عەلی مەحمود: 16ی سێ داوای لێبوردن بكەن لە خەڵكی هەڵەبجە.
مرۆڤ كە بیركردنەوەی باشی هەبوو بۆ كردارەكانی, ویستی لەسەر چاكەكاری و خزمەتی مرۆڤ بێت, كرداری خراپ ناكات, چونكە بیركردنەوە دەگۆڕێت بۆ هەست و كاریگەری لە سەر كردارە خودییەكان تاك و گروپ دادەنێت, بەڵام شەڕی هەڵەبجە یەكێك لە بیركردنەوە نەفرەتلێكراوەكانی هەندێك سیاسیەكانی ئەوكاتی كورد بوو كە كرا, بیرۆكەكەیەكی خراپەكاری بوو ئەنجامدرا, بۆیە چاوەڕوانی ئەنجامی باشی لێناكرا. چونكە نیەت لە كارەكە چاكەكاری نەبوو, بەهۆی ئەوەی بیركردنەوەی خراپی لە پشتەوە بوو, ئەویش لە پێناو بەرژەوەندی گروپەكان كە خۆی لە چەند پارتێكی سیاسی دەبینییەوە ” ینك, پدك, حسك, بزووتنەوەی ئیسلامی” گەل تێكەڵاو بە شەڕێكی ماڵوێرانكەر كرا, كە دوو دەوڵەتی دەوڵەمەندی ئێران و عێراقی هاڕی بوو. لە زۆر لاوە ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانی ئەم لایەنانە لە گەڵ ئێران دەیخوێنیتەوە شوێن پەنجەی شەیتانانە بە تاوانەكەوە دیارەو ناشرینیەكانی بە عەبای دڕاوی ئێستای ئەم سیاسیانە بۆ هەتا هەتایە ناشاردرێتەوە. مێژووی تاوانی هەڵەبجە مێژوویەكە لە ناو گازو ئێسك و پروسك و ناشرینی و تاواندا غەرق بووە. لە هەموو 16ی 3 یەكدا سەر دەردێنێتەوە, هەموو بكەران و بەشداربووانیش تا ئێستا سزای خۆیان وەرنەگرتووەو قەرەبووی مادی و مەعنەوی قوربانیان نەكراونەتەوەو راستییەكانیش تا ئێستا لە دەمی ئەكتەرەكانەوە بڵاو نەكراوەتەوە وەك خۆی.
ئەوانەی تاوانیان ئەنجامدا لە هەڵەبجە, لە بەعسەوە بۆ ئێران و بۆ حیزب و تاكی لایەنە كوردییەكان ( چونكە تاوانی دزی دەخرێتە ئەستۆی تاكەكان, بەڵام لێپرسینەوەو سزا لە نەخشەی تاوانەكە لە ئەستۆی لایەنەكانە, كە نەیانكرد ئەوجا دەبنە شەریكە بەش لە كۆی تاوانەكە ). ئەوان هەموو لەو رۆژانە مرۆڤایەتیان لە ناخی خۆیاندا كوشت, بۆیە هەر هەوڵێك بۆ سووككردنی تۆمەتەكەیان بدرێت و داكۆكیان لێبكرێت دەچێتە چوار چێوەی خیانەت لە قوربانیانی تاوانەكەو رزگاركردنی تۆمەتبار لە لێپرسینەوەو دەرخستنی راستیەكان, راستی تاوانێك وەك گەورەترین تاوانی چەكی كیمیاوی بەرامبەر بە شارێكی سڤیل نشین لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.
تاوانی هەڵەبجە هەر ئەوە نییە كە نغرۆ بوونی شار لە گازی كیمیاوی و 5000 قوربانی و ئازارەكانی كامیل عەبدوالقادرەكان و عەلییەكان و لوقمانەكان و حیكمەتەكان و ئاراسەكان و …… ڕوی دڕندەیی ڕژێمی بەعس دەربخات. ئەوانەی ئەمڕۆ قازانجیان بینیوە لە ڕوخاندنی سەدام بێن لە هەڵەبجە, لەسەر مۆنمێنتی قوربانیان و كەلاوەكانی نەعلەتی رژێمی بەعس بكەن و شەرعیەت بە دەسەڵات و كردارەكانیان و جەنگەكانیان بدەن, سیاسیەكانی كورد هەمیشە قازانج و تام لە بینینی ڕۆڵی قوربانیەوە دەبینن, ئاخ و ئۆف بۆ هەڵەبجەی دیكە دەككێشن تا بازرگانی زیاتری پێبكەن. تۆمەتبارانی 16-3ش كە دزیان كرد و هەڵەبجەیان بە هەڵەكانیان بۆ ئەو مەرگە ساتە برد بە هێنانی سوپای ئێران, ئەو رۆژانەی دواتر خۆیان بە بەشێك لەو قوربانیانە دەناسێنن, بۆ ئەوەی چیاووكی سیاسیان پێ بدرێت.
ئەو جەنگاوەرانەی لە پەلاماری هەڵەبجەدا, ڕزگاركردنی دراوی ناو بانكەكەی هەڵەبجەیان بە بەهاتر دەزانی لە ڕزگار كردنی خەڵكی هەڵەبجە, وێنای كەسایەتی راستەقینەی ئەو فەرماندارانە دیاری دەكات, واتا لە پلە بەندی بەهاكاندا لای ئەوان هەمیشە پارە گرنگترە لە مرۆڤ وەك دواتر رونتر سەلماندیانەوە لەو كاتەی كرانەوە حوكمداری كوردستان پاش راپەڕینی خۆرسكی خەڵكی كوردستان, پارەیەك هەمیشە تاقیكردنەوەی باڵا بووە بۆ فەرماندارانی كورد و هەمیشە بەرەو بێباوەڕی و خیانەتیانی بردووە وەك عەلی وەردی دەڵێت :تا بەرژەوەندی زیاتر بێت باوەڕ لاواز تر دەبێت .
چیرۆكی تاڵانكردنی بانكەكەی هەڵەبجە, تاكو دنیا دنیایە, لە پاڵ وێنەكەی عومەر خاوەر, دەربڕی مەزڵومیەتی خەڵكی ئەم شارەیە, كە لە چركە ساتێكدا روح و ماڵ و سەرمایەكانیان هەموو پێكەوە هوزەمان دزران, بڕینی بانكی هەڵەبجە لە دیرۆكی تاوانەكاندا بوو بە سومبولی تاڵان و بڕۆی شار لە لایەن هێز گەلێكەوە گوایە بۆ بەختەوەری و یەكسانی دەستیان داوەتە چەك و پەیمانی بوون بە رۆبن هودیان دابوو بە گەل لێ دواتر لە مافیا خراپتر بوون, بوون بە كارگاو كارخانەی بەرهەمهێنانی دزی نا قۆڵا, كەچی لە پڕ دەبن بە گەورەترین دز, هەروەك چۆن عومەر خاوەر بووە بە سومبولی 5000 شەهید بەهۆی منداڵەكەیەوە , ئاوا ئەوانیش بوون بە ناشرینترین دزی كوردی .
تاوانی هەڵەبجە پڕە لە چیرۆكی سەیر و سەمەرە , چ لە لایەن بەعس و ئێرانەوە, یان لە لایەن لایەنە بەشداربوەكانی كوردییەوە , بەمەش هەندێك پێشمەرگەی تاوانكار بوونە جەلاد جەماوەریش بووە قوربانی دەست قوربانی وەك ئێدوارد سەعید دەڵێت “بوونە قوربانی قوربانی “, جیهانی غەریب و عەجائیب , ناشرینی بێ وێنە. ناشرینیەكانی ئەو كات, بە دەسەڵات و هێزو دەوڵەمەندی ئەمڕۆی تۆمەتباران هەرگیزاو هەرگیز ناشاردرێتەوە و جوان ناكرێت , وەك پشكۆی بن خۆڵەمێشە , بە زەبروزەنگیش پرسیارەكان لە قوڕگی جەماوەر خەفە ناكرێن, هەر دەبێت لاپەڕەكانی هەڵبدرێتەوە بۆ ئەوەی وەك خۆی چۆن بووە ئاوا بچێتە مێژوەوە.
ئەزموونی ناشرین و سەرنەكەوتوو پێویستی بە شیكردنەوەی قول هەیە نەك شاردنەوە, پێویستە لێكۆڵینەوەو لێكدانەوەی لەسەر بكرێت, پێویستە بە بۆچوونی نوێوە سەیری ئەو ئەزموونە بكردرێت, هەموو ئەزموونێك بە نرخە ئەنجامگیری لێكدانەوە و لێكۆڵینەوە لە سەری بكرێت, شیكردنەوەی ئەزمونەكان باشتر كەسە سەركەوتوو و شكست خواردووەكان لە قۆناغە مێژووییەكاندا دەناسێنێت, نەك شیعارات و لە خشتە بردنی خەڵك بە دروشمی پۆپۆلیستانە, لە ئەزموونە تاڵەكان مرۆڤەكان وەك ئەوەی هەن دەناسرێن و دەمامكەكان هەڵدەماڵرێن و رووەكان ئاشكرا دەكرێن. هەڵسوكەوت بە تایبەت ناشرینەكانی وەك هەڵەبجە , پێچەوانەی بیروباوەڕ ,لایەن توشی قەیرانی ناسنامە دەكات, ئەمەش وایكردو وا دەكات هەموو بیروباوەڕەكانی تۆمەتبار بكەوێتە ژێر پرسیارەوە,گومان لە سەر هەموو رابردووی تاوانكار درووست بكات, هەڵەبجە بەم ئەركە هەڵستا و ئەم پەیامەی گەیاند, تەواوی بیروباوەڕی ئەو شۆرشگێڕە ئەفسونیانەی بردە ژێر پرسیارەوە, كە تاوانیان بەرامبەری كرد, تاوان تەنها گاز بارانەكە نییە كە بەعس و خاوەند گازو چەكەكانن, بگرە هێنانی سوپای ئێران , كردنی شار بە بەرەی شەڕ, تۆپبارانكرنی خەڵكی سڤیل, بە بارمتەگرتنی خەڵكەكەو نەهێشتنی دەربازبونیان, تاڵان و بڕۆو …. هەموو تاوانن .
سەركردەكانی ئەوكات, ئەوانەی كە بڕیاری ئەم كردە سەربازییەیان دا , هیچ كات نایانەوێت باس لەم تاوانە بكرێت و بەرەو روی رەخنە ببنەوە, یاخود هەر قسەیان لەسەر بكرێت ,چونكە لە نیەتیاندا نییە دووبارەی نەكەنەوە, جۆرج سانتیانا دەڵێت :ئەو كەسانەی كە ناتوانن ڕابردوو وەبیر خۆیان بهێننەوە, تاوانبارن بە دووبارە كردنەوەی(( ل132, نهێنی سەركەوتن لە ژیاندا-برایان ترێسی ,و.محەمەد شەهدی ,دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی رۆژهەڵات 2009)), كەواتە نهێنی دان نە نانی ئەوان و ئەمان بە راستییەكان چییە , جگە لە بردنەوەی گەل بۆ نەهامەتیەكی دیكە نەبێت.
یەكەم كاری هێزە داگیر كەرەكەی هەڵەبجە لە دوای 15ی ئازاری 1988, نە پاكسازی شار بووە لە هێزە سەركوتكەرەكان, نە رێكخستن و هوشیار كردنەوەی خەڵك بوو لە هەموو ئەگەرێك, نە سەردانی رێكخستنەكان و ماڵی شەهیدان بووە, نە خەمی برینداران ….بەڵكە تاڵان بووە:پاش شكستی چاوەڕوانكراوی هێزەكانی بەعس و دابەزینی هێزە كوردی و ئێرانییەكان و مەجلیسی ئەعلا, كارە دزێوەكانی تاڵان و دزی و فەرهودی فەرمانگەكان لە لایەن دەسەڵاتدارانی نوێوە دەستیپێكرد كەوتنە فڕاندنی سەیارەو مومتەلەكاتی دائیرەكان,پاشان بووە كێشە و كێبڕكێ بۆ داگیر كردنی بیناكان بۆ كردنیان بە بارەگای حیزبی (لڤین- ئەو هەڵە ستراتیژییەی كیمیابارای لێكەوتەوە- یاسین رەسول عوسمان – ژمارە 87 بەرواری 15ی مارتی 2009 ل12).
ئەوەندەی لە شەڕی هەڵەبجە گرنگی بە پاراستنی بانكی شار و پارەی ناو قاسەكەی درا لە لایەن فەرماندە سەربازییەكانی پێشمەرگەو ئێرانەوە, بە ئەندازەی زەڕەیەكی ئەوەندە گرنگی بە سەلامەتی خەڵكی شار بدرایا, ئەوە ژمارەیەكی زۆر كەمتر لەوەی ئێستا هەیە قوربانی دەدرا, كە دواتر وەك خۆیان چەندین جار دوبارەیان كردۆتەوە , ژمارە زۆرەكەش 5000 بۆیان بوو بە نیعمەت و دەستكەوتی هەڵەبجە لە دەیان ملیۆن دیناری ناو بانكەكەی كردە ملیارها دۆلار, ئەوانەی ئێستا من دەیاننووسمەوە, وتەی من نین , بەڵكە شایەدی و وتەی خودی فەرماندەكانی هێرشەكانن بۆ سەر شاری هەڵەبجەیە, وەك دەبینیین لە ناخۆشترین هەل و مەرجی سەربازیدا , لەسەردەمی مەرگی بە كۆمەڵی گەلدا , فەرماندەكان هەموو بیر و هۆشیان لای دەسكەوتە و ژیانی چەندین هاوڕێی خۆیان دەخەنە مەترسییەوە لە پێناو پاراستنی پارووی چەوری ناو قاسەكە : ئێوارەی یەكەمی گرتنی هەڵەبجە , یەكێك لەو شوێنانەی بایەخی زۆرمان پێ دا (( بانقی )) هەڵەبجە بوو – كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیر ل 52 .
دوای گرتنی شاری هەڵەبجە ینك ئەركی پاراستنی بانكەكەی گرتۆتە ئەستۆ ,بۆیە هەموو تۆمەتەكان بەرەو رووی ئەو دەكرێتەوە لە بڕینی بانكەكە ((چەند پێشمەرگەیەكی ینك كە ژمارەیان 15 كەس دەبوو بە سەرپەرشتی م,ح,ع ماوەتی بە فەرمانی بەرپرسەكەیان بانكیان گرتە ئەستۆ ,لەو ماوەیەدا دووجار بە كۆستەرەو لەحیم هەوڵیان دا قاسەی بانكەكە بشكێنن, بەڵام بە هۆی تۆكمەیی قاسەكەوە كە لە ناو دیواردا بوو ,بۆیان نەشكێنرا (لڤین – ژمارە 87-ل15).
قادری سەعید سۆفی بەڕێوەبەری بانكی هەڵەبجە بڕی پارەی ناو بانكەكە دیاریدەكات (( بانكی هەڵەبجە ئەوكات بڕی 780000 دیناری خەڵكی تێدا بوو هەموی دزرا )) (كێ بانكەكەی هەڵەبجەی بڕی – لڤین ژمارە 87 – ل 16 – هونەر حەمە ڕەشید – عیرفان ئەحمەد-بژار ناشاد ) .
قادر سۆفی سەعید: بانك دوو كلیلی هەبوو, یەكێكیان لای من بو, یەكێكیشیان لای بەرپرسی سندووق بوو,ئەوانەی بانكەكەیان بڕی كلیلیان نەبوو, بەڵكە بە تی ئێن تی دەرگاكەیان تەقاندبوەوەو شكاندبویان,دواتر هەموویان دزیبوو ,كە ئێمە دوایی گەڕاینەوە بۆ هەڵەبجە ,بۆمان دەركەوت بەم شێوەیە دزراوە ( لڤین ژ 87 –ل17).
بەڵام پێشمەرگەیەكی ئەوكاتی ینك رای جیاوازیان لەمبارەیەوە هەیە : فایەق گوڵپی دەڵێت : (بانقی هەڵەبجە پێش تەقاندنەوەی كلیلەكەی وەرگیرابوو لە بەڕێوەبەری بانقەكە, پێش تەقاندنەوەی پارەكە دزرابوو,من وامبیستووە بەڕێوەبەری بانقەكە كلیلەكانی داوەتە شەوكەتی حاج مشیر و ئەو پارەكەی دزیووە ,یەكێتی و پارتیش دواتر هەندێك لە كادیرەكانی خۆیان سزا دا لەسەر ئەو بابەتە ,هەندێك لەو كەسانەیان گرت وەك كەماڵ شاكیر لە سنە ,بەڵام دوایی حكوومەتی ئێران دەستیخستە ناو كارەكەو سوڵحیانكرد لە نێوان خۆیاندا, بەڵام ئەوە دەڵێم كە مامۆستا شاهۆو حەمەی حەمە سەعید یەك شتیان نەدزیووە,كە ئەوان زۆر دژایەتی منیش دەكەن لە ناوچەكە ,ناكۆكی نێوان نەوزاد نۆرۆڵی و شەوكەتی حاجی مشیر لەسەر مەسەلەی هەڵەبجە بوو ,كە شەوكەت هەندێك شتی هێنابوو ,بەڵام نەوزاد شكاندبووی ( لڤین -87 –ل17), بەمجۆرە دەبینین بە 870000 دیناری ئەوكاتە دڵیان ئاوی نەخواردۆتەوە بەڵكە پەلاماری شتی بچوكیشیان داوە.
لە كاتێكدا هەڵەبجە بۆنی سێۆو سیرە بۆگەنی خەردەل دای گرتبوو, قوربانیان بە لۆری تەرمەكانیان بار دەكرا و بە كۆمەڵ دەنێژران بە سەر یەكترەوەو بە بەرچاوی كامیراكانی جیهانەوە, عومەر خاوەر خەوی ئەبەدی بە ڕزگاركردنی كوڕە تاقانەكەیەوە دەبینی, مردن بە موو لە هەمووانەوە دوور بوو, كەس باوەڕی بە چاوی خۆی ناكرد, لەو شەوە چارەنووس سازەدا فەرماندەی گشتی ڕزگاركردنی هەڵەبجە خەوی پەمبەیی بە ڕزگاركردنی قاسەكەوە دەبینی,ئەمەی خوارەوە وتەی من نییە, بەڵكە دانپێنانی خودی فەرماندەی هێرشەكەیە بۆ سەر هەڵەبجە, وڵات بە وڵات خەڵك دەنێرێت لە بری داو دەرمان بۆ كۆسرەو مەكینەی لەحیم و موجازەفە بە روحی هاوڕێكانییەوە دەكات بۆ دراوەكەی ناوی : بۆ شەوی 16-17-3-1988 چەند بە ئامێری هۆكی تۆكی هەوڵم دا تاوەكو (( كاك مەجیدی حاجی علی )) م پەیدا كرد و لێم پرسی كێ لای بانقەكەیە ئایا ئێوە ئێستا لە كوێن , وەڵامی دامەوە ئێمە وە هەموو پێشمەرگەكان لە شار نەماوین و كەس خۆی لەناو شاردا ناگرێت لە ترسی كیمیاباران , كەس خۆی نادا بە كوشت بۆ پاسەوانی كردنی بانق. ووتی خەمت نەبێ نەك هەر ئێمە هیچ كەس لەو گەڕەكەدا نەماوە لە ترسی كیمیاوی, بۆ ڕۆژی 18-3-1988 تۆزێك بارودۆخەكە هێور بوویەوەو بۆردومانی ناو شار كزبوو , دوبارە داوام لە(( كاك مەجید حاجی علی )) كرد كە بە خۆی پێشمەرگەكانی بڕۆنەوە ناو شار بۆ پاراستنی بانقەكە كە تا بزانیین چی لێ بكەین هەر بەو شێوەیە بە هەزار حاڵ توانیمان پێشمەرگەكانی ڕازی بكەین بڕۆنەوە ناو شار ئاگایان لە بانقەكە بێت هەرچەندە هەموو ئەیان ووت (( كاك شەوكەت )) پێشمەرگە ناتوانێ لەناو شاردا بمێنێ , هەندێكیان بریندار بووبوون ڕۆیشتبونەوە بەرەو ووڵاتی خۆیان لە دیوی ئێرانەوە , ئەوەشی كە ماوە خۆیان ناخەنە بەر مەترسی مردن لەبەر قاصەیەك كە نازانرێ چی تێدایە- كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیر ل53 .
تەنها بە نیگابانیكردن لەسەر پاراستنی قاسەكە نەوەستان, بەڵكە كۆمەڵێك پێشمەرگەی بێچارە , جەستەی خۆیان خستە بەر مەترسی بڕیاری چاوچنۆكانەی فەرماندەكانیان, لەو ڕۆژانەدا نەك تەنها مرۆڤ, بگرە بەرد و شاخ زەوییش خۆی لەبەردەم شوێنەواری ژەهر بارانەكە ناگرت, كەچی نیگابانی و پاراستنی بانكەكە بەردەوام بوو بە چركەش لێی جیانابنەوە, ئەگەر هەموو خەڵكی هەڵەبجە گیانەڵایان بدایا بۆ تۆزێك داوو دەرمان, ڕزگاركەرانی شار گوێیان لێیان نەبوو وەك بینیمان و خوێندمانەوە لە زمانی خۆیانەوە, مێش نابوو بە میوانیان چونكە ماسكی دژە گاز و دەرزی دژە كیمیاویان پێبوو , بەڵام بۆ شكاندنی قاسەكەو پاراستنی دەستكەوتەكان ناوی لە هەوڵی بێوچاندا بوون و بە دوای حەتمییەتەوە بوون بۆی تا پەیدای بكەن, وڵاتان دەگەڕان بۆ پەیداكردنی ئامێر و دەزگایەك تا نێچیرەكەیان بۆ ئازاد بكات و دەرگاكەیان بۆ بكاتەوەو شاد بنەوە بەوەی لە پێناویدا باوەڕوئامانجەكانیان كردە قوربانی .
هێشتا تارمایی كیمیاوییەكە بە تەواوەتی لەسەر شار نەنیشتبوەوە, تەرمی قوربانیان لە گۆڕە بە كۆمەڵەكان نەنرابوون, بەرپرسانی پێشمەرگە بۆ شاری پاوە لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەچن بۆ هێنانی كۆسرە و لەحیم تا قاسەكەی پێ بشكێنن, بۆ ئەوەی دەستیان بە دەسكەوتەكانی ناوی بگات و غەنیمەكەی حەڵاڵ بكەن : بۆ ئەم مەبەستە (( كاك حامید و مامۆستا صاڵح )) ڕۆیشتن بۆ پاوە لەوێ (( دینەمۆو كۆسرەكەیان هێنا )) چونكە لە هەڵەبجە كارەبا نەمابوو بەهۆی بوردومانەكەوە . ڕۆیشتبوون زۆر هەوڵیان دابوو بۆ بڕینەوەی قاصەكە بەڵام بێ سوود بوو هیچی لێ نەبڕی بوییەوە چونكە پۆڵایەكی زۆر قایم بوو . بۆ ڕۆژی 19-3 هاتنەوە لام ووتیان هیچ سوودی نی یە و ناكرێتەوە – كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیرل 54 .
لە 16-3 بە دواوە شار بۆتە وێرانە, نغرۆ بووە بەسەر یەكدا , ژەهریش كردویەتی بە جەهەنەمە راستەقینەكەو رۆژی حەشرە, بەڵام بەرپرسان بە بست لە قاسەكە دوورناكەونەوە, قیبلەی ئەوان قاسەیە لەو رۆژە پڕ نەهامەتی و حەشرەدا, لەو كاتەی هەزاران كەس لە خەڵكی هەڵەبجە كوێر دەبن بە گازی كیمیاوی, ئەمان نیگابانی چڕتر دەكەنەوە لەسەر قاسەكە, چاوەكانیان زەقتر دەكەنەوە بۆ پاراستنی تاڵانییەكەی ناوی, گوێ بە شوێنەواری گازی كیمیاوی نادەن, لەو كاتەی سەدان منداڵ بەبێ سەرپەرشتیار دەمێننەوە لە پەناگەو ناو شیوو دۆڵەكان و لوتكە ساردەكانی هەورامان خۆیان گرمۆڵە دەكەن و لە برسان فرمێسكەكانیان دەخۆنەوە و دەبنە نیچیری ئێرانیەكان و تا ئێستا نابینرێنەوە, هەزارانیان بەدەم سوتانەوە خۆزگەیان بە مەرگ دەخواست, كەچی ڕزگاركەرانی هەڵەبجە نا بگرە وێرانەرانی, دەورو پشتی قاسەكە چۆڵ ناكەن لە پێناو گەیشتن بە دەسكەوتەكەی ناوی , پەلەیانە زوو بیشكێنن و پارەكەی ناوی فریای ئەوخەڵكە بخەن و گەرمیان بكەنەوە , كە لەو دیوو سنوورەوە لە برسان و لە سەرما یەك لە دوای یەك بەدەم ئازارەوە سەر دەنێنەوە !! , ئەمەیە درۆزنی و دوڕویی سیاسی كورد , كەچی گوایا لە ناكاودا زرمەی ناخۆشتر لە كیمیابارانكردنی هەڵەبجە دەبیستن , خەونەكانیان دەبێت بە سەراب, هەرچەندە جەماوەر ئەوەندە درۆی بۆ كراوە باوەڕی بەم سیناریۆیەی خوارەوەش نییە(( بۆ ئاگاداری ئەم نوسینەی كاك شەوكەت لە وەڵامە بە تۆمەتباركردنەكان بۆیە وەك داكۆكینامەیەك نوسراوە تا تۆمەتەكان لەسەر خۆی بڕەوێنێتەوە , بۆیە پێویستە لێكۆڵینەوەی ورد بكرێت ئەوجا بڕیاری تۆمەتباركردن بدرێت )) : شەوی 21-22-3-1988 لە كاتێكدا من و مامۆستا صاڵح قادر و كاك حامیدی حاج خالید و كاك قادر كۆكۆیی لەگەڵ كۆمەڵێكی تر لە لێپرسراوەكانی ((ی ن ك )) لە عەبابەیلێ بووین سەعات ((10)) شەو گوێمان لە تەقینەوەیەكی گەورە بوو لە ناو شاری هەڵەبجەدا – كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیرل5 5 .
كە ئەم هەواڵە جەرگبڕە ناخۆشە دەبیستن, بێشك بەلایانەوە لە بۆردومانكردنی شاری هەڵەبجە جەرگبڕتر بوو, ئێشی لە 5000 تەرمی شار گەورەتر بوو, بۆیە بە پەلە خۆیان دەگەیەننە بانقەكە تا فریای خەونەكانیان بكەون, بە بان تەرمەكانا دەڕۆن و ئاوڕ لە نوزەی بریندارەكان نادەنەوە, پێ بە بان سەری قوربانییەان دەنێن, بۆ ئەوەی زوتر دەست لە ملی دینارە سەوزەكان بكەن , كەچی بە وتەی خۆیان بەبێ ئومێدی دەگەڕێنەوە, هەرچەندە زۆربەی خەڵكی هەڵەبجە گومانیان لە ڕاستی ئەم وتەیە هەیە : هەر شەو سەعات ((12)) كاك حامیدی حاجی خالید و مامۆستا صاڵح كە ئەو هەواڵەیان بیست یەكسەر ڕۆیشتین بۆ هەڵەبجە, سەردانی بانقەكەیان كردبوو كە دیبوویان بە تەواوی دیوارەكانی ڕووخاون و (( قاصەكەی )) تەقی بوویەوە … كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیر ل 56 . كەچی ئەوان چەند كاتژمێرێك خۆیان دەگرن , كە بە پێی سیناریۆی پەرۆشیەكان پێشوی خۆی بێت راست نییە
((سەر لە بەیانی من و مامۆستا صاڵح ڕۆیشتین یۆ هەڵەبجە و سەردانی لای بانقەكەمان كرد هیچ پاسەوانێكی لێ نی یەو قاصە و بیناكە هەموی تەقێنراوەتەوە لە ناو بەرد و ئاسن و دیوارە ڕوخاوەكانیدا تەنها دوو نیوە تورەكەی بچووك پارەی ئاسنمان دۆزییوەوە لە (( 10 فلس +25 فلس +50 فلس+100 فلس+250 فلس)) كە هەمووی نەی ئەكردە شەش هەزار دینار . سەیر لەوەدابوو كە هەموو ماندووبووین تەنها یەك لەت دیناری كاغەز یان 10 دیناری یان 25 دیناریمان نەدۆزییەوە كە بیسەلمێنێ كە قاصەكە بە پارەوە تەقێنراوەتەوە , ئەگەر چەند نموونەیەكمان دەست كەوتایە دەرئەكەوت قاصەكە بە پارەوە تەقێنراوەتەوە- كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوكەت حاجی مشیر ل 57 .
دوای تەقاندنەوەی قاسەكەش لە خوێنی بە ناهەق ڕشاوی پارەكەی ناوی خۆش نابن و لێپرسینەوەی لەسەر دەكەن , كەچی خوێنی 5000 هاووڵاتی كەس نییە لێی بپرسێتەوە و تەرمەكانی بژمێرێت و خاوەندارییەتیان لێ بكات, لێپرسینەوەكانیش بۆ شاردنەوە نەك دەرخستنی راستییەكان : پێش نیوەڕۆی 23-3-1988 لەوێ كۆبوینەوە كە لێپرسراوی یەكەمی حیزبەكان هاتبوون لە ناوچەكەدا , چونكە كۆبونەوەكە لەسەر داوای من بوو , لە پێشدا من قسەم كرد پێم ووتن تەقینەوەی ئەم بانقە نابێت هەروا بە ئاسانی بڕوات بە تایبەت ئێمە وەك (( ی ن ك)) لێپرسراوی یەكەم بووین لە سەرەتای شەڕدا كە شاری هەڵەبجە گیراوە ل58 .گرنگ نییە بانكەكە و پارەكەی ناوی كەوتبێتە دەست كێ, كە زۆر ڕیوایەت و چیرۆكی جۆراوجۆری لەسەر دەگێڕنەوە, گرنگ ئەوەیە ئەوەی دزیوییەتی بەشێك بووە لە هێزی بەناو ڕزگاركەری هەڵەبجە ” سەری هەڵەبجەییەكان بۆ بەعس ماڵەكەشیان بۆ هێرشبەران ” .
ئەوەی جێگای سەرنجە بۆ ئێمە, ئەوەندەی گرنگی بە بانكەكەی هەڵەبجە دراوە, هەزاریەكی ئەوەندە گرنگی بە چارەنووسی خاوەند پارەی ناو بانقەكە نەدراوە!, دیارە بۆ ئەوەی ببن بە خاوەندی شەرعی پارەی بانقەكە تاكە ڕێگا ئەوەیە لە خاوەنەكەی ڕزگاریان بێت .
بینیمان هەڵەبجەییەكان پێكەوە بۆ مەرگ بردراون, شەریشِ لەسەر میراتەكانیان سازكراوە, هەموو كات لە مێژووی نوێی كورددا شەڕ بۆ دەسكەوتی شوێنەكانە نەك خەڵكەكەی .
قەرەبووكردنەوەو داوای لێبوردنكردن
پشیلە هەر پشیلەیە و تاوانیش كێ بیكات هەر تاوانە , دەسەڵات یان ئۆپۆسیۆن , چەكداری حومەت یان چەكداری نەتەوەیەك داوای رزگاری بكات, پێویستە لێپرسینەوە لە بكەرانی بكرێت, ئەو لایەنانەی ( ینك , پدك, سۆسیالست ,بزووتنەوەی ئیسلامی,مەجلیس ئەعلا- كۆماری ئیسلامی ئێران) كە بڕیاری ئەم جەنگە نەگریسەیان داو هەڵەبجەیان بۆ چالاكیەكەیان هەڵبژارد و دەستیان كرد بە تاڵان و رێگە گرتن لە خەڵك و بە بارمتە گرتنیان تاوانیان ئەنجامداوە بە تایبەتی بڕیار بە دەستانی ئەوكاتی ئەو لایەنانە كە تا ئێستا بێدەنگیان هەڵبژاردووە, هەموو ئەوانەی گلاونەتە تاوانەكەوە بە تایبەت رابەرە دەست ڕۆیشتوەكانیان لە بڕیاردان, رابەرایەتیكردن, زانینی جەنگەكەو ئاگادارنەكردنەوەی خەڵك و لایەنەكانی رۆژهەڵات,دزیكردن و رێگە گرتن لە هاووڵاتیان بەرپرسن لە بەشێك لە تاوانەكە و پێویستە داوای لێبوردن بكەن لە قوربانیان و بنەماڵەكانیان و بۆ مێژووش پێویستە راستییەكان دەرخرێت و بە دۆكۆمێنت بكرێت, هاوكات لایەنەكانیان پێویستە لە مومتەلەكات و بودجەی حیزبەكانیان بەشێك لە قەرەبووكردنەوەی هەڵەبجە بە تایبەت بانكی هەڵەبجە و دزینی ماڵی هاووڵاتیان بگرنە ئەستۆ .
كۆمەڵگاكان كاتێك سەركەوتوو دەبن كە ڕێبەرەكانیان پرسیاری بەجێ و باش لە خۆیان بكەن و دان بە هەڵەكانیان بنێن, ئەوان نەیان زانیووە كە كونی بچوك دەبێتە هۆی نقوم بونی كەشتی گەورە, بڕیارێكی هەڵەی سەربازی بچووك (( هەڵەی گەورە بوو )) لەوانەیە تاوانی مەزنی وەك هەڵەبجەی لێبكەوێتەوە .
ئەو چەكدارانەی ئەو رۆژە هەڵەبجەیان كرد بە شاڕێگای سەفەری پاسداران بۆ كەربەلا ,هیچ گرنگیان بە هاووڵاتیان نەدا ومرۆڤایەتیان لە ناخی خۆیان كوشت:سام لابود یەكێ لە كرێكارەكانی كەشتی ماریا لوئیزا گیانی خۆی بۆ تۆمار كردنی فلیمێك لە بریندار بوونی دوولفین بەهۆی ڕاوە ماسی لە مەترسی هاویشت ل242- هەنگاوی بچووك بۆ سەركەوتنی گەورە -ئانتۆنی ڕابینز ,و.محەمەد شەهدی -دەزگای چاپ و بڵاوكراوەی ڕۆژهەڵات 2010 , كەچی ئەم سیاسیانە بە هەنگاوی شەڕی هاوبەش لە گەڵ ئێران نەك دۆلفینێك هەزاران مرۆڤ و گیاندارو گوندیان نغرۆ كردو خۆشیان وەك بەرزەكی بانان بە گیرفانی پڕەوە بۆی دەرچوون.
پێویستە لایەنە سیاسییەكانی بەشدار بوو لە شەڕی هەڵەبجە قەرەبووی ئەوانە بكەنەوە كە نەیتوانیووە گرەنتی پاراستنی ژیانیان بكەن بە تایبەتی لە تاوانەكانی جینۆساید, دەبوایا لایەنە سیاسیەكان گرەنتی پاراستنی ژیان و ماڵ و ئاسایشی هاووڵاتیانیان بكردایە لە بری دزینی ماڵیان و رێگە گرتن لە رزگاركردنی خۆیان و هێشتنەوەیان وەك بارمتە لە كاتی جەنگدا كە بۆخۆی توانی جەنگە.
بۆیە ئەوان هەموویان لە تاوانێكدا هاوبەشن,ئەویش ئەوەیە نەیانتوانی هاوكاری و كۆمەكی ئەو خەڵكە بكەن كە ژیانیان خستە مەترسییەوە .
لە كاتێكدا لایەنە كوردییەكان هیچ كەسێكیان سزا نەدا بەرامبەر بەو هەموو كارە دزێوانەی لە هەڵەبجە و ئەنفال ئەنجامدران كەچی دەبینین :ژەنەرال یاماشیتا لە گەڵ 900 یابانی دیكە لە دوای جەنگ بە تاوانی جەنگ ئیعدامكران ,بە تاوانی ئەوە ئیعدام كران لە كۆتایی جەنگدا سەربازەكانی تاوانیان ئەنجام دابوو ,لەو كاتەی كۆنترۆڵی بەسەریانا نەمابوو ((ژەنەراڵ یاماشیتا)) 501 سنە الغزو مستمر –نعوم تشومسكی,المدی ,گبعە الپانیە 1999ص386.
بە پێچەوانەشەوە زۆر جار لە مێژوودا لە ژێر پەردی ڕزگار كردندا تاوان ئەنجام دراوە و كەچی لە تاوانبار نەپرسراوەتەوە:ساڵی 1965 زانكۆی ئۆكسفۆرد دكتۆرای شەرەفی بەخشی بە ترۆمان كە فەرمانی بۆردومانی هیرۆشیماو ناكازاكی دا , لە كوردستانیش بە هەمان شێوە زۆر جار دەبینین خەڵات دەبەخشرێتە ئەو تاوانبار و تۆمەتبارانەی پرسی جینۆسایدی گەلی كورد.
لە كاتێكدا خەڵكی هەڵەبجە بەهۆی دەبەنگی بڕیاردەرانی شەڕی هەڵەبجەوە سەرو ماڵیان چوو , ئەو پارەیەی دایان نابوو بۆ رۆژی رەش بووە پاروی چەوری دزەكان ,هاووڵاتیەك ئاوا چیرۆكی هاووڵاتییەكی داماو دەگێڕێتەوە كە هەولی وەرگرتنەوەی پارەكەی بووە لە بانكی هەڵەبجە :بانكی هەڵەبجە دەكەوێتە ناوەندی شار و بانكێكی كۆن و تۆكمە بوو, لەو كاتەدا پیاوێكی دراوسێمان بەڕێوەبەری بوو , زۆر باش لە یادمە لە حەوشەكەماندا باوكم و بەڕێوەبەری بانك و چەند پیاوێكی دراوسێمان گفتوگۆیان دەكرد دەربارەی هێرشەكە و ئایندەی هەڵەبجە و كاردانەوەی ,پیاوێی هەورامی هات و داوای 16000 دیناری سویسری دەكرد, بەڕێوەبەری بانك سوێندی خوارد كلیلەكانی لێسەندراون و ئاگای لە بانك نەماوە, لە راستیدا نازانم ئایا پیاوانی رژێم كلیلەكانیان لێسەندبوو یان پێشمەرگە و هێزە كوردییەكان (لڤین –ژ87 –ل15).
ئەم كارە دزێوانەی لە هەڵەبجە ئەنجامدران هەموو دەچنە چوارچێوەی تاوانە نێونەتەوەییەكانەوە كە زۆربەیان ئێران ئەنجامی داون (( تاوانە گەورەكە كە كیمیا باران و ئەنفالكردنی خەڵكەكەیەتی بەعس ئەنجامی داوە )) ,بەپێی مادەی 8 خاڵی د,فەقەرەی ئەلف لە ئەركانەكانی تاوان بە پێی پەیمانامەی رۆما “پێشێلی گەورە بەرامبەربە پەیمانەی جنێف 12-8-1949 كرا لە :”لە ڕوخاندن و دەست بەسەردا گرتنی مومتەلەكاتی نا سەربازی چ حكوومی یان سڤیل”قوتابخانە,كارخانە,كتێبخانە,نەخۆشخانە,بانك…. “.ئیعدامی بێ دادگایی دیلەكانی كۆمەڵە و ناچار كردنی یەكیان بۆ كاركردن لە ڕیزەكانی بەرامبەر ,پەلاماری ناوچەی سڤیل نشین, دەركردن و گواستنەوەی خەڵكی هەڵەبجە دوای داگیركردنی … .
المادە8(2)(هه)5
جریمە الحرب المتمپلە فی النهب
الاركان
1-ان یقوم مرتكب الجریمە بالاستیلا‌و علی الممتلكات معینە.
2-ان یتعمد مرتكب الجریمە حرمان المالك من هژه الممتلكات والاستیلا‌و علیها للاستعمال الخاص او الشخصی.
3-ان یكون الاستیلا‌و بدون الموافقە المالك.
4- ان یصدر السلوك فی السیاق نزاع مسلح غیر دولی او یكون مقترنا به.
5-ان یكون مرتكب الجریمە علی علم بالڤروف الواقعیە التی تپبت وجود نزاع مسلح (( ص309وپائق اساسیە مختارە ژات صلە بالمحكمە الجنائیە الدولیە “منشورات محكمە الجنائیە الدولیە”,گبعە الپانیە 2009 )).
دەبوایە دوای راپەڕینی خەڵكی كوردستان, بەرپرسانی دەستڕۆیشتووی لایەنەكانی جەنگی هەڵەبجە بچونایەتە سەر مەزاری شەهیدان و داوای لێبوردنیان لە هاووڵاتیان بكردایە, لە بودجەی حیزب و حكوومەت رێژەیەكی زۆریان بۆ قەرەبووكردنەوەی خەڵكی هەڵەبجە ببڕدایەتەوە, هاوكات بە نرخی رۆژ و بە خستنە سەری قازانج بە پێی هێزی كڕینی ئەوكاتی ئەو 870000 دینارە لەوكاتە قەرەبووی زەرەرمەندانی بانكی هەڵەبجەیان بكردایەتەوە, هەرچەندە هەنگاوێكی زۆر بچووكی ناتەواو لەم بوارەدا نراوە وەك بەڕێوەبەری بانكی ئەو سەردەمە دانی پێدا دەنێت,ئەوەش لام روونە زۆربەی بەر دەستڕۆیشتووانی ناو حیزب كەوتووە:
قادر سۆفی سەعید : ئێمە تا ماوەیەكی زۆر پارەكانمان بۆ ئەو كەسانە دەگێڕایەوە كە داوایاندەكرد, بەڵام دواتر وەستێنرا ,بەهۆی ئەوەی خەڵك زۆر درۆیانكرد,لەوەی كە چەندێك پارەیان لە بانقدا بووە (لڤین –ژمارە 87 – ل 17).
لە كۆتاییدا دەڵێم كاتی ئەوە هاتووە سیاسییە بڕیار بە دەستەكانی ئەوكاتی لایەنەكانی شەڕی هەڵەبجە با لە 16ی ئادار بچنە هەڵەبجە و داوای لێبوردن لە خەڵكەكەی بكەن و لە مومتەلەكات و بودجەی حیزبەكانیان قەرەبووی زیانلێكەوتوان و هەموو دانیشاوانەكەی بكەنەوە .
پێویستە ئەكتەرانی ئەوكاتی پەلاماردان, بڕین, هێنانی پاسدار , رێگا گران لە خەڵك, بەشداربووانی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكە, نەخشە داڕێژەران دان بە راستییەكاندا بنین , داوای لێبوردن بكەن, قەرەبووی قوربانیان بكەنەوە.
