانرێت لەسەرهەڵدانی قەیرانێکی بچوکیشدا سودی لێببینرێت، ئەمە سەرەڕای هەبوونی دەیان جۆر کەرەستەی خاوی هەمەچەشن نەتوانراوە کارگەی پێویستیان بۆبنیادبنرێت، و تەنانەت لەئێستادا بەشی نیوەی بەرهەمی دانەوێڵەی هەرێم سایلۆ هەیە بۆ هەڵگرتنیان.
ئەوسێکتەرەی کەڕۆڵی هەیەو پێویستە بۆگۆڕینی هەر هەرێم ووڵاتێک لەبەکاربەرەوە بۆ بەرهەمهێن، سێکتەری کشتوکاڵە کەجێی داخە لەگەڵ هەبونی زەوی بەپیت و کەش و ئاووهەوای لەبارو دەستی کاری باش، بەڵام زۆرینەی بەرهەمەکانی سەوزەومیوە لەدەرەوە هاوردە دەکرێت. لەکاتێکدا بەگرنگیدان بەم سێکتەرە بوژاندنەوەو ڕزگارکردنی لەپوکانەوەی تێیکەوتوە دەتوانرێت نەک بەشی پێداویستی دانیشتوان، بەڵکو بەشی سێ هێندەی دانیشتوانی ئێستای هەرێم بەرهەم وبەروبومی کشتوکاڵیمان هەبێت.
بەدڵنیاییەوە گەرلە( 25٪)ی ئەوپارەیەی لەچەندساڵی ڕابردوودا بۆ کڕین و هاوردەی بەرهەمی کشتوکاڵی چۆتەدەرەوەی هەرێم بۆ گەشەپێدانی کشتوکاڵ دابین بکرایە ئەواحاڵی کەرتی کشتوکاڵ وەک ئێستانەدەبوو، چونکە بەپێی ئاماری فەرمی وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانی حکومەتی هەرێم تەنها لەماوەی ( 10 )ساڵدا ( 2004 — 2014 ) بایی ( 7 ملیاردۆ 139 ملیۆن دۆلار ) حەوت ملیاردو سەدوسی و نۆملیۆن دۆلار تەنها بەروبومی سەوزەومیوە هاوردەی هەرێم کراوە.
دەبێت لەوە هەرەسهێنانتری کەرتی کشتوکاڵ چیتربێت سەرەڕای ئەو هەموو زەوییەکشتوکاڵیە بە پیتەو دەشتە کاکی بەکاکیەکانی شارەزوو، بتوێن، دەشتی هەولێر، سلێڤانی و….. چەندین ناوچەی تر کەهیچی کەمترنیە لەبەپیتی دەشتەئاماژەپێکراوەکان.
باشە دەبێت چ هۆکارێک هەبێت بەرهەمێکی کشتوکاڵی وەک نۆک بەپێی داتاکانی وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێم لەساڵی ( 2010 ) دا بڕی ( 18.594)هەژدەهەزارو پێنج سەدونەوەدوچوارتۆن بەرهەمهێنرابێت، بەڵام دوای هەشت ساڵ و لەساڵی ( 2017 )دا بڕی بەرهەمهێنانی هەمان بەرهەم نزمبێتەوە بۆ ( 9523 )نۆ هەزارو پێنج سەدوبیست و سێ تۆن واتاڕێژەکە لە( ٥۰٪) دابەزیوە ، لەکاتێکدا هەرێمی کوردستان ساڵانە پێویستی بە ( 58.950) پەنجاو هەشت هەزارو نۆ سەدو پەنجاتۆن هەیە.
یاخود چ ڕەوایەتیەکی تێدایە ساڵانە هەرێم پێویستی بە ( 200.000) دوو سەد هەزار تۆن برنج هەبێت، کەچی تەنها ( 5 ـــ 6 ) پێنج بۆشەش هەزارتۆنی لێبەرهەم بهێنرێت، و لەساڵێکدا بایی ( 230)دوو سەدو سی ملیۆن دۆلار برنج لەوڵاتانی دەرەوە هاوردە بکەین.
لەوەش نالۆژیکی تر ئەوەیە کە لە هەرێمدا ساڵانە تەنها ( 54.000) پەنجاو چوار هەزارتۆن میوەبەرهەم دێت، لەکاتێکدا پێداویستی هەرێم بۆمیوە لەساڵێکدا ( 530 )پێنج سەدوسی هەزارتۆنە. ئەمە تەنها چەندنمونەیەکن وبەس گەرنا ساڵانە پارەیەکی خەیاڵی دەچێتەدەرەوە بۆهاوردەکردنی خۆراک وسەوزەومیوە وخواردنەکانی تر.
ئەم داڕمانی ئابورییە بواری ئاژەڵداریشی گرتوەتەوە و گەرحاڵی لەکشتوکاڵ خراپتر نەبێت ئەواباشترنیە، بۆنمونە لەساڵی ( 2003) دا تەنها لەسنوری پارێزگای سلێمانی زیاتر لە ( 4 )چوارملیۆن سەرئاژەڵ هەبوە بە مەڕ و بزن و ڕەشەوڵاخیشەوە، بەڵام ڕێژەکەدوای ( 16)ساڵ واتا لەساڵی ( 2019)دا دابەزیوە بۆ ( 1.700.000) یەک ملیۆن و حەوت سەدهەزار سەرئاژەڵ، واتا ڕێژەکە لەنیوە زیاتر دابەزینی بەخۆوە بینیوە.
ئەم داتاو ژمارانە پێویستیان بەهەڵوەستەکردن هەیە لەلایەن بەرپرسان و لایەنی پەیوەندیدارەوە،و ناکرێت بەئاسایی وەریبگرن. دەبوایە حکومەتی هەرێم و بەرپرسەباڵاکانی ئەو قەیرانەی لەچەندساڵی ڕابردودا ڕووی لەهەرێمکرد، دایبچڵەکاندنایەو بیریان لەوەبکردایەتەوە، کەهۆکاری سەرەکی دروستبون وسەرهەڵدانی قەیرانەکان دەگەڕێتەوە بۆئەوەی، کەلەساڵانی ڕابردوودا تەنهاوتەنها پشت بەیەک سەرچاوە بەسترابوو کەسوتەمەنی بوو.
بەدڵنیاییەوە گەر هاوشانی سێکتەری نەوت وسوتەمەنی گرنگیش بدرایە بەکشتوکاڵ وئاووئاژەڵداری وپیشەسازی وبازرگانی و… هتد، ئەوا هەرگیز نەهەرێم ونەدانیشتوانەکەشی نەتوشی قەیران دەهاتن و نەمەتریش لەسەرئاسایشی خۆراک و ئاویان دروست دەبوو.
بۆ ئەوەی هەوڵەکانی گۆڕینی هەرێم لەهەرێمێکی بەکاربەرەوە بۆ بەرهەم هێن بگۆڕدرێن وسەرکەوتوبێت ئەوا گرنگترین خاڵ و دەستپێک گرنگی دانەبەبەرهەم و بەروبومی خۆماڵی و دروستکردنی بازاڕ بۆبەرهەمی جوتیاران و خاوەن کارگەکانی هەرێمی کوردستان و دانانی سنورێک بۆئەوهاوردە بەلێشاوەی کاڵاوشمەکی دەرەکیە، وەدەبێت هەموان لەوڕاستیە بگەن، کە هاوردەکردنی ئەوهەموو کاڵاوشمەکەیەکسانە بەچونەدەرەوەی بڕەپارەیەکی زەبەلاح.
بەرپرسانی وڵاتانی دنیا لەپێناوپاراستنی بەرهەمی خۆماڵی وڕێگریکردن لە کاڵاوشمەکی هاوردە هەموو هەوڵێک دەدەن و چەندین ڕێوشوێن دەگرنەبەر، لەساڵی ڕابردوودا ( 2019 )دا وەزیری کشتوکاڵی تورکیا لەلێدوانێکیدا ووتی ( هاوردەکردنی بەروبومی کشتوکاڵی دەرەکی لەهاوردەکردنی تیرۆروگروپە توندڕەوەکان مەترسیدارترە بۆ وڵات ) ئەم وتەیەی وەزیری کشتوکاڵی تورکیا لەکاتێکدایە کەلە( 85 ٪)ی هاوردەی بەروبومی سەوزەو میوە بۆ هەرێم لەهەردوو وڵاتی تورکیا و ئێرانەوەیە.
یاخود لەساڵی (2015 )دا هەواڵێک بڵاوبویەوەکە لەوکات وساتەدا دەنگدانەوەیەکی زۆری هەبوو ئەویش ئەوەبوو کە سەرۆکی چیچان ( ڕەمزان قادرۆڤ) تەڵاقی لەخێزانەکەی خواردوە کەئەگەر شتێک بێنێتەسەر سفرەی خواردنی ژەمەکانیان کەوەبەرهێنراوی بیانی و دەرەوەی وڵات بێت، لەکاتێکدا لەهەمان بەرهەم چیچانیەکەی هەبێت، ئەم تەڵاقەی سەرۆکی چیچان لەکاتێکدابوو کەسەردانی کارگەیەکی وەبەرهێنانی چیچانی کرد، ئەوەش لەپێناو بایەخدان بوو بە بەرهەمی خۆماڵی. بەڵام ئایا بەرپرسانی باڵای هەرێم تاچەند لەگەڵ لێدوانەکەی وەزیری کشتوکاڵی تورکیان و تاچ ڕادەیەکیش نیمچەهەڵوێستێکی وەک سەرۆکی چیچانیان دەبێت. چونکە بەداخەوە زۆرجار زۆرێک لە بەرپرسانی باڵای هەرێم بۆ کڕینی پێداویستیەکی ئاسایی ڕوو لەوڵاتانی دەرەوەدەکەن و ئەوەی بەخەیاڵیاندا نەیەت بەرهەمی ناوخۆ و پاراستن وگرنگی پێدانیانە، وە تاکو گۆڕانکاری لەو عەقڵیاتانەشدا نەکرێت و ڕوونەدات ئەوا هەربەهەرێمێکی بەکاربەری دەمێنینەوە،و بەهۆیشیەوە کاڵاوشمەک و خۆراکی کوالێتی نزم دەهێنرێته نێو بازاڕەکانی هەرێم و زەرەمەندی سەرەکیش تەنها هاوڵاتیانی گشتی هەرێمی کوردستانه.
