ڕه‌سوڵ بۆسكێنی: ڕۆڵی باشووری كوردستان لە ڕاپەڕینی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهریدا. بەشی چوارەم.
كۆنگره‌ی سه‌رۆك هۆزه كورده‌كان له‌نه‌هری
دوابه‌دوای شكستی یه‌كه‌می شۆڕشه چه‌كداریه‌كه‌ی شێخ عوبه‌یدوڵڵا دژ به بابی عالی ساڵی (1879) و ناڕه‌زایی هه‌ندێك له سه‌رۆك هۆزه كورده‌كان دژ به شه‌ڕی عوسمانی، ناچار شێخ ده‌بوایه به‌دوای تاكتیكی دیكه‌دا بگه‌ڕێ، شێخ بیری له كۆنگره‌یه‌كی فراوانی سه‌رۆك هۆزه كورده‌كان كرده‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی له‌م كۆنگره‌یه‌دا ئامانجه‌كانی خۆی به‌سه‌رۆكه كورده‌كان بگه‌یه‌نێ و ئاراسته‌یان بكات، به‌ره‌و ڕاپه‌ڕین به‌مه‌به‌ستی ئازادكردنی كوردستان، بۆ ئه‌مه‌ش بانگه‌وازی سه‌رۆك هۆزه كورده‌كانی كرد بۆ به‌شداری كردنی كۆنگره‌كه له نه‌هری.
ئه‌و كۆنگره‌یه به‌ئاماده‌بوونی زۆربه‌ی سه‌رانی خێڵه‌كان، ناودارانی كورد، پیاوانی ئایینی و نوێنه‌رانی هه‌موو چینه‌كانی كۆمه‌ڵ له گوندی نایری (نه‌هری) ناوچه‌ی شه‌مزینان به‌سترا، تێدا بڕیاری پێكه‌وه‌نانی (كۆمه‌ڵه‌ی خێڵه كورده‌كان) درا، ئه‌ویش به نۆره‌ی خۆی بڕیاری به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاڵای خه‌باتی شۆڕشگێڕانه‌ی دا دژی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی توركیا و ئێران.
دوای بانگه‌وازی شێخ عوبه‌یدوڵڵا زۆرێك له سه‌رۆك هۆز و پیاوانی ناوداری كورد له نه‌هری كۆبوونه‌وه، له‌ئه‌نجامدا یه‌كێتی كوردان”كۆمه‌ڵه‌ی كوردان” وه‌كو كۆنفدراسیۆنێكی خێڵه‌كی له‌سه‌ر ده‌ستی شێخ عوبه‌یدوڵڵا له ته‌موزی (1880) دروستبوو، ئه‌م كۆنگره خێڵه‌كیه‌ی سه‌رۆك هۆزه كورده‌كان زیاتر كاریگه‌ری هۆكاری ڕۆحانی شێخ عوبه‌یدوڵڵا و ڕایه‌ڵه زۆر و زه‌وه‌نده‌كانی ته‌ریقه‌ی نه‌قشبه‌ندی بوو، نه‌وه‌كا هۆكاری بابه‌تی ناو كۆمه‌ڵگا، كه سه‌رۆك هۆزه كورده‌كان له‌سه‌ر بانگه‌وازی شێخ عوبه‌یدوڵڵا هاتبوون بۆ نه‌هری.
شێخ له كۆنگره‌كه‌دا وتارێكی بۆ ئاماده‌بووان خوێنده‌وه، وتاره‌كه‌ی شێخ عوبه‌یدوڵڵا و خواسته‌كانی بۆ دامه‌زراندنی كوردستانێكی سه‌ربه‌خۆ له‌لایه‌ن زۆربه‌ی به‌شدارانی كۆنگره‌كه‌وه په‌سند كرا، هه‌موو به‌شداربووانی كۆنگره‌ی نوێنه‌رانی خێڵه كورده‌كان به‌تێكڕای ده‌نگ ئاماده‌یی خۆیان بۆ خه‌بات و گیانبازی له پێناوی ڕزگاری كوردستان پیشاندا. دوای گفتوگۆ و هه‌ڵسه‌نگاندنی بارودۆخی ئه‌و ڕۆژگاره بڕیار درا ئه‌مجاره له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان بن ده‌ستی ئێران ڕاپه‌ڕین ئه‌نجام بدرێ.
كاپتن كلایتن ده‌ڵێت: شتێكی به‌ڵگه‌نه‌ویسته نوێنه‌ره‌كانی له هه‌موو لایه‌كدا سه‌رقاڵ بوون، هه‌وڵی ڕاكێشانی نه‌ك ته‌نیا هه‌موو خێڵه كورده‌كان، به‌ڵكو نه‌ستوری و ئه‌رمه‌نیه‌كانیشیان ده‌دا، داوایان لێ ده‌كات بده‌نه پاڵی. ئه‌و كوردانه‌ی هاتوونه‌ته وان ده‌ڵێن، شێخ عوبه‌یدوڵڵا ناردوویه‌تی به‌دوی خه‌ڵكیدا و داوایان لێ ده‌كات دژی ئێران ڕاپه‌ڕن، واته‌واتیش هه‌یه دوای ئه‌وه‌ی شێخ له ئێرانیه‌كان ده‌بێته‌وه لاده‌دات بۆسه‌ر توركه‌كان، من له‌و باوه‌ڕه‌دام ئه‌و (شێخ) پلانێكی به‌ربڵاوی هه‌یه بۆ ڕێكخستنی هه‌موو كورد، له‌وڵاتێكی سه‌ربه‌خۆدا به‌سه‌رۆكایه‌تی خۆی. یه‌كه‌م شت هه‌لومه‌رجه‌كان سه‌رنجیان بۆ لای ئێران ڕاكێشاوه. هه‌وڵ ده‌دات حكومه‌تی ئێران ناچار بكات وه‌ك فه‌رمانڕه‌وای كورده‌كانی ئێران دانی پێدا بنێت، پاشان لائه‌داته‌وه بۆ ئه‌و ته‌ڕه‌فه و هه‌وڵ ده‌دات مافه‌كانی له تور‌كان وه‌ده‌ست بێنێ.
ئاراسته كردنی ڕاپه‌ڕینه‌كه به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان
له‌كاتی به‌ستنی كۆنگره‌كه و دوای گفتوگۆی نێوان به‌شدار بووانی كۆنگره، چه‌ند هۆكارێك بوونه هۆی ئه‌وه‌ی ڕاپه‌ڕینه‌كه له كوردستانی بن ده‌ستی ئێرانه‌وه ده‌ست پێ بكات، شێخ عوبه‌یدوڵڵا كاتێك هه‌ستی به‌دووڕایی له‌ناو كۆنگره‌كه‌دا كرد، كه چه‌ند سه‌رۆكێكی كورد حه‌ز به‌وه ناكه‌ن له ده‌وڵه‌تی عوسمانی ڕاست ببنه‌وه، ئه‌وسا بڕیاری دا نه‌خشه‌ی ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی بگوڕێت بۆ كوردستانی بن ده‌ستی ئێران، شێخ نه‌ك ده‌وڵه‌تی عوسمانی، به‌ڵكو ئێرانیشی به‌دوژمنی كورد داده‌نا، دووربینی شێخ له‌وه‌دابوو بارودۆخی هه‌ڵكه‌وتووی له‌ده‌ست نه‌دا، ئه‌و بارودۆخه‌ی وه‌ك خۆی ڕوونی كرده‌وه، كه بریتی بوو له دۆخی سیاسی و ئابووری ئێران، كه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عوسمانی له‌شه‌ڕ دابوون، هه‌روه‌ها نیاز وابوو ناوچه به‌پیت و به‌ره‌كه‌ته‌كانی كوردستانی ئێران ببنه به‌ردی بناغه‌ی ئابووری دواڕۆژی بزووتنه‌وه‌كه و پێشخستنی، به‌تایبه‌ت له به‌رپاكردنی شۆڕش له‌ئێراندا مه‌سه‌له‌ی دابین كردنی ئازوخه‌ی هێزه‌كه‌ی ئاسانترده‌كرد، بۆ پێداویستیه‌كانی خۆی بۆ شه‌ڕكردن له‌گه‌ڵ دوژمنی سه‌ره‌كی و به‌هێزدا واته ده‌وڵه‌تی توركیا، هه‌روه‌ها ئه‌و به‌شه‌ی كوردستان له‌بن ڕكێفی ئێران دایه بارودۆخی له‌بارتره، ئێران له‌مڕۆدا لاوازتره، به‌وه براكانی خۆمان ڕزگار ده‌كه‌ین، شێخ عوبه‌یدوڵڵا ئاوڕێكی ته‌واوی له دووبه‌ره‌كی و ناحه‌زی ئایینی نێوان كورده سونی مه‌زهه‌ب و ئێرانیه شیعی مه‌زهه‌به‌كان دایه‌وه، جگه‌له‌مه‌ش حیسابی په‌یوه‌ندی نێوان ده‌وڵه‌تی عوسمانی و ئێرانی كرد. ئه‌و په‌یوه‌ندیه‌ی دوای شه‌ڕه‌كه‌ی ڕووسیا و عوسمانی سارد وسڕی تێ كه‌وت، هه‌روه‌ها شه‌ڕی ئێران له‌گه‌ڵ خێڵه توركمانه‌كان. شێخ عوبه‌یدوڵڵا ئه‌وه‌شی له‌یاد نه‌كرد، ئاوڕ له كێشه‌ی دووبه‌ره‌كی بداته‌وه، له‌سه‌ر كێشه‌كه‌ی (گیرات) له نێوان ئینگلیز و ئه‌فغانستاندا په‌یداببوو، ئه‌و دووبه‌ره‌كی و به‌یه‌كداچوونه‌ی ئێرانی ناچار كردبوو، به‌شێكی هێزه‌كانی به‌ره‌و ناوچه ڕۆژهه‌ڵاتیه‌كانی بنێرێت، ئه‌وه‌ش بێگومان له‌سه‌ر حیسابی لاوازكردنی هێزه‌كانی بوو له ناوچه ڕۆژئاواییه‌كاندا، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش شێخ له‌ناو كورده‌كانی ئێراندا ناو و شۆره‌تێكی گه‌وره‌ی هه‌بوو، گه‌لێك له عه‌شره‌ته كورده‌كان به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ خۆیان به‌پیاو و ژێرده‌سته‌ی شێخ داده‌نا، نه‌ك حكومه‌تی ئێران، هه‌رچی كێشه‌ی ڕزگاركردنی كورده‌كانی ده‌وڵه‌تی عوسمانییه، ئه‌وه خرایه قۆناغی دووه‌می ڕاپه‌ڕینه‌كه،سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌وانه‌ش له‌هیرش بۆ سه‌ر ئیران شێخ وای بۆ ده‌چووه، گریمانی هه‌راسان كردن و توڕه‌كردنی ده‌وڵه‌ته ئه‌وروپاییه‌كان كه‌متره.
دوای ته‌واوبوونی كۆنگره و داڕشتنی نه‌خشه‌ی كاركردن، شێخ عوبه‌یدوڵڵا بڕیاری به‌رپا كردنی شۆڕشی ده‌ركرد. له وتاره‌كه‌ی شێخ عوبه‌یدوڵڵا له كۆنگره‌ی ته‌موزی ساڵی (1880)ی نوێنه‌ری خێڵه‌كاندا خوێنرایه‌وه، ده‌رده‌كه‌وێ ئامانجی جوڵانه‌وه‌كه ڕزگاری كوردستان و پێكه‌وه‌نانی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ بووه.
ویلیان جی ئابۆت كۆنسۆلی گشتی ورمێ بۆ میسته‌ر تۆمسن ده‌نووسێت: ئێستا شێخ هیچ نهێنیه‌كی له نیازه‌كانیدا نه‌هێشتۆته‌وه، پڕۆژه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه خۆی به‌سه‌رۆكی ئه‌ماره‌تێكی كوردی دابنێت و هه‌موو كوردستانیش له توركیا و ئێراندا بلكێنێت به‌یه‌كه‌وه.
به‌ڵگه‌نامه‌كانی به‌ریتانیا ده‌ڵێن ده‌وڵه‌تی ئێران له زۆر ده‌مێكه‌وه چاودێری و ئاگاداری شێخ عوبه‌یدوڵڵا بووه بۆ شۆڕش و به‌م بۆنه‌یه‌شه‌وه له ساڵی (1878)ه‌وه تا ساڵی (1880) ده‌وڵه‌تی ئێران چه‌ندین یاداشتنامه‌ی به ده‌وڵه‌تی عوسمانی پێشكه‌ش كردووه، تیایدا ده‌وڵه‌تی عوسمانی له‌وه هوشیار كردۆته‌وه كه نزیكه‌ی (5) هه‌زار كوردی چه‌كدار، له‌سه‌ر سنووره‌كانی ئێران- عوسمانی خڕ بوونه‌ته‌وه، … كه‌چی ده‌وڵه‌تی عوسمانی هیچ جۆره هه‌ڵوێست و كاردانه‌وه‌یه‌كی له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م خۆسازدانه‌ی شێخ عوبه‌یدوڵڵا نه‌نواندووه، … تا ناچار ده‌وڵه‌تی ئێران له ڕێگای موحسین پاسای باڵوێزی ئێرانه‌وه له ئه‌سته‌مبوڵ، ڕۆژی (22- 12- 1880) یاداشتنامه‌یه‌كی له‌و باره‌یه‌وه بۆ ئاگاداری به‌ده‌وڵه‌تی به‌ریتانیا پێشكه‌ش كردووه.
له‌و كاته‌دا عوسمانی به‌دۆخێكی لاوازدا تێده‌په‌ڕی به‌و پێیه‌ی پڕۆژه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی ئه‌رمه‌ن هه‌مان شێوه به‌ره‌و ڕووی به‌رژه‌وه‌ندی بابی عالیش ده‌بوونه‌وه، بۆیه زۆر ئاسایی بوو هه‌ر هیچ نه‌بێ تا كێشه‌كان ده‌گه‌نه بوارێكی قوڵتر عوسمانی له‌به‌رامبه‌ر بزووتنه‌وه‌كه‌ی شێخ عوبه‌یدوڵڵا چاوبپۆشێ و دواجار عوسمانی تێگه‌یشت بزووتنه‌وه‌كه‌ی شێخ چه‌كێكی دووسه‌ره‌یه، هه‌م بۆ گوشار خستنه سه‌ر ئیمپراتۆری قاجار و هه‌م بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی پڕۆژه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی ئه‌رمه‌ن، پێده‌چێت شێخ له‌سه‌ر ئه‌م ئه‌نجامانه‌دا هاوكێشه‌ی له‌شكركێشیه‌كه‌ی پێچه‌وانه كردبێته‌وه و ئه‌مجار ویستوویه له كوردستانی بنده‌ستی ئێرانه‌وه ده‌ست پێ بكات، دواتر كوردستانی بنده‌ستی عوسمانی ڕزگار بكات و بانگی یه‌كگرتنه‌وه و سه‌ربه‌خۆیی كوردستان هه‌ڵبدات.
ئه‌گه‌رچی ئه‌مانه و كۆمه‌ڵێك هۆكاری دیكه بۆ ئه‌م كاره هه‌بوون، به‌ڵام تائێستاش ڕوون نیه ڕه‌وتی ڕووداوه‌كان له گه‌رمه‌ی شۆڕش و ڕاپه‌ڕینی دژ به‌بابی عالی چۆن كۆنتڕۆل كران و چۆن شێخ عوبه‌یدوڵڵا كۆتایی به‌م ڕاپه‌ڕینه هێنا و ئاراسته‌ی ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی له دژی عوسمانی و بابی عالی واز لێهێنا و له‌شكركێشیه‌كانی ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی بۆ سه‌ر ئیمپراتۆری ئێرانی قاجاری گۆڕی، بێ گومان ده‌بێ شێخ له‌وه ئاگادار بووبێ، ڕووسیا ده‌وڵه‌تی ئێرانی به‌نێچیری حه‌ڵاڵزاده‌ی خۆی ده‌زانی و ئاماده نه‌بوو ڕێگا به‌كه‌سێكی دیكه بدات ده‌ست بۆ ئه‌م نێچره درێژ بكات، بێگومان ده‌بێ شێخ له‌وه‌ش بێ ئاگا نه‌بووبێ، ده‌وڵه‌تی عوسمانی هه‌ر هێنده پشتیوانی ده‌كات تاكو گرفت و گێچه‌ڵێك بۆ ئێران دروست بكات، تا بتوانێ له‌و ڕێگایه‌وه داواكاریه‌كانی خۆی به‌سه‌ر ئێراندا فه‌رز بكات، به‌تایبه‌ت كه عوسمانی كۆمه‌ڵێك كێشه‌ی زه‌وی و ئاوی له‌گه‌ڵ ئێراندا هه‌بوو.
له‌لایه‌كی دیكه‌ش ڕۆڵی ئینگلیز له ناوچه‌كه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك دروست بوونی ده‌وڵه‌تێكی كوردی له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و نه‌بوو.هاوسه‌نگی ناوچه‌كه‌ی تێك ده‌دا. به‌تایبه‌ت بۆ ئه‌م مه‌به‌سته كلایتۆن سه‌ركونسولی ئینگلیز له وان، ڕووبه‌ڕوو له دوو دانیشتن له‌گه‌ڵ خودی شێخ ئه‌وه‌ی بۆ دووپات كردبووه‌وه، به‌ریتانیا ئاماده‌یه به‌ره‌و ڕووی هه‌موو “گه‌ڕه لاوژه‌یه‌ك” و بێ یاساییه‌ك بوه‌ستێ، كه ببێته مایه‌ی هه‌ڕه‌شه و مه‌ترسی بۆ سه‌ر یه‌كێتی ئیمپراتۆری عوسمانی. له‌كاتێدا هه‌موو مێژوونووسه‌كان له‌سه‌ر ئه‌وه كۆكن شێخ عوبه‌یدوڵڵا ده‌یوست ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆ بۆ كورد دابمه‌زرێنێ، ئایا شێخ عوبه‌یدوڵڵا حیسابی چۆن له‌سه‌ر ئه‌م ڕووداوانه كردووه، ئه‌مانه كۆمه‌ڵێك پرسیارن به‌هیواین له‌داهاتوودا وه‌ڵامه‌كه‌یمان به‌ڕوونی ده‌ست كه‌وێت.
ماویه‌تی
