ڕه‌زا شوان: منداڵەکانمان، گرنگترین و بە نرخترین سامان و سەرمایەی گەلەکەمانن. چاوپێکەوتن.
چه‌ند گرنگ و پڕ بایه‌خه، كه‌سانێ هه‌بن خه‌م له نه‌وه‌كانی دواڕۆژی نیشتمان بخۆن، وه دڵسۆزبن بۆ ئه‌وه‌ی په‌روه‌رده‌یه‌كی باش بكرێن و ئاشنا بن به فه‌رهه‌نگ و كه‌لتوور و زمانی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆیان، پاشان وه‌ك تاكێكی هۆشیار و پێگه‌یشت و ده‌رووندرووست به جوانترین شێوه بیكه‌ن به خه‌ڵات و دیاریی بۆ كۆمه‌ڵگه‌كه‌یان، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وانیش له ئاینده‌دا به پاكیی و دڵسۆزیی و وه‌فاداریی خزمه‌تی گه‌ل و خاكه‌كه‌یان بكه‌ن. بۆیه به دڵنیاییه‌وه ده‌توانرێ له ڕێگه‌ی ئه‌ده‌بی منداڵانه‌وه زۆر كاری گرنگ و گه‌وره بكرێ، بۆ نموونه: وانه‌ی هۆنراوه، كه له كتێبه‌كانی پرۆگرامی خوێندنی قوتابخانه‌دا پێشتر خوێندوومانه‌و هه‌رگیز له بیرمان ناچنه‌وه، بۆ؟ چونكه هۆنراوه، كێش و سه‌روای هه‌یه‌و وشه‌كانی: ناسك و جوان و پڕ له مۆسیقایه، وه زۆر سه‌رنج ڕاكێشه‌و به ئاسانی له‌به‌ر ده‌كرێ، گه‌شه به هزر ده‌دات و خه‌یاڵ فراوان ده‌كات، ئاره‌زووی خوێندنه‌وه لای قوتابی زیاتر ده‌كات، بۆیه پێویسته وانه‌ی هۆنراوه به گرنگ بزاندرێ و زیاتر بایه‌خی پێبدرێ. ده‌رباره‌ی ئه‌م باسه و به گشتی سه‌باره‌ت به ئه‌ده‌بی منداڵان، ئه‌م دیداره‌مان له‌گه‌ڵ كه‌سایه‌تی دیار و ناسراوی بواری منداڵان به‌ڕێز.( م. ڕه‌زا شوان )ی شاعیر و نووسه‌ر ئه‌نجامدا.
هه‌ڤپه‌یڤین: ڕۆسته‌م خامۆش
پرسیار: گـرنگی ئەدەب بۆ منـداڵان چـۆن هەڵـدەسەنگـێنن؟
وەڵام: سەرەتا پێویستە ئەوە بزانین، کە منداڵەکانمان، گرنگترین و بەنرخترین سامان و سەرمایەی گەلەکەمانن.. منداڵانی ئەمڕۆمان هیوا و پرۆژەی داهاتووی گەلەکەمانن، لە سایەی بایەخپێدانیان و پەروەردەکردنی دروست و ڕێنمایی و ڕاهێنان و ئاراستەکردنی ڕاستیانـدا، داهـاتوویەکی خوازراوی گەشتر و شیاوتر بۆ کوردو کوردستان دێنەدی.
بایەخدانمان بە منداڵە چاوگەشەکانی ئەمڕۆمان، بایەخدانە بە ژنان و پیاوانی بەیانیمان، چونکە ئەم منداڵانەی ئەمڕۆمانن لە داهـاتوودا دەبنە کەڵە پیاوانی جـوامێر و قـارەمان، دەبنە ژنانی ناودار و چالاکوان.. دەبنە شۆڕەسوارانی مەیدانی کوردایەتی و مەردایەتی. ئەم منداڵانه‌ی ئەمڕۆمانن لە داهـاتوودا، دەبنە دەسەڵاتـداران و کاربەدەستان و هـەموو دەسەڵات و کاروبـارێکی کوردستان دەگرنە ئەستۆ و بەڕێوەیان دەبەن.. تا زیاتریش بایەخیان پێبدەین، زیاتر لە هێنانەدی و گەیشتن بەو داهاتووە گەشە دڵنیا دەبین.
لە ئەمڕۆدا، ڕادەی بایەخـپێدان و پەروەرەدەکـردنی دروست و ڕاهـێنان و ئامادەکـردنی باش و رۆشنبیریکردنی منداڵان، بوونەتە پێوەر و هەڵسەنگاندنی رادەی پێشکەوتن و شارسـتانی گـەلان و وڵاتـان لە جـیهانـدا.. چونـکە منـداڵان ئەمـڕۆ و داهـاتووشن.
بایەخدانمان بە پەروەردەکردن و ئامادەکردن و ئاراستەکردنی درووستی منداڵەکانمان، پێویسترین و پيرۆزترین ئەرکی ئەستۆی هەمـوومانە: دایکان و باوکان، مامۆستاکان، نووسەران، هـونەرمەنـدان، میدیاکاران و راگەیانـدنەکان، رێکخـراوەکان، حکومەت، هەر خەمخـۆر و دڵسۆز و هـیواخوازێکی داهـاتوویەکی باشتر بۆ کورد و کوردستان.
پێویستە ئەوەش بزانـین، کە پەروەردە و ئامادەکـردن و راهـێنان و رۆشنبیریکردنی منداڵان، کارێکی هەڕەمەکی و ئاسان نییە.. کارێکی زۆر هەستیار و چارەنووسازە، هەر هەڵەیەک بکەین، زیانێکی گەورەو و کارەساتێکی وێرانکردنی لێدەکەوێتەوە و ڕاستکردنەوەیان زۆر زەحـمەتە.. بۆیە پێویستیی بە بەڵەدی هەیە.
(ئەلـیزابێس ماخـت) دەڵێت: ” لە کاتی ئەنجامدانی پەروەردەکردنی منداڵەکانماندا، هەر هەڵەیەک بکەین، دەبێتە هـۆی دۆڕاندنی جەنگێک کە لە پێناوی داهاتوویەکی باشتردا دەستمان داوەتـێ..” رۆشنبیری لە منداڵانەوە دەستـپێدەکات.. ئەدەبی منداڵانیش، گـرنگـترین کۆڵـەکەیە لە کۆڵەکەکـانی رۆشنبیری و خـوڕترین رووبـارە لە رووبارەکـانی رۆشـنبیریی منداڵان.
ئەدەبی منـداڵان کە تایبەتە بە منـداڵانەوە، لە ئەمـڕۆدا بەشێکی گـرنگە لە ئـەدەب بە گشتی. تا ئێستاش گەلێ پێناسەی جیاوازیان بۆ چەمکی ئەدەبی منداڵان کردوون، بەڵام هەموو پێناسەکان، کۆکـن لەسەر ئەوەی کە ئـەدەبی منـداڵان تایبەتمەندی خۆی هـەیە. گرنگـیدان بە ئـەدەبی منـداڵان، گرنگـیدانە بە ئـەدەب بە گـشتی.
ئەدەبی منداڵان، کەرەستەیەکی گرنگە، هۆیەکی ئاسانیشە، لە پێکهێنانی کەسێتییەکی دروست و هاوسەنگ لە ژیانی منداڵان و لە گەشەکردنی زەین وهۆش و بیر و دەروون و زمانی منداڵان و ئامادەکردنیان بۆ داهـاتوویەکی باشتر، کە بتوانن رۆڵـیان هـەبێت لە پێشکەوتن و لە پێکهـێنانی تـاکی سـوودبەخـش و کۆمەڵـگەیەکی شـاد و بەخـتەوەر. ئـەدەبی منـداڵان گـرنگـترین هـۆیە لە هـۆیەکـانی پـەرەوەردکـردنی دروستی منـداڵان.
(دۆن مـورایـە) دەڵێت: “ئـەدەبی منداڵان، کاریگەریییەکی گرنگ و بایەخێکی جیاوازی لە ژیـانی ئەمـڕۆ و داهـاتوودا هـەیە”لە ئەمڕۆدا، توێژێنەرەکان و دەروونناسان، گرنگییەکی زۆر بە ئەدەبی منداڵان دەدەن. لەم پێودانگـەوە، ئـەدەبی منـداڵانی کوردمـان، پێویستـییەکی زۆر گـرنگی نەتـەوەیی و کوردستانیمانە. بێجگە لەم ئامانجەش، ئەدەبی منداڵانی کورد گەلێ رەهەنـدی جیاوازی لەخۆگـرتووە. لە بارەی گرنگی ئەدەب بۆ منداڵان، شاعیری ناسراوی بولگاری (ران بوسلیک) دەڵێت: “ئـەدەب بۆ منـداڵان، وەکوو شـیری دایـک و هـەوای پـاک وایە، کە پێویستە هـەبن” هەر لەم بارەیـەوە، دکـتۆر (ناسرەدیـن ئەلـئەسەدی) دەڵێت:”ئـەدەبی منـداڵان بـۆ بیـر، وەکوو ڤـیتامینەکان وایە.. کە هـۆش و ئەنـدێشە پێویستیان بە جـۆرەکانی هەیە.. هەر جۆرێکیش لایە لە بیـر و لە هـەست و لە لایەنە ئەنـدێشەییەکـان مەست دەکات” گەر بە تەسەلی و درێژی، باس لە سوودەکانی ئەدەبی منداڵان بکەین زۆر زۆرن.
پرسیار: لە ئێستادا ئـەدەبی منـداڵانی کوردمان.. چـۆن دەبیـنن و لە چ ئاستێکـدایە؟
وەڵام: ئەدەبی منداڵانی کوردمان، بێ بنەما و بێ رەگ و ریشە نییە، لەگەڵ بوونی کورد لەسەر زەویـدا بوونی هەبووە.. بە سەدان چیرۆکی ئەفسانەیی و نەزیـلە و هەقـایەت و داستان و چیرۆکی فـۆلکلۆری و میللی هەمەجۆرە و هەمەمه‌بەستمان هـەیە، بە هـەزاران دێـڕ و هـۆنـراوەی لای لایەی و لـورین و گۆرانی دایکانی کوردمان هەیە، کە لەگەڵ راژەنیـنی لانکی کورپەکـانیان بە دەنگ و ئاوازەوە وتوویانە.. لای لایەش بەشێکە لە ئەدەبی منداڵان..لای لایە بە سەرەتای دەستپێکردنی ئەدەبی و ئەدەبی زارەکی منداڵان دادەنرێت.. (لامارتین) دەڵێت: “جـوانترین هـۆنراوە لە سەرانسەری جیهاندا، لای لایەی دایکـانە” کونترین لای لایەش لە هەموو جیهانـدا، لای لایەیـەکی رەسەنی کـوردییە، کە مێژووەکەی بۆ زیاتر لە چواردە هەزار ساڵ بەر لە ئەمـڕۆ دەگەڕێتـەوە، کە بە زمـانی ئاڤـێستا وتـراوە.. گەلێ بەڵگەی مێژووییمان هـەیە، کە دێـرینی و رەسەنایەتی ئەدەبی کوردی دەسەلـمێنن.. لەو چـیرۆک و هـۆنراوە فـۆلکلۆری و میللییانە و لەو داستان و چـیرۆکە ئەفسانە کوردییانەی، کە وەکوو کەلەپووری نەتەوەیی بۆمان ماونەتەوە، بەشی منـداڵانی کوردیشمانی تێـیانـدا هـەیە.
ئەدەبی منداڵان لە جیهاندا وەکوو ئەدەبێکی نووسراوی سەربەخۆ و تایبەت بە منداڵان، لە سەردەمێکی تازەدا، بەم شێوە هونەرییە تازەی ئێستای، لقێکی تازەیە لەنێو ئەدەبی هەموو گەلانـدا، بە ئەدەبی گەلی کوردیشمانەوە.. مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ (سەدەی حەڤـدەمین)، کە بە شێوەیەکی فەرمی لە وڵاتی (فـەرەنسا)دا سەری هـەڵـدا.
ئەدەبی منداڵانی تازە لە ئەدەبی کوردیمان دا، ئەگەرچی بە ئەدەبێکی تـازەی دەزانین، بەڵام لە راستیدا، لە پێشەوەی مێژووی ئەدەبی منداڵانی زۆربەی گەلانی جیهانەوەیە. گەر پەرتووکی (نوبارا بچوکان)ی شاعیر و بیرمەنـدی گەلەکەمان (ئەحـمەدی خـانی) بە سەرەتـای شیعـری نوێی منـداڵان دابنێـین، کە لە ساڵی(1682ز)دا داینـاوە.. واتا نزیکەی(338) ساڵ بەر لە ئێستا دایناوە.. کە بریتییە لە فەرهەنگە شیعرێکی فێرکاری بە زمانی کوردی بۆ منـداڵانی کوردمـان. زۆربەی شاعـیرانی ناسراوی کوردمان، لەپاڵ نووسینی شیعـر بۆ گەورەکان، شیعـر و چـیرۆکەشیعر و سروود و ئـۆپەرێت و شانۆشـیان بۆ منـداڵانی کوردمان نووسـیوون.
لە سەرەتای ساڵانی حەفتاکانی سەدەی رابردووەوە، ئەدەبی منداڵانی کورد، لە رووی چـۆنێتی و چەندێتییەوە، گەشەکردن و پێشکەوتن و هەمەڕەنگێیەکی زیاتری بەخۆیەوە بینی، چەند شاعـیر و چیرۆکنووس و شانۆنووس و هونەرمەنـدی وێنەکێشی ناسراو و بە توانای کوردمان، لە بواری ئەدەبی منداڵانی کورد، روویان لە بواری ئەدەبی منداڵان کرد. قۆناغ و وەرچەرخانێکی نوێ لە بواری ئەدەبی منداڵانی کورددا هاتە کایەوە.. جێ پەنجەی ئەو نووسەرانەمان لە پێشخستنی ئەدەبی منداڵانی کورددا دیارە.. هەندێکیان تا ئەمـڕۆش بەردەوامن لە نووسیندا.. هەندێک لە نووسەرانی ئەدەبی منداڵانمان لە ئاستی نووسەرە بەناوبانگە جیهانییەکانی ئەم بوارە، بە کەمتر نازانـم.. بە پێویستی دەزانم، کە شاکارە ئەدەبییەکانیان وەریان بگـێڕن بۆ زمانی ئینگلیزی.. تا لە جیهانـدا بناسـرێن.
پێویستە ئەو راستییەش بڵێین، کە ژمارەی نووسەرانی ئەدەبی منداڵانمان، لە هەموو کوردستاندا، لە هەموو لقەکانی ئەدەبی منداڵاندا زۆر کەمن و ناگەن بە پەنجا نووسەر. ئەمەش لە چاو ژمارەی هەموو منداڵانی کورد، کە بە (30) ملیۆن منداڵ مەزندە دەکرێن زۆر کەمن.. ئەو نووسەرانەشی پسپۆڕی ئەدەبی منداڵانی کوردن و هەموو توانایەکیان بۆ ئەو بوارە تەرخان کردوون، لە پەنجەکـانی دەستەکـانمان زیاتـرنین.. لەگەڵ ئەوەشدا، ئاستی ئەدەبی منداڵانی کورد، لە ئاستی ئەدەبی منداڵانی گەلێ لە گەلانی تر باشترە، کە خاوەنی دەسەڵات و دەوڵەت و ئابووری خۆیانن. من گەشبینم بە هاتنەدی داهـاتوویەکی باشتر و گەشتری ئەدەبی منداڵانی کوردمان، لە سایەی داهـێنان و ئەزمـوونی سەرکەوتـووی نووسەرانی دڵسـۆزی ئەم بوارەمان.
پرسیار: شیعـری فـێرکاری و پەروەردەیی لە ئەدەبی منداڵانی کورد، لە کەیەوە سەریان هەڵـداوە و چ گرنگـییەکیان بۆ منـداڵان هـەیە؟
وەڵام: شیعری فێرکاری، یا شیعری فێرکردن، یا هۆنراوەی فێرکاری، لە زمانی کوردیدا، هەرسێ زاراوەکە بۆ یەک مەبەست بەکار دەهێنرێن، لە ئەدەبی هەموو گەلانی جیهانـدا بوونی هەیە. شیعری فێرکاری جۆرێکی گرنگە لە جۆرەکانی شیعری منداڵان، پانتاییەکی فـراوانی لە ئەدەبی منداڵانـدا گرتۆتەوە.. کە سوود و گـرنگی خۆی هـەیە لە فـێرکردن و لە پەروەردەکردنی منداڵاندا.. کێش و سەروا و موزیکی هەیە و بە شێوەیەکی هـونەری دەهۆنرێتەوە.. شیعـری فێرکاریی مەبەستی فێرکردنە، هەموو لایەنێکیش لەخۆدەگـرێت: ئامۆژگاریی، رێنمایی، پەند و وانە، زانیاری، زانستی، رەوشتی، مێژوویی، پەروەردەیی، زمـانی، جوگـرافی، تەنـدروستی، بیرکـاری، وەرزشی، کۆمیـدی، بەهـا جـوان و بەرزە مرۆڤایەتییەکان، کۆمەڵایەتیی و… هتد. وەکوو ژانرەکانی تری شیعر، شیعـری فێرکاریش مەرج و خەسڵەتی هـونەریی خـۆی هـەیە.
تا ئێستاش، گەلێ پێناسەی جیاواز بۆ چەمکی شیعـری فـێرکاری کـراون، لەوانەش بریتییە لە: کۆمەڵێک زانیاری، یا راستیی زانیاری، کە شاعـیر بە شێوەی هـۆنـراوە رێکیدەخات، بۆ ئەوەی قوتابیان بتوانن بە ئاسانی لێیان تێبگەن و لەبەریان بکەن. هەندێکیش پێیان وایە، کە شیعری فێرکاری بەشێکی زۆری خەسڵەتە هونەرییەکانی شیعـری تێـدا نییە، وەکوو خـەیـاڵ و سـۆزداری و چـێـژ و جـوانی شـیعـر.
دکتۆرە (شوکـریە رەسوول) بەم شێوەیە پێناسەی شیعـری فـێرکاری دەکات و دەڵـێت: شیعـری فـێرکـردن ئـەو شیعـرەیـە، کە سـوود بە خـوێنەر یا گـوێگـر دەگـەیـەنێ، لە هەڵسوکەوت و ژیانی رۆژانەیدا. لە رێگای دەربڕینی رایەک یا پەندێک یا راسپاردنێک یا ئامۆژگارییەک، لە چەنـد دێـڕێکی ئاشکـرا و دیاریکـراودا. بە زووترین کـات لەبـەر ئەکـرێت و دەوتـرێتـەوە” شیعـری پەروەردەیی، کە تایبەتە بە پەروەردەکردنی دروستی منداڵان، رۆڵێکی گرنگی لە پەروەردەکردن و لە هـاندان و ئامادەکـردنی منداڵان بۆ ژیـانی ئەمـڕۆ و داهاتوویان هەیە.. بە تەواکەری پرۆگرامەکانی خوێندنی کوردی قوتابخانەی بنەڕەتیش دادەنرێت.
دکتۆر (فـازل مەجـید مەحـمود) بـەم شـێوەیە شـیعـری پـەروەردەیی پـۆلـێن کـردووە: پەروەردەی نیشـتـمانی، پەروەردەی فـێرکـاری و خـوێنـدن، پەروەردەی رەوشـتی، پەروەردەی مرۆڤـایەتی، پەروەردەی هـۆشەکی و دەروونـی، پەروەردەی وەرزشـی، پەروەردەی ئاینی، پەروەردەی دروسـتی یا تەنـدروستی).هەنـدێ لە توێـژێنەرەکـان شیعـری فـێرکاری و شیعـری پەروەردەیـی، پێکەوە جـووت دەکەن و پێـیان وایە، کە هەردووکـیان هەمـان مەبەستـیان هـەیە.
زۆربـەی شاعـیرانی کۆن و تازەمان جۆرەکانی شیعـری فـێرکاری و پەروەردەییان بۆ منـداڵانی کـورد نووسـیون و دەنووسـن و بوونـە بە بەشێکی گـرنگ لە شیعـرەکانیان. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت کە ئەدەبی منداڵان، بگۆڕێت بە وانـەی پەروەردەیی و وانـەی فـێرکردن، لە چـێژ و خـۆشی و خەیـاڵ و جـوانی بـڕوتێـنرێتـەوە. مێـژووی سەرهەڵـدانی شیعـری فـێرکاری لە ئـەدەبی منداڵانی کورد دا، لەسەر دەستی شاعـیر و بیرمەندی گەورەی گەلەکەمان (ئەحمەد خانی: 1650ـ 1707) داهێنرا. کە لە ساڵی (1682) دا لەژێر ناوی (نوبارا بچوکان)دا، کۆمەڵێک شیعری فێرکاری بە زمانی کوردی و بە دیـالـێکـتی کرمـانجی باکـوور بـۆ منـداڵانی کـورد نووسـیوە.
دوای ئەویش (شێخ مـارفی نـۆدێ:١٧٥٢ ـ ١٨٣٧) فەرهەنگەشیعرێکی عەرەبی و کوردی لە ژێر ناوی (ئەحمەدی)دا، کە بۆ شێخ ئەحمەدی کوڕی داینا، بە شیعـری فـێرکاری بـۆ منـداڵان دادەنـرێـت.
من پێم وایە، کە مێژووی شیعری فێرکاری کوردی بۆ پێش (نۆبارا بچوکان) بگەڕێتەوە، ڕەگ و ڕیشەی لە فۆلکلۆری کوردیـدا هـەبێت.. گەر بە دواداچـوون و لێکۆڵینەوە لەم بوارەدا بکرێت، دەشێ لە فۆلکلۆری کوردیدا، کە مێژووه‌کەیان نازانرێت. پسپۆرانی ئەم بوارەمان بتوانن لە مێژووی ساڵەکـانیان نـزیک ببنەوە. بەڵام سەرهەڵدانی شیعری فێرکاری لە جیهاندا، بۆ سەردەمی یۆنـانی کۆن دەگەڕێتەوە. یۆنان لانکەی شارسـتانی و فەلسەفـە و فەیلەسووف و مێژوونووس و شاعـیران بوو. (هـیزۆد) ی یۆنـانی (لە نـاوەڕاستی سەدەی هەشتەمیـنی پێـش زایـنی)بە داهـێنەری شیعری فێرکاری لە هەموو جیهاندا دەناسرێت. لە زۆر لێکۆڵینەوەدا دەربارەی ئەدەبی کۆن، ئەم راستییەیـان پشـت راست کـردۆتەوە.
پرسیار: شیعر بەشێکە لە ئەدەبی منداڵان.. چۆن لە گرنگی شیعر بۆ منداڵان دەڕوانن؟
وەڵام: شیعر یا هۆنراوە یا هەڵبەست یا هۆزان، چوار زاراوەی هاومانا و هاومەبەستن.
هەر چـوار وشەکە لە زمانی کوردیـدا بەکـاردەهێنرێن.. شیعـر جـوانترین و ناسکـترین هونەرە، گرنگـترین لـقی ئەدەبی منـداڵانە. نزیکترین هـونەرە لە دەروونی منـداڵانەوە. هەست و خۆشی و چـێژێکی تایبەتی بە هـۆش و دڵ و دەروونی منـداڵان دەبەخـشێت.
شیعر ئەندێشەی منداڵان گەشتر دەکات، ئاستی رۆشنبیری گشتی و زانستی و زانیاری و زمانییان دەوڵەمەنتر و فـراوانتر دەکات.. هـیوادارتر و گەشبـینتریان دەکات.. گرنگترین کاریگەری هەیە لەسەر ژیانی ئەمڕۆ و داهاتووی منداڵان. شیعر گەلێ کێشەی دەروونی منـداڵان چارەسەر دەکات.. هەر لە رێـی شیعـری جـوانەوە، گەلێ ئامانجی پـەروەردەیی دروست دێنەدی.. ئـەوە شیعـرە فـێری منداڵانی کوردمان دەکات، کە هەمیـشە دڵسۆزی کورد و کوردستان بن، هاوبەستەبـوونیان بۆ کوردستان ببێت.. ئـەوە شیعـرە فـێری منداڵەکانمان دەکات، کە تێبکـۆشـن و کـۆڵنـەدەن، هەمیـشە هـیوادار و گـەشـبین بن.
ئەمانە و لە سایەی شیعری جوانی منداڵانـدا، بە دەیـان ئـامانجی تری ئەرێنی دێـنەدی. هەر ئەمەشە وای کردووە، کە بە چاوێکی رێزەوە لە شاعیرانی منداڵان بڕوانرێت و بە دراوێکی گرنابەهـای دەگمەنی بزانن.. چونکە شاعیرانی منداڵان ئەركێکی زۆر پیرۆز و بەرپـرسیارێتییەکی زۆر هەستـیار و چـارەنووسـازیان لە ئەسـتـۆ گـرتوون.
شیعـری منداڵان، وەک هەر بابەتێکی تر، پێویستی بە گەشەکردن و داهـێنان هەیە. پێویستی بە تەکنیکی تازە و بە ستایـلی تازە و شێوازی گوزارشتکـردنی تازە هەیە. بە مەرجێک، لە مەرج و خەسڵەتە تایبەتمەنـدییەکانی شیعـری منـداڵان لانـەدرێت.
پرسیار: کەی بوو.. بیـر لەوە کـرایەوە کە شیعـر بخـرێتە نێـو پەرتووکەکانی پـرۆگرامی خوێندن بە زمانی دایک لە کوردستاندا؟ کێش بوو بۆ یەکەمین جار بیری لەمە کردەوە؟ چ جۆرە شیعـرێکت پێ باشە لە پەرتووکەکانی خوێندنەوەی کوردی بۆ پۆلەکان هەبن؟
وەڵام: ئەوە نازانم، کە بۆ یەکەمین جار کێ بـوو، کە ئەم دەستپێـشخەرییەی کرد، لە چ بەروارێکیشدا، کە شیعـر خـرایە نیۆ پەرتووکەکـانی خوێندنەوەی کوردی.. بەڵام لەگەڵ خوێندنی زمانی کوردی لە قـوتابخـانەکـانی کوردستانـدا، لەگەڵ دانـانی پەرتووکەکـانی خوێندنەوەی کوردی بۆ پـۆلە جیاوازەکانی خوێندن، شیعر و چیرۆک و پەخشان بوون بـە بەشـێکی سـەرەکی لـە پـرۆگـرامەکـانی پەرتـووکەکـانی خـوێنـدنەوەی کـوردی، تا ئەمـڕۆش، شیعـر و چـیرۆک و پەخـشان، بابـەتی وێـژەیی و مـێژوویی و زانیـاری هەمەچەشـنە، بەشێكی سەرەکـین لە بابەتەکانی خوێنـدنەوەی کـوردی.
لە کـاتی کۆمـاری کوردسـتان( 1946) لە مەهـابـاد. خوێنـدن بە زمـانی کـوردی بـوو. شیعـر و سروود و چـیرۆک بەشـێک بوون لە بابەتەکانی پەرتووکەکانی خوێندنەوەی کوردی بۆ پۆلەکـان.. قوتابییەکانی قوتابخانەکانی مەهاباد، لەکاتی ریزبوونی بەیانیان سـروودی “ئـەی رەقـیـب” یان دەوت.. کە لەو ساڵـەوە تا ئەمـڕۆ بـووە بـە مـارشی نەتەوەیی کورد و بەیانیان لە هەموو قوتابخانەکاندا بە کۆمەڵیی بە ئاوازەەوە دەوترێت.
بە رای من پەرتووکەکانی خوێندنەوەی کوردی بۆ پۆلەکانی قوتابخانەی بنەڕەتی، بەپێی (قۆناغەکانی تەمەنی منداڵان) بە هەموو جۆرە شیعرێک بڕازێنرێتەوە باشە، چونکە هەر جۆرە شیعرێک سوود و مەبەستی خۆی هەیە.. بە تایبەتیش مـن پێم خۆشە، کە شیعـر و سـروودە نیشـتمانییەکانمان، پشکی شـێریان هـەبێت لە شـیعـرەکانی نێو پەرتووکەکـانی خوێندنەوەی کوردی پۆلەکانی قوتابخانەی بنەڕەتیدا، تا منداڵانی کوردمان خۆشەویستی و پەرۆش و سـۆزداری و هـاوبەستەبـوونێکی زیاتـریـان بۆ کـورد و کوردسـتان ببـێت.
ئەوەش زۆر بە گرنگ و پێویست دەزانم، کە پێویستە لە نێو ئەنـدامانی لیژنەکانی دانان و ئامادەکـردنی پەرتووکەکـانی خوێندنەوەی کوردیدا، بۆ هەموو پۆلەکانی قوتابخانەی بنەڕەتی، شاعـیر و چیرۆکنووسێکی بە توانا و ناسراوی بـواری ئەدەبی منداڵان هەبن، ئەوان باشتر دەزانن، کە بۆ هەر قۆناغێکی منداڵی چ جۆرە شیعر و چیرۆکێکی منداڵان لە هەموو روویەکـەوە لەبـارن و گونجـاون.. شایەنی باسیشە، کە زۆربـەی شاعـیران و چیرۆکنووسان و شانۆنووسانی بواری منداڵان مامۆستان. ئەوان زیاتر لە جیهانی پاک و بێتاوانی منداڵانەوە نزیکن و زیاتـریش لە خەیـاڵ و لە هیوا و خەون و خواست و لە زمانیان تێگەیشتوون.
بەداخەوە، لە نێو پەرتووکەکانی خوێندنەوەی پۆلەکانی ئێستای قوتابخانەی بنەڕەەتی لە باشووری کوردستاندا، هەندێ شیعر و چیرۆک و بابەتی تر دانراون، کە لە رووی فۆرم و ناوەڕۆک و مەبەستەوە، لاوازن و هەڵەیان تێدان.. بۆیە بەپێویستی دەزانم، کە سەر لە نوێ لە لایەن لیژنەیەکی شارەزا و بە ئەنـدامێتی شاعـیر و چـیرۆکنووسانی منداڵانی کوردمان، بە سەرجـەم پەرتووکەکـانی خوێنـدنەوەی کوردی قوتابخـانەی بنەڕەتیـدا، بە وردی پیانـدابچنەوە و بژاریان بکەن لە هەموو هەڵەیەکی زمانی و زانیاری، جوان پاکیان بکەنەوە. بابەتە نەگونجاوەکانيش لاببەن و بابەتی گونجاوی تر بخەنە شوێنیان.
پرسیار: چۆن بوو بیرت لەوە کـردەوە کە بۆ منـداڵان بنووسی؟ لە کەیەوەش شیعـر بۆ منـداڵان دەنـووسی؟ تا ئێـستا چەنـد پەرتـووکـت بۆ منـداڵانی کورد چـاپکـردوون؟
وەڵام: هەر لە منداڵیـیەوە خولیای خوێندنەوە و نووسـین بـووم و بوون بە بەشێک لە ژیانم.. لە پـۆلی پێنجەمی قوتابخانەی سەرەتایی بووم، سەر لە بەیانیانی رۆژانی هەینی زۆر بە پەرۆشەوە، گوێم لە بەرنامەی (باخچەی منداڵان) دەگرت، کە لە رادیۆی کوردی لە بەغدا، خوالێخۆشبوو مامۆستا (رەمزی قەزاز) بۆ منداڵان ئامادە و پێشکەشی دەکرد، بە بابەتی هەمەڕەنگەی خۆش دەیڕازاندەوە و بە زمانێکی پاراو و ئاسان و شیرینی کوردی پێشکەشی دەکرد. لە میانەی ئەم بەرنامەیەوە، هۆگری بابەتی منداڵان بووم.. کە بووشـم بە مامۆستا، ئەو هەلەم بۆ ڕەخسا، کە لە جیهانی پاک و سەیر و سەمەر و پڕ لە هـیوای سەوز و خەونی شیرین و ڕاز و نیازی پاک و خەیـاڵی فـراوانی منـداڵانی کوردمان نزیک ببمەوە. لە زمانی شیرین و لە فەرهەنگی زمانیان، لە ئارەزوو و خولیا و لە بەهـرە و پێداویستییەکانیان زیاتـر تێبگەم.. بە تایبەتیش بۆ مـاوەی پێـنج سـاڵ لە چەنـد قـوتابخـانەیەکی شـاری کەرکـوکی کوردستانی، وانـەی زمـانی کوردیـم دەوتـەوە. دوایی بە زۆرداری خوێندنی کوردییان هەڵوەشانـدەوە و گـۆڕییان بە عـەرەبی.. گـەلێ شیعری نیشتمانی کوردی و چیرۆکی کوردیم بۆ قوتابییەکانم دەخوێندەوە و دەگێڕانەوە. دواتریش خۆم کۆمەڵێک شیعـر و چیرۆکم بۆ نووسین و بۆیانم دەخوێندنەوە. یەکەمین شیعـرم بۆ منداڵان (سروودی من) بوو، کە لە ساڵی (١٩٧٠)دا نووسیم. بە دەنگی قوتابییەکی زۆر دەنگخۆشی قوتابخانەکەم (مەشخەڵ) کە ناوی (عەبدولکەریم عەلی باوەـ ماوەیەکی زۆرە لە نەمسا دەژی) برا گەورەکەی ئاوازی بۆ دانا و تیپی موزیکی کەرکوک وابـزانم (تیـپی سـۆلاڤ)یان ناو بوو، موزیکـیان بۆ دەژنی، تیپی سروودی قوتابخانەی (مەشخەڵ)ی کوڕان و ( هـیوای) کچانیش، کە من و مامۆستا (فـەخـریە عەبـدولرەحمان بەرزنجی) تیپێکی هاوبەشی سـروودی کوردیمان پێکهـێنا بوو، لەگەل عەبدولکەریم عەلی باوەدا، ئەو سروودەی منیان، بۆ ماوەی سێ ئێواران لەسەر شانۆی هـۆڵی شارەوانی شاری کەرکوک، پێش نمایشکـردنی شانۆی (دایـکی شەهـيد) پێشکەشیان دەکرد. ئەمە بوو بە سەرەتا و بە هـاندەرم بۆ ئەوەی درێژە بە نووسینی شیعـرو بە ئەدەبیـاتی منـداڵانی کورد بـدەم.
لە سـاڵی (1984) بۆ (1994) لە تەلەفـزیـۆنی کەرکـوک، هـەفـتانە بـۆ مـاوەی نیـو کاتـژمێر، بەرنامەی (جیهـانی منـداڵان)م ئامادە دەکرد کە (سـۆزان) ی کچـم و چـەند قوتابییەکی ترم پێشکەشیان دەکرد.. (سـۆزان) تەمەنی نـۆ ساڵان بوو کە بچـووکترین پێشکەشکەری بەرنامە بوو لە تەلەفـزیۆنـدا) بینەرێکی زۆری منـداڵانی کوردمـان هەبوون. لە رێی ئەم بەرنامەیەوە خزمەتێکی باشی رۆشنبیریی منداڵانی کوردم کرد.
لە بەرواری ( 25- 10- 2006) لە نەرویـج، بـۆ یەکـەمین جـار (کۆمەڵەی منـداڵانی کـورد)م دامەزەرانـد.. سەرنووسەری گۆڤـاری (کوردیلەکـان)یش بووم، کە ئۆرگانی ئەم کۆمەڵـەیە بـوو.. تەنها پێنج ژمـارەمان لێی دەرکرد. تا ئەمڕۆش بە پێی توانام لە بواری ئەدەبی منداڵاندا، درێژە بەم خزمەتە پیرۆزە دەدەم.
تا ئێستا شەش پەرتووکم چاپکـردووە. سێیان بۆ منداڵانـن، کە ئەمانەن:
1ـ هەڵەشەیی.. چیرۆکێکی درێژە بۆ منداڵان. ساڵی(1970) لە بەغـدا چاپم کردووە.
2ـ سـروودی مـن.. کۆمەڵێک هـۆنراوەیە بۆ منداڵان.. کەرکوک (2013)
3ـ گۆڵـزاری چـیرۆک بۆ منداڵان.. سی و سێ چـیرۆکە.. کەرکوک (2019)
لە زۆۆربەی گۆڤارە کوردییەکان و لە سایتە ئەلیکترۆنییەکاندا، بە ده‌یان نووسینی بابەتی هەمەچەشنەم بڵاوکـردوونەتەوە، بە تایبەتیش دەربارەی ئـەدەبی منـداڵان و پەروەردەی منـداڵان. کۆمەڵێکیش چـیرۆک و هـۆنـراوەشم بـۆ منـداڵان لە گۆڤـارەکانی منـداڵان کە لە کوردستانـدا دەردەچـن بڵاوکـردوونەتەوە.
پرسیار: م. رەزا شـوان، بەڕێـزت ساڵانـێکی زۆرە لە دەرەوەی کوردسـتان دەژی، ئەوەندەی ئاگاداربی، ئەدەبی منداڵان لە نێو گەلان و وڵاتانی ئەوروپا بە گشتی چـۆنە؟ بە تایبەتیـش شیعـری پـەروەردەیی؟
وەڵام: گەلان و وڵاتانی ئەوروپا، وەکوو گەلی کورد، ماف زەوتکراو و وڵات داگیرکراو نین.. ئەوان خـاوەنی دەسەڵات و دەوڵەتی خۆیانن، لە زووەوە ئـازادی و دیموکـراتیان تێدا بەرجەستەبوونە.. نەک تەنیا لە ئەدەبی منداڵانـدا، بەڵکو لە هەموو بوارەکان و لە هه‌موو روویەکەوە پێشکەوتوون و لە پێشەوەی ئێمە دان.
ئەدەبی منداڵان، بە هەموو لـق و لایەنەکانییەوە، پێشکەوتـووە و لە پێشکەوتن دایە.
شیعری منداڵانیش، هەموو لایەنەکانی شیعری لە خۆگرتوون، بە شیعری پەروەردەیی و فێرکاریشەوە.. لە هەر شار و شارۆچکەیەکـدا، لە هەر گەڕەکێکـدا، لە هەر گوندێکـدا، لە هەر ماڵـێکـدا، لە هەر ژوورێکی منداڵانـدا، لە هەر قوتابخانەیەکـدا، لە هەر پۆلێکی خوێندندا، کتێبخانەیان تێدان، بە سەدان و بە هەزاران پەرتووک و گۆڤاری هەمەڕەنگە و هەمەبابەتیان بۆ منداڵان تێدان، تەنانەت پەرتووکیان تێدایە بۆ منداڵانی یەک ساڵانیش چاپکراون.. رۆژانەش لە هەر شارێکـدا، منداڵانی سێ و چواری باخچە دەبرێن بۆ بەشی منـداڵان لە پەرتووکخـانەی گشتـیـدا، کە بە دەیـان پەرتـووکی رەنگـاوڕەنگی وێنـەداری گونجاو دەخـەنە بەردەستیان و هەر لە منداڵییەوە هـۆگـری خوێندنەوەیان دەکـەن و بە پەرتـووک ئاشنایـان دەکـەن.
خۆزگەی ئەوە دەخـوازم، کە ئێمەی کوردیـش چاو لەوان بکـەین و هـەر لە منداڵییەوە منداڵەکانمان لەسەر خوێندنەوە رابهێنین و بە پەرتووک و گۆڤارەکانی منداڵان ئاشنایان بکەین.. وەکـوو دەڵـێن:” فـێربـوون لە بچـووکـیدا.. وەک نەخـشی سەر بـەرد وایـە”
پرسیار: چـیت پێ باشـە دەربـارەی ئـەدەبی منـداڵان بیـڵێـیت..؟ یـان چـیت هـەیە بـۆ شاعـیران و نووسـەرانی بـواری ئـەدەبی منـداڵان؟
وەڵام: گەلێ شت هەیە گەر بمانەوێت باسی بکەین.. زۆر بە کـورتی و بە چـڕی باس لە هەندێ ڕا و بۆچـوون و پێـشنیاری خـۆم دەکـەم. پێویستە نووسەرانی بوارەکانی ئەدەبی منداڵان، شاعیر و چیرۆکنووس، یا شانۆنووس، پێش هەموو شتێک دەبێ ئەوە بزانن کە بۆ منداڵان دەنووسن، نووسینەکانیشیان بە پێی قۆناغەکانی تەمەنی منداڵی بن، چونکە هەر قۆناغـێک زمان و تایبەتمەندی خۆی هەیە. پێویستە شارەزای دەرونناسی منداڵان بن، ئاگـاداری فەرهـەنگی زمـانی منـداڵان بـن.
ئەدەبی منداڵان زانیاری و هونەرە، هەر کارێکی هونەریش شێواز و بنەمای هونەریی هەیە. پێویستە نووسەرانی ئەدەبی منداڵان، چ شاعیران یا چیرۆکنووسان، شیعرەکانیان و چیرۆکەکانیان بە شێوازێکی ئاسان و سووک و بێ گـرێ و گۆڵ و بە کوردییەکی پەتی و ناسک و شیرین و رەوان دابڕێـژن.. پێویستە لە خواست و ئارەزوو و خەیاڵی منداڵان نابەڵەد نەبـن.. هەمیشەش هـیوا و گەشبینی و خۆشـەویستی و کوردستان پـەروەری و لێبووردن و یەکتری قبووڵکردن، بخەنە دڵی منداڵانی کوردمانەوە.. پێویستیشە کۆتایی بابەتەکانیان بە خۆشی کۆتایی پێبهێنن و تراژیدی نەبن.
هانی منداڵانی کوردمان بدەن، بە ئەوپەڕی ئازادییەوە گوزارشت لە بیر و لە ئەندێشەی خۆیان بکەن و شەرم نەکەن بە ڕاشکاوی ئەوەی لە دڵە قنجەکانیاندایە دەریان ببڕن. هانیان بدەن خۆیان شیعر و چیرۆک و پەخـشان بنووسن، رێز لە نووسینەکانیان بگرن و ئافـەرین و دەستخۆشیان لێبکەن و پاداشت و خەڵاتی گونجاویان پێشکەش بکەن.
پێویستیشە نووسەرانی منداڵان داهێنەربن و واز لە چاولێکەری و لە لاسایی کردنەوە و لە ئامۆژگاری وشکی تەڵقین ئاسایی بهێنن. ئەوەش بزانن کە منداڵانی ئەمڕۆمان لەگەڵ منداڵانی سەدەی رابردووماندا جیاوازن. هیوا و خەون و خواست و پێداویستییەکانیشیان ، هەمان خواست و پێداویستییەکانی ئەوان نین.. منداڵانی نەوەی ئەمـڕۆمان زۆرزانتر و وریاتر و رۆشنبیریتر و چاوکراوەترن.. نەوەی تەلەفزیۆنی رەنگاوڕەنگ و ئینتەرنێت و ئایپاد و داهـێنانی شتی سەیر و سەمەرەن.. پێویستە نووسەرانی نوێش هاوچەرخ و نوێخواز و داهێنەربن.. بەردەوام بخوێننەوە بە تایبەتیش لە بواری ئەدەبی منداڵانـدا.
پێویستە وەزارەتی رۆشنبیری کوردستان، لایەنی کەمەوە ساڵی پەنجا پەرتووکی شیعـر و چیرۆک و شانۆ و پەرتووکی وەرگێڕاو بۆ منداڵانی کوردمان چاپ بکات. خـەڵاتی نووسەرانی ناسراوی ئـەدەبی منـداڵان بکات.. دوای ئـەوەی کە لیژنەیەکی پسپۆری ئەم بوارە بـڕیار لە شایەنی چاپکـردنی پەرتووکەکان و لە نووسەران دەدەن.
رەخنەی ئەدەبیشمان لە بواری ئەدەبی منداڵاندا، بە نرخی نەبوونە، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکییە لە دواکەوتنی ئەدەبی منداڵانی کورد.. چونکە رەخنە هـۆکارێکی گرنگە بۆ هەڵسەنگاندنی نووسینەکان و بۆ پێشکەوتـنی ئەدەبی منداڵان. ناشبێت ڕێ بەچاپکـردنی نووسـینی لاواز و کـاڵـوکـرچ بـۆ منـداڵان بـدرێت. تا ئێستاش (یەکێتی نووسەرانی کورد) وەکوو پێویست ئاوڕیان لە ئەدەبی منداڵانی کورد نەداونەتەوە.. بۆیە من پێشنیاری ئەوە دەکەم، كە لە لایەن نووسەرانی بواری ئەدەبی منداڵانی کوردەوە (یەکێتی نووسەرانی منداڵانی کورد) یان بە ناوی (یەکێتی نووسەرانی منداڵانی کوردستان) دابمەزرێنین.. کە ببێت بە چەترێکی ئەدەبی بۆ هەموو نووسەرانی ئەم بوارە.. دەتوانێت خـزمەتێکی زیاتر و پوختر بە ئەدەبی منداڵانی کوردمان بکـات.
تا ئێستا ئەم پێشـنیارەم لای چەند نووسـەرێکی ئەم بوارە باسکـردووە.. هەمـوویان لەگەڵ دامەزراندنی ئەم یەکێتییەدان.. پێشم باشە بـۆ ئەم مەبـەسـتە کـەمـپـیـنێک رابگەیەنین، تا بـزانین چەند نووسەری ئەدەبی منداڵان، هـاوڕان و لەگـەڵ دامەزرانـدنی (یەکـێتی نـووسەرانی منـداڵانی کوردسـتان) دان. لە کۆتاییدا، هیوادارم کە ئەدەبی منداڵانی کورد، گـرنگی و بایەخـێکی زیاتری پێبدرێت. زۆریش سوپاسی ئێوەی بەڕێز دەکەم، بۆ ڕەخساندنی ئەم دیدارە لە بارەی ئەدەبی منداڵانی كورده‌وه.
( پرۆفایل ):
– ناوی ( رەزا ساڵح عەلی )یە، بە ( رەزا شوان ) ناسراوە، لە ساڵی ( 1946) لە دێی ( گۆگجە) لە ناوچـەی ( شـوان )ی سەر بە پارێزگای ( کەرکـوک ) لە دایک بووە.. لە ساڵی ( 1952) وەوە، لە شاری کەرکوک نیشتەجێ بوونە.. لقی وێژەی قوتابخانەی ئامادەیی لە کەرکوک تەواوکردووە.. لە ساڵی (1968) دا، پەیمانگای ئامادەکردنی مامۆستایانی لە شاری (باقـوبە ـ دیالە) تەواو کردووە.
– لە بەرواری (3- 9- 1969) دا،کراوە بە مامۆستای (قوتابخانەی بادەوای سەرەتایی) لە دێی (بـادەوا )ی سەر بە ناحیەی ( لەیـلان ـ کەرکوک ).. دوای ساڵێک لە (1970) دا، گوێزراوەراوە بۆ شاری کەرکووک، لە قوتابخانەی (مەشـخەڵی سەرەتایی کۆڕان) وانەی زمانی کردی و بیـرکاری گوتووەته‌وه.. لە ساڵی (1980)دا، گواستراوەتەوە بۆ ( قوتابخانەی عـائـیشەی تێـکەڵاو) لە گەڕەکی (رەحیماوا)ی کەرکوک.. لە هەمان کاتدا لەم قوتابخانانەش موحازەرەی وانەکانی مێژوو و زانیاری کـوردی گوتووه‌تەوە، لە (ناوەنـدی یـانزەی ئـازاری ـ کچـان) لە ( ناوەندی مەیسەلـونی ـ کچـان ) لە ( ناوەنـدی ئیمام قاسـمی ـ کوڕان ) لە ( قوتابخانەی سەرەتایی ئیمام قاسـمی ـ شەوان ). کە لە بەیانییەوە تا کاتژمێری نۆی شەو وانـەی گوتووه‌تەوە.
– لە ساڵی (1990 ـ 1995) کراوە بە (جێگـری بەڕێـوەبەری قوتـابخـانەی 14ی رەمەزان) لە کەرکوک، بەعسییەکان تەنگیان پێ هەڵچنیوە, کە بیکەن بە بەڕێوەبەری قوتابخانەیەک لە رەحیماوا، بەو مەرجـەی ببێت بە بەعسی.. رەتی کـردۆتـەوە و بە راشـکاويی پێی گوتـوون: گـەر بمکەن بە بەڕێوەبەری پەروەردەی کەرکوکیش نابم بە بەعسی، ناچـاربووە, کە لەسەر داوای خۆی، لە ساڵێ ( 1995 ) دا خانەنشینی بکەن.
– لە ساڵی ( 1970) وە ـ تا خانەنشین بووە، ئەندامی ( سەندیکای یەکێتی مامۆستایانی کورستان ـ لقی کەرکوک) بووە.
– لە ساڵی (1996)وە، کوردستانی بەجـێهـێشتووە و ماویەک لە تورکیا و لە ئەڵـمانیا و دوایی رووی لە نەرویج کردووە. لە (1999) وە، لە گەڵ خێزان و منداڵەکانی لە وڵاتی نەرویج دەژین.
– لە نەرویجدا لە ساڵی (2000 ــ 2002) مامۆستای زمانی کوردی ( زمانی دایک ) بووە لە چەند قوتابخانەیەکی سەرەتایی و ناوه‌ندی لە شاری (ڤـۆس) و لە شاری ( بێـرگـن) لە ( نەرویج) بە زمانی کورديی وانەی بە منـداڵانی کـورد گوتووه‌تەوە.
– لە ساڵی (2004 ) دا، لەگەڵ دوو مامۆستای تر و چەند قوتابییەکی کورد (رادیۆی کوردستان) یان، لە شاری بێرگن لە نەرویج کردۆتەوە، کە رادیۆیەکی لۆکاڵی بووە، هەفتانە دوو کاتژمێر بە کوردی پەخشیان کردووە، بۆ ماوەی ساڵێک ئەم رادیۆیە بەردەوام بووە.. هەموو پرۆگرام و بەرنامەکانی خۆی ئامادەی کردووە و بەرنامەی تایبەتی خۆشی هەبووە.
– نزیـکەی ( 15 ) ساڵـیش فەرمانبەر بووە لە کۆمپانـیایی خێرخوازيی (فـری تـێکـس) و لە دایرەی (بێرگـنتەرمیناڵ پۆست) دا دایرەی پۆستی سەرکی بێرگن، لە ( 30- 6- 2018) دا خانەنشین کراوە.
– لە ساڵی ( 1967)دا، بۆ یەکەمین جار نووسینێکی لەژێر ناوی( لە سایەی زانیـاریدا ) لە رۆژنامەی ( الاخبار ) دا، کە لە ( بەغـدا) دەردەکرا بڵاوکردۆتەوە.. کە لاپەڕەیەکی بە زمانی کورديی دەردەچوو.
– لە ساڵی ( 1967 ) ەوە تا ئەمڕۆ، لە گۆڤـار و لە رۆژنامەکـان ولە رۆژنامە ئەلیکترۆنییەکـانی ئێستاشدا، بە دەیـان نووسینی هەمەچەشـنەی، بە زمـانی کـورديی و بە عەرەبی بڵاوکـردۆتەوە ، بە تایبەتیش دەربارەی منداڵان، بابەتی پەروەردەی منداڵان، بواری ئەدەبی منداڵان، هۆنراوە و چیرۆک بۆ منداڵان، زیاتر حەزی لە خزمەتکـردنی بواری (ئـەدەبی منـداڵان)ە.. تا ئەمـڕۆش لەم بـوارەدا درێـژە بە نووسین و بڵاوکـردنەوە دەدات.
– لە ساڵی ( 1970 ــ 1973 )بە ناوی خوازراوی ( هیـوا شـوان )ەوە. خۆبەخشـانە (پەیامنێری رۆژنامەی هاوکاری) بووە لە کەرکـوک.
– لە ساڵی ( 1970 ) دا، بووە بە ئەندامی یەکێتی نووسەرانی کورد و لە یەکەمین کۆنگرەشیدا، کە لە هاوینی ( 1970) لە بەغـدا بەسترا، بەشـداربووە.. لە ساڵی ( 1971 )يشدا، ئەندامی دەستەی دامەزرێنەر و ئەندامی هەڵبژێراوی یەکەمین دەستەی بەڕێوەبەری (یەکێتی نووسەرانی کورد ـ لقی کەرکوک) بووە، کراوە بە بەرپرسی دارایی.
– لە ساڵی ( 1984 ــ 1994 ) بۆ ماوەی ( 10 ) ساڵ لە ( تەلەفـزیۆنی کەرکـوک ـ بەشی کوردی)دا، ئامادەکاری بەرنامەی( جیهـانی منـداڵان ) بووە.. کە بەرنامەیەکی هەفتانەی نیو کاتژمێری بوو. لە رێی ئەم بەرنامەیەوە، خـزمەتێکی زۆری به رۆشنبیريی و ئەدەبی منداڵانی کـورديی کـردووە.
– لە ( 25- 10- 2006 ) دا بۆ یەکەمین جـار لە ( نـەرویج ) دا، کۆمەڵـەیەکی دامەزرانـدووە، بە ناوی ( کۆمەڵەی منداڵانی کورد / لە نەرویج) هەر بە ناوی ئەم کۆمەڵەیەوە، گۆڤارێکی وەرزیان بە ناوی ( کوردیلەکـان ) ەوە، بە زمانی کورديی و نەرویجی بۆ منداڵانی کورد دەرکردووە، کە پێنج ژمارەيان لێ دەرکردووە.. سەرنووسەری ئەم گۆڤارەش هەر خۆی بووە.
– لە ساڵی ( 1968 ) دا، چەندین خەڵاتی( قوتابی دەرچووی یەکەمی پەیمانگای ئامادەیی مامۆستایان ـ لە باقـوبە ـ دیالە) وەرگرتووە.
– لە ساڵی ( 2007 )دا، لە ( پێشبرکێی ئەدەبی منداڵان) دا، کە لە لایەن ( وەزارەتی رۆشنبیریی هه‌رێمی کوردستان ) ـەوە سازکرا.. بەشداری کردووە.. دوو خەڵاتی یەکەمینی لە ( هۆنراوە ) و ( چیرۆک ) بۆ منداڵان وەرگرت.. کە لەلایەن وزیری رۆشنبیريی خوالێخۆشبوو مامۆستا ( فەلەکـەدین کاکـەیی ) یەوە، پێشکەشی کـرا.
– لە ساڵی ( 2012 ) دا لە ساڵڕۆژی ( 114 ) ی رۆژنامەگەريی کورديی( لقی کەرکوکی سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان )، ( قەڵغـانی رۆژنامەنووسانی کوردستان ) یان پێ بەخـشییوە.
– لە زۆربەی گۆڤار و رۆژنامەکانی کوردستاندا بابەتی هەمەڕەنگەی بڵاوکردۆتەوە لەوانەش لە: (بەیـان، هاوکـاری، رۆژی کوردستان، الاخبار، رەنگین، تەندروستی و کۆمەڵ، ژیـن، گـزنگ، پەپـولە، سڤـۆرە، رووداوی منـداڵان، پـەروەردە، جۆلانـێ، رۆژی سولێـمانی، کۆمـاری رۆژ، بانـەرۆژ، شـیکار، هـەواڵ نیوز، کوردسـتانی نـوێ، گـوڵان، سیروان و… هتد).
– بە زمانی نەرویجیش لە رۆژنامەی (هـۆردەلانـد) و گۆڤـاری (لاوڤ) دا، چـیرۆکی منداڵان و پەنـدی کورديی بڵاوکـردوونه‌تەوە.
– تا ئێستاش لە (رۆژنامە ئەلیکترۆنییەکان) دا، بەردەوام بابـەتی هەمەڕەنگە بڵاودەکاتەوە، بە تایبەتیش لە بواری ئەدەبی منداڵان و بواری پەروەردەی منداڵانـدا.
– تا ئێستا شەش کتێبی نووسیوە و چـاپی کـردووە.. کە سیانيان بۆ منداڵانـن.
