رەزا شـوان: گرنگییەکانی میدیـای پەروەردەیی.
میـدیـا بە رەهـەنـدێکی سـەرەکی و جـیاوازی سـەدەی بیـست و یەکـەمـین دادەنـرێـت. یەکـێکە لە کۆڵـەکە سـتراتیژییەکـان لە بنیادنـانی پـرۆژەکـانی گەشەکـردنی ئـابووری و کۆمەڵایـەتی شارسـتانی هەمـوو کۆمەڵگەکـان.
میدیـا لە زاراوەدا:”بـریتییە لە گەیاندنی زانیاری بە کەسانی تر بە هـۆی.” هەندێ لە توێـژێنەرەکان میدیـا بە “زانیـاری پەیـوەنـدی بە جەمـاوەرەوە” ناودەبـەن.
میدیا زانیاری و هونەرە، شارەزایان و دەزگاکانی تایبەت بە خۆی هەیە.. لەم سەرەمەدا میـدیا رۆڵێکی گـرنگ و کاریگەری هەیە، دەچێتە چوارچـێوەی هـۆیەکـانی پـەروەردە و روشنبیری و خۆشیـیەوە.
میـدیا بۆتە بەرزتـرین هـۆی رووبەڕووبوونەوە و بەهـێزترین چەک لە جیهاندا، توانای بەرقەرارکردنی ئاشتی و ئاوەدانی هەیە و توانای هەڵگیرساندنی شەڕ و وێرانکردنیشی هـەیە.. میدیا لە دوای دەسەڵاتی راپەڕانـدن و یاسایی و دادگایی بە (دەسەڵاتی چوارەم) نـاوی دەبـەن.
لەگەڵ شۆڕشی تەکنەلـۆژیـا و پێشکەوتنی خـێرا و داهـێنانی نـوێی دەزگـا و هۆیەکـانی میـدیا و، گوڵـۆبالـیزمەوە، بە هـۆی گـۆڕانکـاری و تـازەگـەری لە هەمـوو بوارەکـاندا، میدیاش گۆڕانکاری بەسەرهات، سنوورەکانی کـات و شـوێن و دووری هەڵتەکانـد، لە میـانەی میـدیـا و راگـەیانـدن و دەزگـاکـانی گەیانـدن و خـێرا بڵاوکـردنـەوەدا، لە ريـێی سەتەلایت و ئینتەرنێت و میدیای ئەلیکترۆنی، چـەمکی میدیـاش پێشکەوت و گەیشـتە ئـەوەی کە ئەرکـە پەروەردەییەکـانی هـۆیـەکـانی میـدیـاش بگـرێتـەوە، کـە بـریتـین لە کۆششکـردن بۆ هـێنانەدی ئامـانجە گـشتییەکـانی پـەروەردە و پێـبەنـدبـوون بە بەهــا رەوشتییەکـانەوە، ئەم هۆیـانەش زیـاتر پێشکەوتنەکـانی میـدیـایان شـیرین کـردوون:
1- پێشکـەوتنی چـەمکی پـەروەردە، کە پانـتاییەکی زیـاتـری گـرتـۆتـەوە و زیاتـریش پەیـوەنـدی بە رەوشت و هەڵسەنگانـدنەوە هـەیە. واش لە پـەروەردە دەڕوانـرێت کە کـردارێکی گـشتـییە و بەردەوامـە.. لە پێـوەنـدەکـانی شـێوازی دامـەزراوەیی فـەرمی رزگـاری دەکات.
2- پێشکەوتـن و بڵاوبـوونـەوەی دەزگـا و هـۆیەکـانی میـدیـا بە شـێوەیـەکی فـراوان، وەکوو میـدیای: تەلەفـزیـۆنی رەنگـاوڕەنگ و ڤـیدیـۆ و داتـە و ئینتەرنێت و ئایاپاد و میدیای ئەلیکترۆنی (دیجیتاڵ) و گۆڤاری رەنگاوڕەنگی منداڵان و پەرتووکی وێنەداری رەنگـاوڕەنگ و…هـتد، بـوونـەتـە پێـویستی و لە زۆربـەی ماڵانـدا هـەن.. کە توانـای راکێشانی ئاینـدەی پەیـامی میـدیـا و گەشـەکـردنی هـەیە، توانـای ئەوەیـان هـەیـە کـە رۆڵـێکی گرنگی پـەروەردەیی بگێڕن. کە هـاوسەنگ بێت لەگەڵ کارەکانی دامـەزراوە فـەرمییە پەروەردەییەکـان.
میدیای پەروەردەیی:
میدیای پەروەردەیی ـ تا رادەیەک ـ زارەوەیەکی تازەیە، لە کۆتایی حەفـتاکانی سەدەی رابـردوودا دەرکەوت. کاتێك کە رێکخـراوی نێـودەوڵەتی (یـۆنیسیڤ) بـۆ پـەروەردە و رۆشنبیری و زانیاری، لە ساڵی ( 1977 )دا لە کۆنگرەی سی و شەشەمیندا تایبەت بە پەروەردە، زاراوەی (میدیای پەروەردەیی) یان بەکارهـێنا، بۆ ئاماژەکردن بەو شێوازە پێشکەوتووانەی کە لە بواری پەروەردەدا هـاتـوونەتـەدی.
میـدیای پـەروەردەیی، بەوە پێناسە دەکـرێت، کە قـۆستنەوەی دەزگـاکانی میـدیـایە لە پێـناوی هـێنانـەدی ئامـانجەکـانی پـەروەردە، لەبـەر رۆشـنایی سـیاسەتی فـێرکردن و پەروەردەکردن و رۆشنبیریکـردنی منـداڵان.
هۆیەکانی میدیاش، کەرستەیەکی گرنگی پەروەردەکردنن.. بەڵکو میدیا و پەروەردە، دووانەیەکی لێکدانەبڕاون و تەواکەری یەکترین.. ئەدەبیـیاتی پەروەردەیی و میـدیا،
ئاماژە بەوە دەکەن کە هـەردووکیان گـرنگن بۆ یەکـترین و بەبێ یەکـتری هەڵناکەن.
پلانـداڕێژەری میدایا بۆ داڕشتنی پلانەکانی، پشت بە ئامانج و شێوازی پەروەردەیی دەبەستێت.
ئامـانجی پـەروەردە و میدیـاش، گۆڕینی رەوشتی مـرۆڤە بـەرەو دروسـتر و باشـتر.
لە ئەمڕۆدا لە هەموو کـاتێ زیـاتر پێویستـیمان بە میـدیای پـەروەردەیی هـەیە، تا لە پـاڵ رۆشنبیریی پـەروەردەیی و زانیـاری دا، بەشـداری لە رۆشنـبـیری و رەوشـتی و کۆمـەڵایـەتی و مـرۆڤـایەتیشـدا بکات.
میدیـای پـەروەردەیی، سووچـێکی بنەڕەتیـیە لە کـرداری پەروەردەیی و فـێرکردن دا.
کە بە هۆیەوە منداڵان پێشدەکەون، تا ئەو رادەیەی کە توانای هەڵبژاردن و بڕیاردانی دروست و گونجاویان دەبێت، لەو کار و بـڕیارانەی کە تایبەتن بە ئەمڕۆ و داهاتووی خـودی خۆیانـەوە.. لەگەڵ تایبەتمەنـدی کۆمەڵایـەتیـدا.
گرنگییەکانی میدیای پەروەردەیی بۆ منداڵان:
گـرنگی میـدیـای ئاراستەکـراوی منـداڵان، لـە گـرنگی خـودی منـداڵانـەوە سەرچـاوەی گـرتووە. منداڵان گرنگـترین و بەنرخترین سامان و سەرمایەی گەل و وڵاتـن، گـرنگی دان بە منداڵان، گرنگی دانە بە ئەمڕۆ و بە داهاتوو. چونکە منداڵان بەشێکن لە ئەمڕۆ و هەموو داهاتووشن. کارکردن لە میانەی ئـەوەی کە نـەوەی نوێمـان سامانی راسـتی کۆمەڵـن.
گرنگی میدیـای پەروەردەیی، هەموو لایەنەکانی ژیـانی منـداڵان دەگـرێتەوە، منـداڵ کە لەدایک دەبێت، پەڕەیەکی سـپی نەنـووسراوە، زەوییـەکی بەیـاری نەکێڵـراو و تـۆو نەکراوە، گیانلـەبەرێکی بایـۆلـۆژییە.. لە ڕێی پـەروەردە و فـێرکردن و رۆشنبیریکردنی، لە رێی داب و نەریت و بەهـاکان و رەوشـت و یاسـا و رۆشـنبیری و زانسـت و زانیـاری، کە لە خـێزانـەکەی و لە باخچـەی منـداڵان و لە قوتابخـانە و لە ژینگەی دەوروبـەری و لەو کۆمەڵگـەیەی لێی دەژی وەریان دەگـرێت.. لـە گـیانلـەبـەرێـکی بایـۆلـۆژییـەوە، دەگـۆڕێـت بـۆ کەسـایەتیـیەکی رۆشـنبیر و کۆمـەڵایەتی و شارسـتانی.
پێویستە هانی توێژینەوە و لێکۆڵینەوە لە بواری میدیای پەروەردەیی بدرێت. میدیای پەروەردەیی بە هەموو جۆرەکانییەوە، گرنگییەکی زۆریان بۆ منداڵان هـەیە.. بە کـورتی و بە چـڕی، ئەمـانە بەشـێکـن لە گـرنگـییەکـانی:
1- گەشە بە هـەستی بەرپـرسیارێتی لە منـداڵانـدا دەکـات.
2- بـڕوا و متـمانە بەخۆبـوونی منداڵان زیـاتـر و شـیرینتر دەکـات.
3- کـار بۆ چانـدنی بەهـا بەرزەکان دەکات لە دەروونی منـداڵان دا.
4- بە پێی خەسڵەتەکانی قۆناغەکانی تەمەن و تایبەتمەندییەکانی زمان، بە شـێوازێکی ناسک و شـیرین و ئاسان منـداڵان دەدوێنـێت.
5- بنـیادنـای تـەوای منـداڵان.
6- ئاستی رۆشـنبیری و زانیـاری و زانسـتی منـداڵان بەرزدەکـاتەوە.
7- گەشەکـردنی زمانی و دەوڵەماندکردنی فەرهـەنگی وشە و رستەکانیان.
8- منـداڵان حەزدەکەن کە بە نووسین گوزارشت لە ناخی خـۆیـان بکەن.
9- سۆز و هاوبەستەبوونێکی زیاتـریان بۆ گـەل و نیشـتمانەکەیان دەبێت.
10- بە شـێوازێکی راسـت و دروسـت رەفـتار و هەڵسوکـەوت دەکەن.
11- شارەزاییەکی زیاتر وەردەگرن و بەهـرە و ئارەزووەکانیان دەردەخەن.
12- هـەست بە ئـازادی دەکەن لە هەڵـبژاردنی بابەتەکـانـدا.
13- پەنـد و ئامـۆژگـاری جـوان و بەسـوود فـێردەبـن.
14- چـێژ و خۆشی لەو بابەتـانە وەردەگرن کە دەیانخوێننەوە یا دەیانبینن.
15- هـەلـێکی باشیشە بۆ سـوودوەرگـرتن لە پـەرژان و بۆشـایی کـات.
16- میدیای پەروەردەیی رۆڵێکی گرنگی هەیە لە بنیادنانی کەسێتت منداڵان.
17- منداڵان هـۆگری خوێندنەوە دەبن و دەبێتە خوویـەکیان لە گەورەییـشدا.
بەداخاوە کە بەرنامەکانی میدیای پەروەردەیی لە کوردستاندا، بێ پلان و بێ نەخشەن، کـادیـری داهـێنەر و لێهـاتـووی بـواری میـدیا و ئـەدەبی منـداڵانـمـان زۆر کـەمـن.
بابەتە پەروەردەییەکانی گۆڤاری منداڵان:
میدیای پەروەردەیی، هەموو جۆرە بابەتێکی بەسوودی ئەدەبی و زانیاری و میژوویی و هـونەری و خۆشیش لە خۆدەگـرێت.. بە تایبەتی چیرۆک و هـۆنراوە پانتاییەکی زۆریان لە گۆڤـارەکانی منداڵانـدا گـرتوونەتەوە. ئەمەش بۆ گـرنگی و کاریگەری ئەم دوو ژانـرە ئەدەبییە دەگەڕێتەوە.. دوای ئەمانە بابەتی زانیاری و هونـەری و بابـەتی هەمەڕەنگەی تر دێـن، ئەمە گۆڤـارە گشتیـیەکـان دەگـرێتەوە، کە بـابـەتی هەمەڕەنگە بڵاودەکـەنەوە.. گـۆڤـاری تایبـەتـیش هـەن، وەکـوو: گـۆڤـاری زانیـاری، گـۆڤـاری وەرزشـی، گـۆڤـاری کـۆمیـدی.. گۆڤـاری کـۆمیکس کـە بـە زۆری گـۆڤـارێکی کۆمیـدییە و پشـت بە وێنـەی کێـشراوی زۆر و سیناریـۆی کـورت دەبەستـێت.. گۆڤـاری تایبەتیـش بە چـالاکییەکـانی قوتابخانەکـانەوە هەن بابەتی پەروەردەیی و زانیاری لەخۆدەگرن.. هەموو بابەتەکـانی گـۆڤـاری گـشـتی و تایبەتیـیەکـانی منـداڵان، لـە پێـناوی پـەروەردەکـردنـی دروسـت و رۆشنبیریکردن و زاخاودان و پاراوکردنی بیر و هـۆش و دەروونی منداڵانە بە زانست و زانیـاری هەمەچـەشـنە و بە خـۆشی و شـادی خستـنە دڵیانەوە.. بـۆ ئـەوەی ببـن بە خـاوەنی ژێـرخـانێکی رۆشـنبیری و زانیـاری و کەسایەتی هاوسەنگیـان لێبێتە کایەوە.
گۆڤاری منداڵان، هونەرێکی بینینە، پشت بە وشەی چاپکراو و وێنە و رەنـگ دەبەستێت. کە منـداڵان دەتوانـن بە دەنـگ یا بە چـاو بابەتەکـانی بخوێنـنەوە. بە تایبەتیش وێنە و رەنگەکـان چـێژ و خۆشییان پێـدەبەخـشن.
گۆڤاری منداڵان کەرەستەیەکی میدیایی و رۆشنبیری و پەروەردەیی و خۆشی و ئاراستەکردنی گـرنگە، کە گوزارشـت لە سەردەمەکەیـان دەکـات.. رۆڵـێکی گـرنگ و کاریگـەری هـەیە لـە گەشەکـردنی منـداڵیەتیدا، لـە رووی هـۆشی و سـۆزداری و کۆمـەڵایـەتی و ئەدەبیـیەوە، لە گەشەکـردنی چـێژی هـونـەری و مەستکـردنی ئەنـدێشەیـان و گەشەکـردنی بەهـرەی خوێنـدنەوەیان.. گۆڤـاری منداڵان، بەهـا جوانەکـان و نەریتە باشەکـان و رەوشتە بەرزەکـان و بیـرۆکە پەسەند و بە سوودەکـان و داهـێنانەکان و کولتـوور و کەلەپـووری کۆمەڵ بـۆ منـداڵان دەگـوازێتەوە.. رۆڵی هـەیە لە بنیادنـانی کەسایەتی دروستی منـداڵان. بەمەش گۆڤـاری منداڵان دەبێت بە گرنگترین میدیـا و کەرەستەی رۆشـنبیری منـداڵان، لە کاتـێکـدا کە رۆشـنبـیری لـەم سەردەمـەدا، بووە بـە بەرزتـرین خەسڵەت، کە تاکـێک لە یەکێکی تر، گەلـێک لە گەلـێکی تـر جیاواز دەکـات.
مێژووی سەرهەڵـدانی گۆڤـاری منداڵان:
مێژووی سەرهەڵـدانی گۆڤـاری منداڵان، لە زۆربەی وڵاتـانی جیهانـدا بۆ قۆناغـێکی نزیک دەگەڕێتەوە. بۆ یەکەمین جار لە هەموو جیهانـدا، لە سەدەی هـەژدەمیندا، لە وڵاتی فەرەنسـادا، یەکـەمین گۆڤـار بۆ منـداڵان دەرچـوو.. بەڕێـوەبـەری ئەم گۆڤـارە نووسەرێکی ئەدەبـدۆستی منـداڵان بوو، ناوی خۆی ئاشکرا نەکرد ناوی خـوازراوی
(هاوڕێی منداڵان)ی بۆ خۆی هەڵبژارد، گۆڤارەکەشی هەر بە ناوی (هاوڕێی منداڵان) ەوە بـوو. ئەم گۆڤـارە لە نێـوان ساڵانی (1747 – 1791) دەردەچـوو. بـە زمانێـکی ئاسان و شـیرین، بە شـێوازێکی ناسك بابەتەکانی دەنووسی.. دەرکـردنی ئەم گۆڤارە هەنگـاوێکی دەستپێکی تـازە بوو لە بـواری میـدیا و ئـەدەبی منـداڵان. هـانـدەرێکی باشیش بـوو بۆ نووسەرانی ئەدەبی منداڵان. بەڕێوبەر و سەرنووسەری ئەم گۆڤارە چەنـدین چـیرۆکی منـداڵانی لە وڵاتـانی تـرەوە وەرگـرت و وەریگـێڕانە سەر زمانی فـەرەنسی و پێشکەشی کـردن بـە منـداڵانی فـەرەنسا.
گۆڤاری (هـاوڕێی منداڵان) توانی بۆشاییەکی گەورە لە حەز و ئارەزووەکانی منـداڵان پڕبکاتەوە. منداڵان چـێژ و خۆشییەکی زۆریـان لە خـوێندنەوەی بابـەتە هـەمەڕەگ و بەسوودەکـانی وەردەگـرت.. بـەڵام لە سەرەتـادا بە زۆری منـداڵانی رۆشـنبیری چـینی برجوازی توانای کڕین و خوێندنەوەیان هەبوو. لەبەر گرانی نرخەکەی بەشێکێ زۆری منداڵانی کەم دەرامەتی فەرەنسا، توانای کڕینیان نەبوو، بێبەش بوون لە خوێندنەوەی.
هەندێ لەو کەسانەی کە باس لە مێژووی سەرهەڵـدانی گۆڤاری منداڵان دەکەن، دەڵێن یەکەمین گۆڤاری منداڵان لە ساڵی ( 1830 ) دا لە فەرەنسا دەرچوو. بەڵام بەشی هەرە زۆری سەرچاوەکان جەخت لەسەر مێژووی نێوان ساڵانی ( 1747 – 1791) دەکەنەوە.
هەنـدێ لە توێژێنەرەکان بە گومـانن لە دەرچـوونی گۆڤـاری(هـاوڕێی منـداڵان) گوایـە هـیچ ژمارەیەک لە ژمارەکـانی بەرچـاونەکەوتـوون.. سەرەڕای ئەو ماوە درێـژەی کە دەڵـین دەرچـووە.
یەکەمین گۆڤاری منداڵان لە ئەمریکا لە ساڵی ( 1789 ) دا، بە ناوی (گۆڤاری منداڵان) ەوە دەرچـوو، کە پیـاوێک بە نـاوی (هێـدسـۆن) و هـاوبەشەکەی (جـۆرج گـۆد ویـن) پێکـەوە دەریـانکـرد.. دوای سێ مـانـگ رایـانگـرت، تـەنیـا سـێ ژمـارە لـەو گـۆڤـارە دۆزراوتـەوە.
یەکەمین گۆڤـاری منـداڵان، کە بە زمـانی عـەرەبی لە ساڵانی ( 1871 ـ – 1877) لە وڵاتی میسر دەرچوو، بە ناوی (روضة المدارس المصریة: باغچەی قوتابخانەکانی میسر)ەوە، مانگی دوو ژمارەی لێدەردەچـوو، سەرنووسەری ئەم گۆڤارە (عـەلی فەهـمی) بـوو، لە لایەن نـووسەری بەناوبانگی میسری (روفـاعە تەهـتـاوی) یەوە سەرپەرشـتی دەکـرا.
یەکـەمین گۆڤـاری منـداڵان کـە لـە عـێراقـدا بـە زمانی عـەرەبی دەرچـووبێت. گـۆڤـاری
(التلمـیذ العـراقي: قوتابی عـێراقي) بوو، یەکەمین ژمارەی لە مانگی ئوکتۆبەری ساڵی ( 1922 ) دا دەرچوو. گۆڤـارێکی هەفتانەی قوتابخـانەیی پەروەردەیی و زانیـاری بوو،
خاوەنی ئیمتیاز (سەعید فەهمي) بوو (مستەفا عەلی ئەفندی)ش بەڕێوەبەرەکەی بوو.
یەکەمین گـۆڤـاری منـداڵان لە هـەمـوو کوردسـتانـدا، کـە بـە زمـانی کـوردی دەرچـوو، گۆڤاری (گـڕوگـاڵی منـداڵانی کـورد)ە کە لە لایەن کارکەرانی (چاپخانەی کوردستان) لە مەهاباد دردەکرا، تەنها سێ ژمارەی لێدەرچوو. هەرسێ ژمارەکەی لە ساڵی ( 1946 ) دا، لە شاری (مەهاباد) ی پایتەختی کۆماری کوردستان دەرچـوون.. یەکەمین ژمارەی (گڕوگاڵی منداڵانی کورد) لە رۆژی (21- 4- 1946 ) دەرچوو. لە هەر سێ ژمارەکەیدا، گـەلێ بابەتی هەمەڕەنگەی رۆشـنبیری و ئـەدەبی و پەروەردەیی و زانیـاری و بابەتی کوردەوارییان لەخۆگـرتـوون.
لـە دوای گـڕوگـاڵی منـداڵانی کـورد، لـە باشـووری کوردسـتانـدا، لە ساڵی ( 1972 ) دا یەکەمـین گۆڤـاری منـداڵان بە زمـانی کوردی بە نـاوی (ئەسـتـێرە) وە، لـە پایتـەخـتی رۆشـنبیری کوردستان، شاری سلـێمانی، لە لایـەن کۆمەڵێک مامۆسـتای خۆبەخشەوە دەرکـرا. گـۆڤـاری ئەسـتـێرە پـاشکـۆی گـۆڤـاری (رۆژی کوردسـتان) بـوو، یەکەمـین ژمـارەی لـە مانـگی مـای ساڵی ( 1972 ) دا دەرچـوو. سـەرۆکی نـووسـین، شـەهـید (سـاڵح یوسـفی) بـوو.. دەسـتەی نووسەران ئەم مامۆسـتایانە بوون (رزگـار شەوقی، ئەحمەد عەلی بەرزنجی، عەبدولکەریم مەحمود شێخانی، سدیق مەحمود بەرزنجی).
لە پەرتووکە چاپکـراوەکەمـدا (چاوپێخـشانێک بە مێژووی ئەدەبی منداڵان : 2015 )
بە درێژی باسی گۆڤاری (گـڕوگاڵی منداڵانی کورد) و گۆڤاری (ئەستێرە) م کردووە.
مەرجە پێویستییەکانی گۆڤاری منداڵان:
بێش ئەوەی بێیـنە سەر ریزبەنـدکردنی گرنگـترین مەرجەکانی گۆڤـاری منـداڵان، هەر وەکوو لە ناوەکەیدا دەردەکەوێ، گۆڤاری منداڵان ئەو بابەتانە لەخۆدەگرێت کە تایبەتن بە منداڵانەوە، لە لایـەن گەورەکانە و بابەتەکانی دەنووسرێن و وێنەکانی دەکێشرێن و ئامادە دەکـرێن، بە رادەیەکی کەمیش خودی منـداڵان بەشـداری تێدا دەکەن.
ئەو مەرجانەی پێویستە لە ئامادەکـردن و درکردنی گۆڤاری منداڵان لەبەرچاوبگیرێن:
1- پێویستە بابەتەکانی کورتـبن و بە شێوازێکی ئاسان و ناسک و شیرین داڕێـژرێـن.
2- دوورکەوتنەوە لە خەیاڵی پڕوپوچ و لە خـێو و دیـۆودرنج و لە کاری لەتوانابـەدەر.
3- دوورکەوتنەوە لە ئەمۆژگاری دوواندەری راستەوخۆ و لە زیادەڕۆیی لە نموونەییدا.
4- بابەتاکان منداڵان بە لاڕێدا نەبەن، بەڵکو بە ووردی سەرنجیان لەسەر بابەتەکە بێت.
7- گەر بابەتەکان بە رستەی خـۆش موتـوربەبکـرێن بکـرێن، زیاتر منداڵان رادەکێشن.
8- دوورکەوتنەوە، لە بەکارهـێنانی وشە و رستەی قورس و درێژی مانا قووڵ و گران.
9- بابەتەکان بە کوردییەکی پەتی بنووسرێن و دوورکەوتنەوە لە دیالـێکـتی ناوچـەیی.
10- گرنگـیدان بـە دیـزایینی بـەرگ و بە لاپـەڕەکـانی نـاوەوەی گۆڤـاری منـداڵان، بە لەبەرچاوگرتنی لایەنی جـوانی هـونەری بە تایبەتیش بەرگی یەکەمی گۆڤاری منداڵان.
11- پێویستە بابەتەکانی گۆڤاری منـداڵان، چـیرۆک و هـۆنراوە و پەخـشان و هەموو بابەتە هەمەڕەنگەکانی تری، پەیوەنـدییان بە شارەزایی لە ژیـانی کۆمەڵایـەتی و ئەو ژینگـەیەوە هـەبێـت کە منـداڵان لـێی دەژیـن. بـۆ نمـوونە: مـاڵ، بـاخـچـەی منـداڵان، قوتابخـانە، کۆمـەڵـگە.. تا ئەو پەیـامـانەی ئاراستەیان دەکـرێن ئامانجەکانیان بپێکن.
12- پێویستە توانا و بەهرە و ئارەزووەکان و خواستەکانی منداڵان لەبەرچاوبگیـرێن.
13- پێویستە تایبەتمەندییەکانی قۆناغەکانی منداڵیەتی و گەشەکردن و پێویستییەکان و تایبەتمەندییەکـانی هـەر قـۆنـاغـێک لە قۆنـاغـەکـانی منـداڵی لەبەرچـاوبگـيرێن.
14- پێویستە گۆڤاری منداڵان رۆڵـێکی گرنگی هەبێت، لە گەشەکردنی هـۆش و ژیری منداڵان و لە پەروەردەکردنی دروستیانـدا. هـانیان بدات بۆ خوێندنـەوە، خۆشەویستی وەرگـرتنی زانست و زانیارییـان ڵێـبـڕوێنـێت.
15- فێری خوو و نەریـت و رەفـتاری پەسەنـد و کاری جـوان و باشـیان بکـات.
16- خۆشەویستی و هـاوبەستەبـوون بۆ گـەل و نیشتمانەکەیان، لایـان شیرینتر بکات.
17- فـێڕی بیرکـردنەوە و هەستکـردن و وردبیـنی لە کارەکـانیـان بکات.
18- وێنـە و شـێوەی رەنگـاوڕەنگی جـوان و گـونجـاو دەبێـتە تەواکـەری دەقـەکان و ئاسانـتر و شیرینترکـردنیـان.
19- دوورکەوتنەوە لە قـالب و شێوازی باوی سواو و وشک و نەگونجاوی سەردەم.
20- گونجانـدن لە نێوان شـێواز و بیرۆکەکان، پێویستیشە شێواز و بیرۆکەکان لەگەڵ تواناکـانی ئـەدەبی و هـۆش و سـۆزداری منـداڵانـدا بگـونجـێن.
گرنگـترین تایبەتمەندییەکانی گۆڤـاری نموونـەیی منداڵان:
1- سوودوەرگرتن لە ئارستە پەروەردەییەکانی سەردەم، تا گۆڤـاری منـداڵان، ببێت دێـراوێکی پەروەردەیی و رۆشنبیری گـرنگ بۆ منـداڵان.
2- بە شـێوەیەکی تـەواو ئامـانجی گۆڤـاری منـداڵان بـزانـن و لەسەر رۆشـنایی ئـەم ئامانجـانە، بابەتەکـان هـەڵبژێـرێـن و لە گۆڤـارەکەدا دابنرێـن و بڵاوبکـرێنـەوە.
3- پێویستە دەستەی نـووسەرانی گۆڤـاری نموونەیی منداڵان لە کـادیـرانی شـارەزا و پسپۆری بوارەکانی ئەدەبی منداڵان و پەروەردەی نوێ و دەروونناسی پێکهـاتـووبن، سەرەڕای کادیـرانی پسپۆری بـواری وێنەکێشان و کاری هونەری منداڵان، کە توانای گۆڕین و بەرجەستەکردنی بیرۆکەکانیان هەیە بۆ راستییەکی زانیاری هەستپـێکراوی سەرنـج راکـێش و گونجـاو بۆ منـداڵان.
4- لەبەرچـاوگـرتنی تایبەتمەندییەکانی منـداڵی و حەز و ئارەزوو و پێویستییەکـانیان.
5- دیاریکردنی پاڵەوان و کەسایەتییەکانی گۆڤـارەکە، بە شـێوەیەکی ورد، کە بتوانـن ئامانجەکانی گۆڤـارەکە بەدیبهـێنن و پەیـام و مەبەستەکـانی نووسەرانیش بگـەیـەنن.
6- بابـەتی هەمەجـۆرە و هەمەڕەنـگە، چـێژ و خۆشی بە منـداڵان دەبەخـشن و دەبنە هـانـدەر بـۆ هـۆگـربوونیـان بە خوێنـدنەوە.
7- پێویستە بابەتەکانی گۆڤاری نموونەیی منداڵان، بە زمانی پەتی و رەوان و ئاسان و تـەر و پاراوی کوردی و بە شێوازێکی سووک و ئاسان و شـیرین بنووسـرێن، توانای گەیانـدنی پەیامەکانی بە منـداڵانی ئەو قـۆنـاغـەی کە مەبەسـتیانە هـەبێت.
8- پێـویسـتە هـاوسەنـگـێک لـە نێـوان رووبـەری چـیـرۆکـە وێنەدارەکـان و ئـەودوای بابەتەکـانی گۆڤـارەکەدا هـەبێت، نابێت چـیرۆکەکـان زۆربـەی لاپەڕەکـان داگیربکەن و تەنگ بە رووبەری باتـەکـانی تـر هـەڵبچـنن.
9- سوودوەرگرتن لە هـونەرەکانی ئەم سەردەمە، لە دەرهـێنان و دیزایین و چاپکردن.
10- بەشداریکـردنی منـداڵان لە ئامادەکـردن و دەرکـردنی بەشەکـانی گـۆڤـارەکە.
11- پەیـڕەویکـردنی دەستووری رێنـووسی راسـتی کـوردی لە نووسـینی بابـەتەکـانی گۆڤـارەکە، دوورکەوتنەوە لە دووجـۆری و لـە فـرە رێنـووسی.
12- بژارکردنی کۆڤارەکە لە هەڵەی زەقی زمانی و زانستی و رێنووسی پێش چاپکردن و بڵاوکـردنەوەی.. پێویستە هـەڵەکـان راستبکـرێنـەوە.
13- لایـەنی کۆمـیدی و جەفـەنـگی پشتگـوێ نەخـرێن، ئەم بابەتـانە خۆشی وشادی بە منـداڵان دەبـەخـشن.
14- تازەگـەری و داهـێـنان و فـانتـازی لە شـێواز و لە رازانـدەوەی گـۆڤـارەکە.
15- دوورکەوتنەوە لە دووبـارەکردنـەوەی بابەتـە هـاوشـێوە و لەیەکچـووەکـان.
ئامانجەکـانی گۆڤـاری منداڵان:
1- بەستنەوەی منـداڵان بە کەلەپـوور و شارسـتانی نەتەوەکـەیانەوە.
2- هەڵکـردنی منـداڵان لەگـەڵ گۆڕانکـارییە تـازە شیاوەکـانـدا.
3- ئەو زانست و زانیارییانە بە منداڵان دەبەخـشێت، کە تێڕوانیینیان بـۆ ژیـان قووڵـتر دەکەنەوە.
4- گەشەکـردنی تـوانـا جیـاوازەکانی هـۆش و ژیـرییان.
5- گەشەکـردنی توانـاکـانیان لە دۆزینـەوە و داهـێنانـدا.
6- زاخـاودانـی سـۆز و ویـژدانیان و گەشـەکـردنی هەستەکـانیان.
7- گەشەکردنی هـۆشـیاری منـداڵان و هەستکـردنیـان بە کـێشەکـانی کۆمـەڵـگە و نەتەوەکـەیان.
8- لە هەڵـوێستە شکـۆمەنـدییەکـانی مێـژوو و لە نمـوونـەی بـاڵا تێـدەگـەن.
9- چانـدنی باشە و بەهـای بـەرز و خەسڵەتی جـوان و نەریتی پەدەنـد لە منداڵاندا.
10- گەشەکـردنی سامانی زمـانی منـداڵان و توانـای لەبەرکـردنی دەقـە تازەکـان.
11- گەشەکـردنی هەستکـردنیـان بە جـوانی و شـیرینی نیشـتمانـەکەیـان.
12- چـانـدنی ئاراسـتە ئەرێنیـیەکـان دەربـارەی ژینگەپـارێـزی.
13- باشـترکـردن و بەرزکـردنەوەی رەوشـت و رەفـتارەکـانی منـداڵان.
14- دەوڵەمەندکردنی خەیاڵی منداڵان و توانای لێکدانەوە و بۆچوون و گریمانەکانەکان.
15- گەشەکـردنی تـوانـای هـەستکـردنی منـداڵان بە جـوانی ئـاواز و بە نایـابی تـرپـەی وشەکـان و بە مـوزیـکی هـۆنـراوەکان.
16- زانین و ئاشنابوونیان بە جۆرە جیاوازەکانی ئەدەبی لە هۆنراوە و چیرۆک و شانۆ.
17- گەشەکـردنی حـەز و ئـارەزوویـان لە تـۆژینـەوە و دۆزینـەوە و داهـێـنان.
18- گەشەکردنی حەزی ئاشنابوونیان بە پەرتووکخانە و سەرچاوەکانی پەرتووکخانە.
19- بەرزبوونەوەی ئـاست و تـوانـای زمـانی منـداڵان و توانـای گـۆزارشتکـردنیان.
20- سوودوەرگـرتن لە کـاتی پـەرژان بە خوێنـدنەوەی بابـەتی خـۆش و بەسـوود.
21- کارکـردن بۆ خۆشکـردنی متمانەبەخـۆبـوون و پشتبەسـتن بەتواناکانی خـۆیان و رێـزگـرتـن لە خـودی خۆیان و لە کەسـانی تـر.
ئامانجە گشتییە پەروەردەییەکانی گۆڤـاری منداڵان:
1- گەشەکـردن و زیادکـردنی زانیـاری و زانستی منـداڵان.
2- گەشەکـردنی بەهـا پەسەنـدەکـان.
3- گەشکردنی بەشداریکـردنی ئەرێنی لای منداڵان.
4- مەستکردنی پێـداویستییەکانی دەروونی و ئەقـڵیی منـداڵان.
5- گەشەکردنی داهـێنان لە لای منـداڵان.
6- گەشەکردنی رەوشتی کۆمەڵایەتی پەسەنـد لە کۆمەڵگـەدا.
7- گەشەکـردنی بەهـرەی خوێنـدنـەوە.
8- گەشەکردنی چێـژی جـوانی لای منداڵان.
9- گـۆڤـار هـۆیەکی گـرنگی پـەروەردەیی و رۆشـنبیری و خـۆشییە، رۆشـنبیریش بێ ئامـانج و مەبـەسـت نیـیە.. پێویسـتە بە شـێـوازێکی ئەوتـۆ بـڕازێـنریتەوە کە منـداڵان بە لای خـۆیـدا رابکـێشـێت و چـێژ و خۆشی لە خوێندنەوەی وەربگـرن.
10- ئامانجی هەموو گۆڤارەکان، ئامانجی پەروەردەییە. پێویستە لە دەرکردنی گۆڤـاری منداڵان و هەموو میـدیا گشتییەکانی تایبەت بە منداڵان، ئەم راستییە لەبەرچاوبگیرێت.
11- تیشکخستنەسەر کێشە پەروەردەیی و کۆمەڵایەتییەکان، بە تایبەتیش ئەوانەی دێنە رێـی منـداڵان، بەشداریکـردنیش لە چارەسەرکردنیـان.
12- گەشەکـردنی هـۆشـیاری لە پەیـامی پیـرۆزی مامۆسـتا و لـە بەرزڕاگـرتنی پێگـەی لە کۆمـەڵـدا.
13- کارکـردن بـۆ پێگەیانـدنی کادیـری پسـپۆر لە بـواری میدیـای پـەروەردەییـدا.
14- بەرزهـەڵـنـانی پێـشەنـگ و نمـوونـەیی پـەروەردەیی.
15- بە دوداچـوون و ئاگـاداربوون لەو تازەگەرییانەی لە بـواری بیری پەروەردەیی و تەکنەلـۆژیـای فـێرکـردن و زانیـاریـدا دێنـە ئـاراوە.
16- چـانـدنی رۆحی کـاری هـەرەوەزی لە منـداڵانـدا.
زمـانی گۆڤـاری منداڵان:
زمـانی منداڵان جیاوازی هەیە لەگەڵ زمـانی گەورەکاندا، ئەمەش بۆ جیاوازی و توانای ئەقـڵی منداڵان و ئەقـڵی گەورەکان دەگەڕێتەوە.. بۆیە پێویستە گۆڤـارەکانی منـداڵان بە زمـان و شـێوازێک بنـووسـرێـن، کە نـزیکـبن لە تێگەیشتنی منـداڵان و لە ئەقـڵیانەوە.
بە کـورتی پێویستە زمـانی گۆڤـاری منـداڵان:
1- سووک و ئاسان بێت و دوورکەوتنەوە لە وشەی گـران و لە دەستەواژەی نامـۆ.
2- بەکارهـێنانی شێوازی گونجاو، بەپێی بابەتە بڵاوکراوەکان، لە چیرۆک و هۆنراوە و پەخـشان و بابـەتی زانیاری و هـەواڵ و وتـەی ژمـارە و…هـتد.
3- پێویستە بابەتەکان لەگەڵ فەرهەنگی زمانی تەمەنی منداڵی بۆ نووسراودا گونجاوبن.
4- گەشەکـردنی توانـای زمـانی منـداڵان بە شـێوازێکی ساکـار و پایـە بـە پایـە.
5- بەیاخـدان بە دەستوور و رێزمانی کوردی و بڵاونـەکردنەوەی شێوازێ هـەڕەمەکی.
6- بەکارنـەهـێـنانی شێوازی رەوانبـێژی و خـوازەیی گـران و ئاڵـۆز لە بابەتەکاندا.
7- بەکـارهـێنانی زمـانی پـەتی و ئاسان و، بە کـورتی نووسـینی بابەتـەکـان.
کێشەکـانی گۆڤـارەکانی منـداڵانی کـورد:
1- گرانی نـرخی گۆڤـارەکان، کە لە توانای کڕینی زۆربەی منداڵانی کەم دەرامەتـدا نین بە تایبەتیش لە ئەمـڕۆدا کە کوردسـتان رووبـەڕووی قەیـرانی دارایـی بـۆتـەوە.
2- کـەمی ژمـارەی چاپکـراوی گـۆڤـارەکانی منـداڵان و نەبـوونی دەزگـا و کۆمپانیایەکی تایبەت بە بڵاوکردنەوە. بۆ نموونە گۆڤاری (پەپولە) کە لە سلێمانی دەردەچێت باشترین گۆڤـاری گشتی منـداڵانە لە کوردستاندا، لە ئێستادا، لە هەر ژمارەیەکی تەنها ( 5000 ) دانەی لێ چاپ دەکرێت و بڵاودەکرێتەوە.. لەچاو ژمارەی منداڵانی کوردەوە زۆر کەمە. ناگات بە هـەموو شار و شارۆچکەکانی کوردسـتان. هەموو قـوتابخانەکـانیش نایکـڕن.
3- بەکارهێنانی دیالێکتی جیاوازی کوردی لە نووسینی بابەتەکانی گۆڤاری منداڵان، بۆ نموونە گۆڤاری (پەپـولە) بە دیالێکتی کرمانجی خواروو(سۆرانی) دەردەچێت، گۆڤاری (سـڤـۆرە) ش، بە کرمانجی باکـوور(بادینـانی) دەردەچـێت.. زۆر بە زەحمـەت منـداڵانی سـۆرانی دەتـوانن سـڤۆرە بخـوێننەوە، منـداڵانی بادینـانیش زۆر بـە زەحـمەت دەتـوانن پەپولە بخوێننەوە. ئەمەش کێشەیەکی گەورەیە و راستییەکە و ناشارێتەوە کە زیانێکی گـەورەی بە زمـانی کـوردی و بە یەکـێـتی نەتـەوەکەمـان گەیـانـدووە، ئـەم کێـشەیـەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی (زمانی سـتانـداردی یەکگـرتووی کـوردی) کە ببێت بە زمـانی فـەرمی نووسـین و خـوێندنەوەمـان.
4- هەندێ لەو گۆڤارانەی لە ئێستادا بۆ منداڵانی کوردمان دەردەچن لە رووی پێویستیە هونەرییاکانەوە، وەکوو پێویست نین. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی کادیری پسپۆری هـونەری بـواری گـۆڤـاری منـداڵان.
5- کەمی کادیـرانی پسـپۆر و شارەزا و بە توانای بواری رۆشـنبیری و ئەدەبی منداڵان، کە لە گۆڤـارە کوردییەکـانـی منـداڵانـدا کـاردەکـەن.
6- نەبوونی بـوودجەی پێـویست و پشتگـیری نەکـردنی تەوایـان لە لایـەن وەزارەتی رۆشنبیری کوردستانەوە.. هەنـدێکیان تەنها پشـت بە پارەی فـرۆشتنی گۆڤارەکانیان دەبەستن. تا پـارەی فـرۆشتنیان وەرنەگـرن، ناتوانـن ژمارەیـەکی تر دەربکەن. بۆیـە چەند گۆڤارێکی منداڵان لە کوردستاندا، لەبەر کـێشەی بێ پارەیی داخران و دەرناچن.
7- نەبـوونی گۆڤـاری تایبـەتی بۆ منـداڵانی کوردمـان، وەکوو (گۆڤـاری زانیـاری) و (گـۆڤـاری وەرزشی) و (گـۆڤـاری هونـەری) و (گـۆڤـاری کۆمیـدی).
8- پەیڕەوینەکردنی دەستووری رێنووسێکی یەکگرتووی کوردی لە گۆڤارە کوردییەکاندا بۆ منداڵان. لە چەنـد گۆڤـارێکی منداڵان و بگرە لەهەمان گۆڤاردا گەلی وشەمان بەرچاو دەکەون، کە بە دوو شـێوە رێنـووس نووسـراون، بۆ نمـوونە: (کەرکـووک، کەرکـوک)، ( پێ کەنین، پێکەنین)، (ئالفـوبێ ی کوردی، ئەلفـوبێی کورد) گەر ئەمە لای گەورەکـان ئاسایی بێت، بەڵام لای منداڵ پرسیار دروست دەکەن.. کـە کـامیان راسـتە؟
9- کاتی نادیاری دەرچـوونی گۆڤـارەکانی منداڵان، ئەو گۆڤارانەی کە وەرزین، نازانرێت کـە ژمـارەی داهـاتووی کـەی دەردەچـێت.. لەوانـەیە بکـە بێـتە هـۆی تـۆرانی منـداڵان لـەو گۆڤـارانـە.
(*) سوودم لەم سەرچـاوانە وەرگرتـووە:
1- عبدالفـتاح أبو معـال ـ أثر وسائل الاعـلام علی الطـفل ـ عـمان: ١٩٩٧
2- د. طـارق البکـری ـ مجـلات الاطـفال ـ ٢٠٠٣
3- رەزا شـوان ـ چاوپێخشانێک بە مێژووی ئەدەبی منـداڵان ـ کەرکووک ـ ٢٠١٥
4- د. عبدالـرزاق محـمد الدلـیمی ـ الاعـلام الـتربـوي ـ ٢٠١١
5- محـمد عـوض ـ اعـلام الطـفل ـ الکویت ـ ١٩٩٤
6- کافـیە رمضـان ـ تـربیة الطـفل من خلال وسـائل الاعـلام ـ مجلە الاعـلام العربي/ العـدد ـ ١٣و ـ ١٤ـ تونس.
7- آلاء الیحـیوي ـ مفهـوم الاعـلام الـتربوي ـ موقـع الاعـلام العربي.
8- د. ماجـدە احمد الصرایرە ـ الاعـلام الـتربوي ـ دار الخلیج للنشر والتوزیع ـ ٢٠١٤
9- احمد بن محمد بن خلفـان المعـمري ـ دور التـقـنیات الحـدیثە في الاعـلام الـتربوي
سلطـنة عمـان ـ ٢٠١٤
10- نـزیە الدیـب ـ الاعـلام الـتربوي وعـلاقـتە بالتعـلیم ـ ٢٠١٠
رەزا شـوان
نەرویـج : ٢٥/ فـێبروار/ ٢٠٢٠
