ڕه‌سوڵ بۆسكێنی: ڕۆڵی باشووری كوردستان لە ڕاپەڕینی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهریدا. به‌شی سێیه‌م.
گه‌شه‌كردنی ڕاپه‌ڕینه‌كه
له‌ماوه‌یه‌كی كه‌مدا ڕاپه‌ڕینه‌كه پێشكه‌وتنی زۆری به‌خۆوه بینی و زۆربه‌ی ناوچه‌كانی باشووری كوردستانی گرته‌وه، سه‌ره‌تا ده‌وڵه‌تی عوسمانی ویستی له‌ڕێگای نوێنه‌ر و ئاگاداركردنه‌وه، وابكات شێخ واز له ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی بێنێ، له‌وباره‌یه‌وه باڵوێزخانه‌ی فره‌نسا له‌پاشكۆی ڕاپۆرتی ژماره (149) تێراپیا (28)ی ئۆكتۆبه‌ری (1879) ده‌لێت: له‌وه‌تای دوا بروسكه‌نامه‌ی (39)دا كه شه‌ره‌فی ئه‌وه‌م هه‌بوو له مێژووی (8)ی سێپتامبه‌ری ڕابردوو بۆ جه‌نابی به‌ڕێزتان ڕه‌وانه بكه‌م، شۆڕشی چه‌كداری كورد چووه‌ته قۆناغێكی ناسك و گرنگی زۆری به‌خۆیه‌وه گرتووه، له ژماره‌یه‌ك له مزگه‌وتدا ناوی شێخ عوبه‌یدوڵڵا سه‌رۆكی ڕاپه‌ڕینه‌كه له‌جیاتی ناوی سوڵتان له خوتبه یا نوێژی هه‌ینی دا خوێندراوه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها له‌وه‌شیان دڵنیا كردمه‌وه ئه‌م شێخه له‌قه‌بی پاشای به ژماره‌یه‌ك له نزیكانی خۆی به‌خشیوه. ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاندووه توركه‌كان به‌هیچ شێوه‌یه‌ك موسڵمانی ته‌واو نین.
بۆیان نووسیوم فه‌یزی پاشا دوو كه‌سایه‌تی كورد یه‌كێكیان له كه‌ركوك و ئه‌وی دیكه‌شیان له‌سلێمانیه‌وه وه‌كو وه‌فد ناردۆته لای شێخ عوبه‌یدوڵڵا، تا ئاگاداری بكه‌نه‌وه و هه‌وڵ بده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی بڕیار بدات مل بدات، به‌ڵام هه‌وڵه‌كانیان بێ سوود بووه و ئه‌م نێراوانه سه‌رنه‌كه‌وتوون.
ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی كورد گه‌لێك له ناوچه‌كانی كوردستانی توركیا و ئێرانی گرته‌وه، له‌به‌رئه‌وه مایه‌ی سه‌رسوڕمان نه‌بوو ئینگلیز به‌ئاگادارییه‌وه چاوی تێ ببڕێت و هه‌وڵی له‌ناوبردنی بدات. مێجه‌ر ترۆتێری كونسوڵی به‌ریتانیا له ئه‌رزروم ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی كوردی هێنده لا گرنگ و سامناك بوو، ناچار ماوه‌یه‌كی درێژ له ئه‌رزروم مایه‌وه و به‌شداری هه‌موو ئه‌و خۆئاماده‌كردنه‌وه‌ی كرد بۆ كه لێدانی ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی كورد له گه‌ڕدابوو.
ئه‌سته‌مبوڵ دوای ئه‌وه‌ی زانیاریه‌كی باشی له خۆئاماده‌كردنه‌كه‌ی شێخ كۆكرده‌وه، كه‌وته خۆی له پایزی (1879) موشیرسامی پاشای له‌شكری چواره‌می ڕاسپارد ڕێوشوێنی پێویست بگرنه‌به‌ر و به‌ره‌و ڕاپه‌ڕینه‌كه بچێت، حكومه‌تی عوسمانی كه‌هه‌ستی به‌مه كرد خێرا موفتی وانی نارده لای شێخ، به‌نیازی ئه‌وه‌ی گفتوگۆی له‌گه‌ڵدا بكات، هه‌رچه‌نده گفتوگۆكه هه‌فته‌یه‌كی نه‌خایاند، به‌ڵام ئه‌نجامێكی ئه‌وتۆی نه‌دا به‌دڵی كاربه‌ده‌ستانی عوسمانی بێت، شێخ عوبه‌یدوڵڵا مه‌به‌ستی خۆی بۆ موفتی خسته‌ڕوو، به‌تایبه‌تی ناڕه‌زایی خۆی ده‌رباره‌ی ده‌ستگاكان و خراپ به‌كارهێنانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ئه‌و ده‌ستگایانه ده‌ربڕی.
داوای گفتوگۆ له‌گه‌ڵ شێخ عوبه‌یدوڵڵا له‌لایه‌ن عوسمانیه‌وه
هه‌موو ئه‌و ده‌نگوباسانه‌ی له‌لایه‌ن چاووڕاكانی ئینگلیزه‌وه ده‌رباره‌ی كوردستان كۆده‌كرانه‌وه، خێرا ده‌گه‌یشته سامی پاشا. ئه‌مه‌ش وای كرد سامی پاشا ئاگای له دۆخی ڕاپه‌ڕینه‌كه بێت و بزانێت چۆن هه‌نگاو هه‌ڵ بێنێ و چی بكات. سامی پاسا حه‌زی كرد چاوی به‌شێخ بكه‌وێت و داوای ڕوون كردنه‌وه‌ی هۆیه‌كانی ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی لێ بكات، به‌ڵام شێخ ڕازی نه‌بوو چاوی پێی بكه‌وێت و له‌گه‌ڵیدا كۆببێته‌وه.
شێخ هۆی په‌لاماردانی پیاو‌ه‌كانیشی بۆسه‌ر ئه‌و هێزه‌ی له موسڵه‌وه هاتبوو، به‌وه ڕوون كرده‌وه له‌به‌ر پاراستنی نیشته‌نیه بێ ده‌سه‌ڵاته‌كان بووه” پاراستنی ئه‌وانه له‌ده‌ست درێژی كردنی ناڕه‌وای سه‌ربازه‌كان” به ئه‌ركێكی پێویستی سه‌رشانی داناوه.
سامی پاشا هه‌ر كه گه‌یشته وان خێرا داوای له شێخ كرد له‌گه‌ڵ به‌حری به‌گی نوێنه‌ر و یاوه‌ری سوڵتان عوبدولحه‌میدی دووه‌مدا بكه‌وێته گفتوگۆ، به‌حری به‌گ ڕاسپێرابوو به‌هه‌موو جۆرێك جا له‌ڕێی پاره‌وپول و ده‌م چه‌وركردنه‌وه یان له‌ڕێی به‌ڵێن و گفت به‌خشینه‌وه بێت وا له‌شێخ بكات واز له نیازی ڕاست بوونه‌وه بێنێت. كاتێ به‌حری به‌گ كه گه‌یشته هه‌كاری ئه‌م وته‌یه‌ی دا:”من ده‌عوه‌تی شێخ ده‌كه‌م بچێت بۆ ئه‌سته‌مبوڵ، ئه‌گه‌ر به‌رهه‌ڵستی بكات، ئه‌وا منیش لای خۆمه‌وه به هێزه‌كانی ئیمپڕاتۆریه‌ته‌وه ده‌كشێمه سه‌ری”.
له‌پاشكۆی نامه‌یه‌كی ئیرل گرانڤێل بۆ مسته‌ر گۆشن ی ناردووه، ده‌ڵێت: “ وروژاندنێك ئێستا له ئارادایه به‌حری به‌گ ده‌چێت بۆ لای سه‌رۆك خێڵه كورده‌كان و هه‌ندێ جار به‌ڵێنیان ده‌داتێ، هه‌ندێ جار ئیستعگاف، وه‌هه‌ندێ جاریش هه‌ڕه‌شه به‌كاردێنێت، بۆ یه‌كخستنی هه‌موویان له‌ده‌وری یه‌ك سه‌رۆك هه‌مان سه‌رۆك كه شێخ عوبه‌یدوڵڵایه.” كه ڕاپه‌ڕین نه‌كه‌ن و وازبێنن، به‌ڵام ئه‌مه‌ش سوودی نه‌بوو، هه‌تا زمان لوسی و به‌ڵێنه‌كانی به‌حری به‌گیش ئه‌نجامیان نه‌دا، شێخ فه‌رمانی دا به‌هه‌موو كورده‌كانی ژێرده‌ستی باج و سه‌رانه نه‌ده‌ن به میری و له ڕوویان ڕاست ببنه‌وه، ئه‌وه‌شی به‌وه بۆ میری ڕوون كرده‌وه گوایه كاربه‌ده‌ستان بێ به‌زه‌ییانه باجێكی له پله به‌ده‌ر له میلله‌ت ده‌ستێنن.
ڕاپه‌ڕینه‌كه له‌ماوه‌یه‌كی كه‌مدا ناوچه‌یه‌كی فراوانی گرته‌وه، ده‌رباره‌ی فراوانی ڕاپه‌ڕینه‌كه له‌یه‌كێك له به‌ڵگه‌نامه‌كانی به‌ریتانیدا هاتووه:”ئه‌م كۆمه‌ڵه‌یه له هه‌موو شوێنێك لكی هه‌یه.
كۆتایی ڕاپه‌ڕینی یه‌كه‌می شێخ عوبه‌یدوڵڵا
هه‌ر له‌سه‌ره‌تای ڕاپه‌ڕینه‌كه‌وه ده‌وڵه‌تی عوسمانی هه‌وڵی ده‌دا به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت ڕاپه‌ڕینه‌كه بوه‌ستێنێ، له‌به‌رئه‌وه داوای له‌شێخ كرد له‌گه‌ڵیاندا بكه‌وێته گفتوگۆ، هه‌رچه‌نده ئه‌نجامی ئه‌و گفتوگۆیانه نادیاره، به‌ڵام به‌پێی فه‌رمانی له‌شكركێشی عوسمانی بۆ ئامێدی و لێدانی ڕاپه‌ڕینه‌كه وادیاره گفتوگۆكان سه‌ركه‌وتو نه‌بوون، به‌ڵام شێخ عوبه‌یدوڵڵا بۆ زیاتر خۆئاماده‌كردن بۆ ڕاپه‌ڕینه‌كه بروسكه‌ی بۆ سه‌رۆك وه‌زیران ناردووه، به‌مه‌به‌ستی دواخستنی كاته‌كه، بۆ باشتر خۆئاماده‌كردن بۆ ڕاپه‌ڕینه‌كه، وه‌ك له هه‌مان ڕاپۆرتی باڵوێزخانه‌ی فره‌نسا ئاماژه‌ی به‌و گفتوگۆیانه داوه و له‌و بایه‌وه ده‌ڵێت: “واپێده‌چێ هیچ شتێكی ڕوون له‌باره‌ی یه‌كه‌مین گفتوگۆكانه‌وه له‌به‌رده‌ست نه‌بێ، كه نزیكه‌ی یه‌ك مانگی خایاند له (15)ی حوزه‌یرانه‌وه تا (15)ی ته‌مووز، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئاشكرایه ئه‌وه‌یه ئه‌م گفتوگۆیانه هیچ ئه‌نجامێكی ڕه‌زامه‌ندكارانه‌یان لێوه‌شین نه‌بوو، چونكه هه‌ر له‌یه‌كه‌م ڕۆژه‌كانی مانگی ته‌مووزه‌وه فه‌رمان بۆ سه‌ركردایه‌تی سه‌ربازی موسڵ هات، كه به‌یه‌ك به‌تالیۆن (450) سه‌رباز، كه دابه‌ش ده‌بن بۆ سه‌ر سێ ڕه‌تڵی گه‌ڕۆك، به‌ره‌و هه‌رێمه‌كانی ڕاپهڕیوهكان به‌ڕێ بكه‌ون، چه‌ند ڕۆژێك دواتر ئه‌فسه‌ری گشتی ژه‌نه‌ڕاڵی لیوا ئه‌ده‌هه‌م پاشا گه‌یشت بۆ ڕایی كردنی فه‌رمانێكی نوێی حكومه‌ت بۆ سه‌رپه‌رشتی ئۆپه‌راسیۆنه‌كان بكات، ڕۆژی (13)ی ته‌موز له‌گه‌ڵ (2) له‌شكری پیاده (160) سه‌رباز و یه‌ك به‌شی تۆپخانه‌ی چیایی موسڵی جێ هێشت. كاتێك گه‌یشته ئامێدی، داوای هاوكاری له والی موسڵ كرد، به‌ڵام دواتر له‌لایه‌ن ڕاپه‌ڕیوان تێكشكێنراو نه‌یتوانی تیپی سه‌ربازیش له كوردستان دروست بكات، بابی عالی له هه‌وڵی ڕێكخستن و ناردنی سوپادا بوو، بۆ تێكشكاندنی بزوتنه‌وه‌كه.
هه‌روه‌ها فه‌رمان بۆ والی به‌غدا ده‌رچوو به خۆی و لیوایه‌كی گه‌رۆكی چوار به‌تالیۆنه‌وه پێوه‌ندی به‌موسڵه‌وه بكات، له هه‌مان كاتدا سریه‌یه‌كی سواره له ئۆردوی موسڵ و یه‌ك به‌تالیۆنی پیاده له جزیره‌وه به‌ڕێكران بۆ پێوه‌ندی كردن به ئه‌دهه‌م پاشا له ئامێدی، دواجار موشیر سامح پاشا كۆنه سه‌ركرده‌ی سوپای ئه‌رزروم، وه‌كو كۆمیسێری ئیمپراتۆری له كوردستان دیاری كراو فه‌رمانی پێدرا ده‌ستبه‌جێ هاوڕێ له‌گه‌ڵ ژه‌نه‌ڕاڵی تیپ ڕه‌جه‌ب پاشا و كۆمه‌كێكی زۆر له‌لایه‌ن ئۆردووی سوڵتانه‌وه بكه‌ونه‌ڕێ. له‌گه‌ڵ گه‌یشتنی بروسكه ڕاسته‌وخۆكان له‌لایه‌ن شێخ عوبه‌یدوڵڵاوه بۆ سه‌رۆك وه‌زیران ڕه‌وانه كران بابی عالی گۆڕانكاریه‌ك به‌سه‌ر هه‌ڵوێستی داهات. بێگومان شێخ عوبه‌یدوڵڵا حه‌ز ده‌كات خه‌باته‌كه‌ی دوا بخات، كه وا هه‌ست ده‌كات هێشتا خۆی بۆ ئاماده نه‌كردووه، یا ده‌یه‌وێ به‌لای كه‌میه‌وه تا وه‌رزی سه‌رما و سۆڵه داهاتن دوای بخات، كه ته‌واو له قازانجی پرسی ئه‌و دایه.
هه‌روه‌ها باڵوێزخانه‌ی فره‌نسا له ڕاپۆرتی ژماره (155) كۆنستانتینۆبل (8)ی دیسامبه‌ری (1879) ده‌لێت: شێخ عوبه‌یدوڵڵا كوڕه‌كه‌ی خۆی بۆ وان بۆ لای سه‌ركرده‌ی سوپای چواره‌م سامح پاشا ناردووه، بۆ ئه‌وه‌ی دڵسۆزی خۆی بۆ سوڵتان نیشان بدات، ئه‌م سه‌ردانه بووه هۆی ئه‌وه‌ی له ڕۆژنامه كۆنسته‌نتینۆبلیه‌كان، ژماره‌یه‌ك ڕاگه‌یاندنی ڕه‌سمی بڵاوبكه‌نه‌وه له‌وه‌ی دڵنیابوون سه‌رۆكی شۆڕش بێ گوناهه.
هه‌ڵبه‌ته واده‌رناكه‌وێ بتوانین لێره‌دا شتێكی دیكه ببینین جگه‌له مانۆڕێك، كه پێشتر سه‌ركه‌وتوانه به‌ر له‌سێ مانگ له‌لایه‌ن شێخ عوبه‌یدوڵڵا به‌كارهاتووه و بێ هیچ گومانێك شێخ عوبه‌یدوڵڵا به‌رگه‌ی بانگهێشتنه پڕ گوشاره‌كانی گرتووه، كه داوای لێ ده‌كه‌ن خۆی پێشكه‌ش به ده‌سه‌ڵاتداره عوسمانیه‌كان بكات. ئه‌و كاتانه وه‌ك به‌ڕێز سیۆفی گوته‌نی، هه‌موو ناوچه‌كانی نێوان موسڵ، كه‌ركوك و سلێمانی هێنده به‌چه‌ته (پێشمه‌رگه)ی كورد ته‌نراون به‌شێوه‌یه‌ك كاروانی نێوان ئه‌م شارانه ته‌نیا بۆ ئه‌و كاروانانه ده‌بوو هێزێكی سه‌ربازی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ دابووه، ته‌نانه‌ت له خودی كه‌ركوك، كه‌نیمچه گه‌مارۆ درابوو نرخی گه‌نم ده جاران له نرخی ئاسایی خۆی به‌رزبۆته‌وه.
ئه‌وه‌ی ئاسان نیه پێشبینی ئه‌وه بكرێ ئه‌م كاروبارانه به‌كوێ ده‌گه‌ن، بێگومان ئه‌مه ده‌وه‌ستێته سه‌ر هۆیه سه‌ره‌كیه‌كانی خواستی كورده‌كان و نه‌خوازه‌ش ڕه‌وشی پێوه‌ندی نێوان توركیا و ئێران، ئه‌وه‌ی كه‌متر جێگای دڵنیاییه ئه‌وه‌یه وه‌ك ئێمه پێشبینیمان كردبوو، توركه‌كان بێ توانان له‌وه‌ی به شێوه‌یه‌كی سه‌ربازی تا به‌ر له‌وه‌رزی داهاتنی خراپی زستان ڕه‌فتار بكه‌ن و كورده‌كان هه‌موو شوێنه‌كانی خۆیان پاراستووه و له‌ته‌واوی زستاندا بێده‌نگ ده‌بن و له وانه‌یه له خاكه‌لێوه‌دا چه‌ندین ڕه‌وشی تێك ئاڵۆز بوو سه‌رهه‌ڵبداته‌وه و به‌ئاسانی كاری نیگه‌ران بۆ توركیا بهێننه پێشه‌وه.
ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ شێخ به‌لایه‌وه چاكتر وابوو دان به‌خۆیدا بگرێت و چاوه‌ڕوان بێت، ئه‌مه‌شی له‌به‌ر ئه‌وه بوو، چونكه هێشتا بۆی نه‌كرابوو، به‌ته‌واوه‌تی هێزی هه‌موو ئه‌و سه‌رۆكه كوردانه یه‌ك بخات، كه هاتبوونه ڕیزی ڕاپه‌ڕینه‌كه‌وه. نه‌یده‌ویست سه‌ركێشی بكات و ڕووبه‌ڕووی هێزی عوسمانی چه‌كدار و مه‌شق پێكراو بوه‌ستێ. كه زستان هات چالاكی ڕاپهڕیوهكان ته‌واو كز بوو. له چالاكی كه‌وت و له شوێنی خۆی چه‌قی، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كاربه‌ده‌ستانی عوسمانی له ئامانجه دووره‌كان و دوا ڕۆژه‌كانی شێخ عوبه‌یدوڵڵا ده‌سڵه‌مینه‌وه.
شێخ عوبه‌یدوڵڵا ڕای وابوو كورده‌كانی هه‌كاری ناتوانن به‌ته‌نیا ڕووبه‌ڕووی ده‌وڵه‌تی عوسمانی بوه‌ستن و بچنه كۆڕی خه‌باته‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه هه‌وڵی دا به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ سه‌رۆكه كورده‌كانی تردا په‌یدا بكات، به‌و نیازه‌ی جۆره یه‌كێتیه‌كی عه‌شیره‌ته‌كان پێك بێنێ.
ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی كورد ئه‌و ڕاپه‌ڕینه‌ی شێخ به‌شداری تێدا كرد و تووشی نه‌هامه‌تی هات، ئه‌وه‌ش مایه‌ی دڵخۆشی نه‌ك عوسمانی به‌ڵكو به‌ریتانیای دۆستی عوسمانی بوو، كه كلایتۆن ئاماژه‌ی بۆ كردووه” ده‌نگوهه‌واڵی دڵ خۆشكه‌ره‌ی ” به‌سه‌رۆكه‌كه‌ی گه‌یاند و ئه‌وه‌شی به‌تایبه‌تی ده‌ست نیشان كرد” به‌گشتی بۆم هه‌یه ئه‌وه ڕابگه‌یه‌نم، ڕاپه‌ڕینه ڕاسته‌قینه (جدی)یه‌كه‌ی ئه‌مڕۆی كورد تێداچوو و سه‌روشوێنی نه‌ما”.
دوابه‌دوای شكستی یه‌كه‌می شۆڕشه چه‌كداریه‌كه‌ی شێخ دژبه بابی عالی (1879) و ناڕه‌زایی هه‌ندێك له سه‌رۆك هۆزه كورده‌كان دژ به شه‌ڕی عوسمانی، ناچار شێخ ده‌بوایه به‌دوای تاكتیكی دیكه‌دا بگه‌ڕێ، شێخ پێی وابوو هێشتا نه‌یتوانیوه وه‌ك پێویست خۆی بۆ ڕاپه‌ڕینه‌كه ئاماده بكات، له‌به‌رئه‌وه بانگه‌وازه‌كه‌ی به‌ناو سه‌رۆك خێڵه‌كاندا چڕتر كرده‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ده‌وری كۆببنه‌وه و خۆی ئاماده‌بكات بۆ ڕاپه‌ڕینێكی تر.
ماویه‌تی
