عەلی مەحمود: لە یادی 149 ساڵەی كۆمۆنەی پاریسدا, یەكەم حكومەتی هەژاران لە مێژوودا.
بزوتنەوەی مێژوو، رەنگدانەوەی گۆڕانكاری یە كۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی و زانستی و سیاسییەكانە لە سەر هەڵدان و دامركاندنەوە، هەڵچون و داچون، گەشە سەندن و سست بونەوەی بەردەوامدایە, ئەم هەڵكشان و داكشانە، ناتوانێت رێگر بێت، لە بەردەم رەوتی بەرەوپێشچوونی مێژوو، ئەگەر بۆ ماوەیەك توانیبێتی رایبگرێت، یان رەوتی روداوەكان بە پێچەوانەی گەشەكردنی مێژوو بوبێت، ئەو بارودۆخە تاكو سەر نەبووە، دەشێت ستەمكاران و چەوسێنەران و كۆنەپەرستان، بزوتنەوەی نوێخوازی سر بكەن. بۆ ماوەیەك لە رەوتی ئاسایی گەشەسەندنی خۆی بیوەستێنن و پاشەكشەی پێبكەن، وەلێ بۆ هەتا هەتایە ناتوانن ئەم پەیامەیان بسەپێنن، چونكە ژیان لە گەشە كردنی بەردەوامە و راوەستان و پاشەكشە بۆ دواوە رەتدەكاتەوە, كاروان بۆ ئازادی و یەكسانی وەك روبار رێگای خۆی دەكاتەوە.
كۆمۆنی پاریس، یەكەمین دەوڵەتی كرێكاران و زەحمەتكێشانی بیرو بازو بوو لە مێژوودا تا ئەو كات، كە تێیدا زەنگی رزگاری خۆیان، لە چنگ سەرمایەداری و داگیركاری، دواكەوتویی و كۆنەپەرستی، نیشتمان فرۆشی و سازشكردن بە بەها نیشتمانی و نەتەوایەتییەكان لێدا, بە دەنگی زوڵاڵیان، جیهانی كۆن و پڕ مەینەتی ستەم و خیانەتی سەرمایەدارانی سازشكاریان هێنایە لەرزین, رەنجدەرانی بیرو بازووی كرێكارانی پاریس، بۆ یەكەمین جار لە مێژووی مرۆڤایەتی دا، دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان، بە هاوپەیمانیەتی لە گەڵ سەرجەم ستەمدیدانی دیكەی كۆمەڵگا دامەزراند. لە رابردوودا لە جەرگەی تەواوی ڕاپەڕین و شۆرشەكاندا، پرۆلیتاریا بە چەك لە شەقامەكان دەجەنگان، خوێنیان لەشەقامی شاران، ناو باریكارد، سەنگەرەكانی پێشەوەیان دەنەخشاند، كە كار دەگەیشتە سەر ئاكامی راپەڕین، بۆرژواكان پێشتر لە جەرگەی ئاڵ و گۆڕەكان لە ترسا خۆیان لە خەباتی چەكداری دزیبوەوە دژ بە كۆنەپەرستی و دەرەبەگایەتی، سەری تەڵەكەبازی و دزێویان لە كون دەردەهێنایە دەرێ، بە دوو دڵۆپ فرمێسكی فێڵبازانە، كە گوایە بۆ شەهیدانی راپەڕین هەڵیان رشتووە دەهاتنە پێشەوە، دەورو بەری دەسەڵاتیش كەسی تێدا نەبوو، ئەوەی شەهید شەهید، بریندار بریندار، خەباتكاران لە سەنگەرەكانی پێشەوە، برسییەكانیش بە دوای پەیدا كردنی پاروە نانەوە بوون, ئەوانیش دەسەڵاتیان وەك پارویەكی زێڕین دەقۆستەوە, بۆرژوا لە سەرەتاوە بە فێڵ و تەڵەكەبازی و پەیمانی درۆ، دەستی بەسەر دەسەڵاتدا دەگرت، بە دوایدا دكتاتۆری بێ پەردەی دا دەسەپاند بەسەر كۆمەڵگادا، ئەمە باری سیاسی و شۆرشگێرانەی ئەوروپا بوو تاكو بەرپاكردنی كۆمۆنەی پاریس, لە كۆمۆندا، كرێكاران بۆ یەكەم جار لە نەبونەوە بوون بە بوون. لە پێناو بەرژەوەندی چینایەتی خۆیان، كاریگەرتر و بە ئەنجام تر لە ساڵی 1848 هاتنە مەیدان, سەلماندییان بە بەرپا كردنی شۆرش، هیچ لە دەست نادەن، بەڵكو جیهانێك بە دەس دێنن.
كۆمۆنی پاریس، تەمەنێكی كورت ژیا تەنها 72 رۆژ بوو, قەڵەمڕەوی دەسەڵاتەكەی بەشێك لە پاریس بوو, بۆرژوازی فەرەنسی، بە پشت ئەستوری كۆنەپەرستانی ناوخۆو هەموو ئەوروپا بە تایبەتی ئاڵمانیا، بە ئیمكاناتی مادی و مەعنەوی زۆرەوە، تێكیان شكاند، ئابڵوقەی ئەم كۆمارە ساوایەیان لە هەرچوار لاوە دا، لە تەمەنی 72 رۆژەیدا, بە وەحشیگەرییەكی بێ وێنە، خەڵتانی خوێنیان كرد, نەیان هێشت لە سەر پێی خۆی رابوەستێت، تا جیهان بە هەنگاوە شۆرشگێرانەكانی، رۆشن بكاتەوە, دەروازەی رزگار بوون لەبرسێتی و هەژاری و نایەكسانی بۆ مرۆڤایەتی بخاتە سەر پشت. كۆمۆن دەسەڵاتی نموونەیی چینی كرێكارە لەمێژوودا، كە راستەوخۆ كرێكاران و رەنجدەرانی كۆمەڵ، دەسەڵاتیان بەرێوە دەبرد. لێ دوبارەبونەوەی وەك خۆی بۆ جارێكی دیكە، پاش ئەم هەموو گۆڕانكارییە هەمەلایەنە لە بوارە جۆراوجۆرەكاندا خەونە, ئەو 72 رۆژەی كۆمۆنی تێدا ژیا، 72 رۆژی راپەڕینی چكدارانەو خەباتی چەكدارانە بوو، ئاگری چەك نەیهێشت بیركردنەوەوەو داهێنان، رۆڵی خۆیان بگێڕن. كۆمۆنە زیاتر بە بریارە دادپەروەرانیەكانی و بە داهێنانەكانی مێژووی مرۆڤایەتی رۆشن بكاتەوە، ئەو 72 رۆژە ، بۆ هەردوو چینی كرێكار و سەرمایەدار، رۆژێكە بۆ هەتا هەتایە لە بیر ناكرێت. كرێكاران و دۆستانی بە ئاواتی گەرانەوەی، سەرمایەدارانیش بە ئاواتی نەبینینەوەی, كۆمۆن دەری خست، ئەگەر جەماوەر دەسەڵاتدار بێت، لە ماوەیەكی كەمدا، دەتوانێت بەشێكی زۆر، لە شوێنەوارەكانی چەوساندنەوە، لە ناو بەرێت. لەو ماوە كورتەی كۆمۆن پێیدا تێپەڕی، توانی زۆر كار، لە بەرژەوەندی چەوساوەكاندا ئەنجام بدات، كە بۆرژوازی بە دەیان ساڵ دەسەڵاتداریەتی، نەی توانی بەشێكی كەمی جێبەجێ بكات. هەرچەندە بەشێكی زۆر لەو داواكاریانە، لە بەرنامەشیدا هەبوو, بەڵكە بە پێچەوانەوە، بە دوای تێكشكانی كۆمۆنە، بوونە سوررچاكی هەڵوەشانەوەی دەسكەوتەكانی ، هەوڵیاندا لە بیرو هۆشی رەنجدەرانی دەربكەن, ئەمە ئەوە دەرەخات، ئەو چاكسازییانەی ئەمرۆ لە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی ئەنجام دراوە ،دیاری بۆرژواكان نییە بۆ مرۆڤایەتی ، لە سەر سینی زێرین پێشكەشیان كردبێت,بەڵكە هەر یەكەی لەو دەستكەوتانە تاكو هەنووكە خوێنی لێ دەتكێت و بەردەوام خوێنی لەسەر رژاوە، تێكۆشانی دورودرێژی سیاسی بۆ كراوە .
بۆرژوازی تا پێیان كرا ، كۆیلەداری ، چەوساندنەوەی بێ پەردە، یاسای هەڵبژاردنی كۆنەپەرستانە، بە درێژایی سەدان ساڵ تەمەنی دەسەڵاتیان دەنگدان و خۆپاڵاوتن ، تەنها بۆ خاوەند سەرمایە و پیاوماقوڵان و مەلاكەكان و پیاوان بوو … شەرو داگیركاری ، كوشت و بری گەلانی ژێر دەست ، كاری مناڵان و ژێر دەستەیی ژنان،نیشتمان فرۆشی و دەست تێكەڵكردن لەگەڵ داگیركەران……. سیمای دەسەڵاتیان بوو.
دەستكەوتە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ریفۆرمە ئابوورییەكان، بەرهەمی تێكۆشانی كۆمۆنارەكان، و هاورێیانی كۆمۆنارەكان، و ئازادی خوازان، و توێژە پێشكەوتنخوازەكانی كۆمەڵگایە، لە درێژەی تێكۆشانی چەند سەدەی رابردودا. بە خەباتی خۆیان، لە پانتایی جیهاندا، سەپاندویانە بەسەر دەسەڵاتداراندا.
پەندو ئەزمونوكانی كۆمۆنە، بۆ هەتا هەتایە، لە دڵ و دەرونی یەكسانیخوازاندا، بە زیندویی دەمێنێتەوە. ئەمەش مانای ئەوە نیییە، تەواوی بِرگە بە بِرگەی، كردارو یاساو رێساكانی كۆمۆنە، بە پیرۆز بزانرێت تا رادەی پەرستن, بەڵكە بەشێك لەو بریارانە ، دوێنێ پێشكەوتنخوازانە بون، ئەمرۆ ئەو ناوەرۆكەی لە دەس داوە, ژیان داخوازی نوێتری هێناوەتە پێشەوە, خوێندنەوەكانی دوێنێی كۆمۆنە، ئەمرۆ خوێندنەوەی نوێتری دەوێت لە یەكسانیخوازەكان . ئەمرۆ پاش 149 ساڵ لە كۆمۆنە، چینی كرێكارو چەوساوەكانی جیهان، دەبێت بە چاوێكی رەخنەگرانەوە، سەیری برگە بە بڕگەی دەسكەوت و پەندو ئەزمونەكانی بكەن، وانەی نوێی لێ هەڵێنجن، پەندەكانی بكەنە چرای تێكۆشانیان بۆ سەما كردنی ئایندەیان بۆ گوڵ.
كۆمۆن دەوڵەتی رۆمانسیانەی هەژاران بوو، لە لایەكی شاری پاریسی بچوكی ئەوسا دامەزرا، وڵاتێكی سادە ، بێ پەیوەندی دەرەوە، ژمارەی دانیشتوانی كەم و جوگرفیایەكی بچوك و تەمەنێكی كورت, ئەم تروسكەی روناكییە، لەناو شەوەزەنگی ئەوسای ئەوروپاوە لە دایك بوو, جیهانی بە هەنگاوە مەزنەكانی رۆشنكردەوە.
هەرجارێك و هەر رۆژێك و هەر سەردەمێك كۆمۆن دەخوێنیتەوە، لایەنی نوێ، ئەزمونی نوێ، خوێندنەوەی نوێ بەرهەم دەهێنێت.
دەتوانین مێژوی نوێی جیهان، لە ئاوێنەی مێژووی فەرەنساوە بخوێنینەوە, ماركس ڕوداوەكانی فەرەنسا، زۆرتر لە ڕوداوی هەر وڵاتێكی دیكە كاری تێكردووە، ئەوەی بۆ فەرەنسا لە پەرتوكەكانی جەنگی ناوخۆیی و، هەژدەهەمی برۆمێردی لویس پۆناپارتدا نووسی, بۆروداوەكانی هیچ وڵاتێكی نەنووسی ، ئەوەشی بۆ كۆمۆنەی نوسی بۆ شۆرشی 1848 ی ئەوروپا نەنووسی.
ئەمرۆ لە هەموو كات زیاتر زۆر لە هەڵسەنگاندنەكان رابردوو لەسەر كۆمۆنە كەوتۆتە ژێر پرسیارەوە ، خوێندنەوەی نوێی كۆمۆنە لەم سەردەمە لە هەموو كات زیاتر دەتوانێت خزمەت بە بیری سۆسیالستی بكات ، هەرچەندە ئەمكارە سەنگینە و لە پێش هەموو كارێكەوە پێویستی بە بیری ئازادە و دابڕانە لە چەمك و تێزە چەقبەستووەكان ، ئەوەی ئەم چركە ساتە نوێیە ، پاش هەناسە هەڵكێشانێكی دیكە كۆن دەبێت و دەبێتە بەشێك لە رابردوو, چۆن لە رابردوودا كۆمۆنەی پاریس كاریگەری گەورەی لەسەر بیری سۆسیالستی دانا ، لەگەڵ خۆیدا زاراوەی نوێی هێنایە ناو بیری ماركسییەوە ، بەهەمان شێوە خوێندنەوەی سەر لەنوێی ئەمرۆی كۆمۆنە جارێكی دیكە دەتوانێت كاریگەری لەسەر دوبارە بەرهەمهێنانەوەی بیری سۆسیالستی هەبێت, تەنانەت لە هەندێك بواردا كۆمۆنە پێش خوێندنەوەكانی ماركس كەوت , سۆسیالزمێك بتوانێت وەڵام بە داخوازی تێكۆشانی ستەمدیدانی كۆمەڵ لەسەردەمی جیهانگیری و سەرمایەی گڵۆباڵ و شۆرشی چواری پیشەسازی و زیرەكی دەستكرد و لە دایك بوونی بریكاریا بداتەوە, سۆسیالزمێك هەوادارانی بە داهێنانەكانی ، لە ئەشكەوتی خەوتویی دەربكاتە دەرەوە ، جیهانی ئەمرۆ ، پارسەنگی هێزەكان و پێشكەوتنی زانست و ئازادییەكانی تاكە كەس و شێوازی تێكۆشان و خۆ رێكخستن و قەیرانی سستەمی پەرلەمانی و ئاسۆی دیموكراسیەتی راستەوخۆیی كۆمۆنانەو قەیرانی ژینگەو تەندروستی كە وەك سەردەمی كۆمۆنە لە مەلاریا سوپای ناپلیۆنی تێك شكاندبوو, هەژاران بەسەرچاوەی نەخۆشی دەزانرا, ئێستا جیهان لە شەڕی ڤایرۆسدا دەستەوەستانە, هێشتا قەیرانی ئەنتی بایۆتیكیش لە رێگایە و مەترسیدارترە, دەبێت ئەمانەو سەدان شكی دیكە بە شێوەی ریالیستیانە بخوێنێتەوە, بۆ ئەوەی چەپ و بیری سۆسیالستی نەك لە كاروانی پێشكەوتن دوا نە خات، بەڵكە بیكاتەوە داهێنەری گۆڕانكاری مێژووییو وەك ئەلتەرناتیفی ئەمڕۆی سەرمایەداری بیناسێت .
دەستپێشخەریەكانی كۆمۆنە چی بوون
كۆمۆنەی پاریس ,لە سستەمی بەڕێوەبەرایەتی دەسەڵاتدا, توانی شێوازێك, لەبەوەبەرایەتی داهێنێت,لەپێش خۆیدا نموونەی نەبووە, داهێنانەكانی لە بەرێوەبەرایەتیدا, بووە سەر مەشقی دیموكراتیزە كردنی دەسەڵات لەوكات, تەنانەت لە دەیەكانی دواتریشدا, گرنگترین كۆڵەكەكانی دەسەڵات لە كۆمۆنەدا بریتی بوو لە :
1- سەرچاوەی دەسەڵاتداری لە كۆمۆنەدا, ئەو بڕیارانە نی یە لەسەرەوە قەبوڵ كرابێت لە بەرژەوەندی چینی سەرمایەدار بێت, بەڵكە ئەو بڕیارانەیە كە لە خوارەوە خەڵك دەیدات, بڕیارەكان ئەنجامی كارو چالاكی داهێنەرانەی جەماوەرە, نەك بەرژەوەندی دەسەڵاتداران.
2- هەڵوەشاندنەوەی داموو دەزگای بیروكراتیكی دەوڵەتی, لە بەرامبەردا دامەزراندنی سستەمێكی بەڕێوەبەرایتی نا ناوەندی دیموكراتیك.
3- هەڵوەشاندنەوەی سوپا و تەواوی هێزە چەكدارە پیشەییەكان و كەمكردنەوەی پۆلیس , كە لە دژی جەماوەر و لە پێناو سەركوت كردنی جەماوەر دامەزرابوون ,لە بڕی ئەوە, چەكدار كردنی جەماوەر بە گشتی ,تا خەڵك پارێزگاری لە خۆیان بكەن.
4- هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆی كاربەدەستانی دەوڵەت, لادانیان هەركاتێك زۆربەی ئەوانەی هەڵیان بژاردووە بیانەوێت, یەكێك لە كەماسییەكانی سستەمی پەرلەمانی ئەوەیە تا كۆتا كات ناتوانرێت نوێنەرەكان لاببردرێن, كە زۆرجار لە بری بەرژەوەندی خەڵك, قازانجی سەرمایەدارو ئۆلیگارشییەكان جێبەجێدەكەن.
هەروەها دیاری كردنی لایەنی زۆری كرێی بەرپرسانی بەرزی دەوڵەت بە 6000 فرەنك, كە زیاتر نەبوو لە مانگانەی كرێكارێكی شارەزا,ئەمەش دەربڕی ئەوەیە, تەواوی ئیمتیازاتی فەرمانبەرە گەورەكان هەڵوەشایەوە.
ئەندامانی هەڵبژێردراوی كۆمۆن, ئەوەیان ڕەت كردەوە, لە نێوان خۆیاندا, دەسەڵات دابەش بكەن, بڕیار دان و ڕاپەڕاندن, لە یەكتری جودا بكەنەوە
لە 29-3, دوای 11 رۆژ لە راگەیاندنی كۆمۆنە, ئەندامانی هەڵبژێردراوی كۆمۆن كۆبونەوە, لە نێوان خۆیان كارەكانیان دابەش كرد, بەسەر 9 كۆمیتە دابەش بوون, لە بری وەزارەخانەكانی پێشوو.
یەكەم بڕیار كە كۆمۆنە دای, ڕاگرتنی ئەو بڕیارە بوو, كە دژ بە كرێچیەكان دەرچوبوو, تیایدا ڕاگرتنی دانی كرێی خانوی هەڵوەشاندبوەوە, بە گوێرەی بڕیاری نوێ, ڕاگرتنی كرێی خانوی نەدراو, لە دوای بەرواری ئۆكتۆبەری ساڵی ڕابردوەوە, بۆ ماوەیەكی دیاری كراوو راگرترابوو, هەروەها بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی دانی كرێی خانوو, لە 1 ئەبریلەوە تا 1 یۆنی, هەروەها ئەو موڵكە داگیر كراوانەی, پێشتر دەستی بەسەردا گیرابوو, گەڕێنرایەوە بۆ خاوەنەكانیان.
فەرمانی دووەم نە فرۆشتنی كەل و پەلە دانراوەكان لە بانكی فەرەنسە.
فەرمانی سێیەم هەڵوەشاندنەوەی سەربازگیری بوو . كە خۆی لە هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری تەجنیدی زۆرە ملێ و سوپای نیزامی دەبینیەوە .
هەروەها لە فەرمانێكی دیكەدا, بڕیاری بەش بەش كردنی قەرز بوو, بە گوێرەی كۆمبیالاتی بازرگانی , بۆ ماوەی سێ ساڵ درێژ كرایەوە,ئەم بڕیارەش لە بەرژەوەندی بۆرژوای بچوكدا بوو, كە مایە پوچی ئابووری هەڕەشەی لێ دەكردن , بەڵام ئەم بڕیارە , لە 12 ئەبرێل هەڵوەشایەوە , وەستاندنی وەرگرتنی كۆمبیالە و هەڵوەشاندنەوەی هەموو داوایەك, لە مەڕكومبیالە, هەروەها لە هەمان دانیشتندا, بڕیار لەسەر جێگیر كردنی بێگانەكان, لەو جێگەیەی بۆیان دیاری كرابوو درا.
لە 1 ئەبریل بڕیار لەسەر ئەوە درا , نابێت هیچ كارمەندێك لە كۆمۆنە لە 6000 فرەنك زیاتر وەرگرێت(1 ) . لە 2 ئەبریل , بڕیاردرا لەسەر جیاكردنەوەی كەنیسە, لە دەوڵەت , وە هەڵوەشاندنەوەی بودجەی كاروباری ئاینی, بڕیارەكە لە چەند خاڵێك پێك هاتبوو , بریتی بوو لە : جیاكردنەوەی كەنیسە لە دەوڵەت – نەمانی بودجەی ئەوقاف – هەموو موڵك و بینایەكانی كەنیسەو كۆمەڵە ئاینیەكان, ببنە موڵكی دەوڵەت-پشكنینی موڵكە داگیركراوەكان و خستنە بەردەستی گەل .
لە 8 نیسان , بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی فێركردنی ئاینی لە قوتابخانەكان درا, واتە پەیوەندی خوێندن بە كەنیسەوە پچڕێنرا.
لە 6-13 ئەبریل چەندین بڕیار دەركرا, سەبارەت بەو شوێن و ئارمانەی , كە هێماو دەربڕی گیانی شۆفینیەتی فەرەنسی بوون, ستوونی ڤاندۆم كە نیشانەی یەكەم سەركەوتنی ناپلوێن بوو, لە لایەن گەلەوە ڕوخێنرا.
لە 16 ئەبریل بڕیار درا, ئەو كارگەو فابریقانەی, كە بە بێ هیچ هۆیەك,لە كاركردن ڕاوەستابوون ,یاخود خاوەندەكانیان خۆیان شاردبوەوە ,یاخود هەڵاتبوون ,یان وایان بە باش زانیبوو كار ڕابگرن, ئەركی بەڕێوەبردنییان, بە ساندیكا كرێكارییەكان سپێردرا,ئەوانیش بە شوڕو شەوقەوە كارەكانییان ئەنجام دا, بۆ جێ بە جێ كردنی ئەم كارە, 43 كۆمەڵەی بەرهەم هێنان و 7 كۆمەڵەی بەكارهێنانیان ڕێك خست.
هەروەها كۆمۆن بیری ئیعدام كردن و (غەرامەت ) لە سەر كرێكارانی هەڵوەشاندەوە. لە 6 ئەبریل, لە ئاهەنگێكدا (مقصلە) یان سوتاند(2).
لە 20 ئەبریل بڕیاری یاساغ كردنی كاری شەوانەی كرێكارانی نانەواخانەكان درا , ئەو كات باوبوو شەوانە نانەواخانەكان كار بكەن.
هەروەها بڕیار درا قازییەكان ئازادانە هەڵبژێردرێن, هەركاتێكیش پێویست كرا لابردرێن.
لە بڕیارێكی دیكەدا, بڕیاری قەدەغە كردنی سزادانی كرێكاران دەركراو یاساغ كرا, وە سزاشی بۆ دەركرا, وە بیرۆ بۆ دۆزینەوەی كار بۆ بێكاران دانرا-واتە نەك بە تەنها بە تەنگی كرێكارانەوە دەهات بەڵكە لە هەوڵی دۆزینەوەی كار و وەسەر كار خستنی بێكارانیش بوو ,هەروەها چاودێرێك و 8 مفەوەزی دانا بەسەر هێَڵی شەمەندەفەرەوە , تا كارو باری هێڵی شەمەندەفەر رێكبخات ,كە فەرەنسا لەو كاتە گەورەترین هێڵی شەمەندەفەری لە دوای ئەمەریكا هەبوو لە ئاستی جیهاندا , هەروەها دەستی بەسەر ئەو شوقانەدا گرت كە خاوەنەكانییان هەڵاتبوون بۆلای تیر لە ڤێرسای بەسەر كرێكاراندا دابەشی كردن 3.
هەرچی بواری پەروەردەو فێركردنە, كۆمەڵێك بڕیار لە بەرژەوەندی منداڵانی هەژار دەركرا ,لەوانە خوێندن بە زۆرو خۆڕایی بۆ هەمووان , لەگەڵ دابەش كردنی جل و بەرگ و خواردن بە خۆڕایی بەسەر خوێندكاراندا, كە لە ساڵی 1870 دا سێ یەكی منداڵانی فەرەنسە, ناچونە قوتابخانە, چونكە لە ماڵەوە نایانتوانی خەرجیی خوێندنییان دابین بكەن, قوتابخانەی ئاینیەكان, خەرجییان گران بوو, وە لە قوتابخانە ئاساییەكان جێگە نەبوو (4 ), بە پەسەند كردنی خوێندن بە زۆر و خۆڕایی ,توانرا چەكی پەروەردە ,لە دەست بۆرژواو چینە داراكان دەربهێنرێت, كە لەوە پێش مافی خوێندن و پەروەردە, تەنها بۆ ئەوان بوو, لە هەمان پەیوەنددا, بڕیاری زیاد كردنی موچەی مامۆستایانیش درا, بۆ ئەوەی بە باشترین شێوە, كارەكانیان ڕاپەرێنن, هەروەها كار پێكردنی منداڵانیش قەدەغە كرا.
لە ماوەی 72 ڕۆژی دەسەڵاتدارییەتی كۆمۆنەدا, هێمنی و ئاسایشی هاوڵاتیان دابین كرا , تەئمینی ئاسایش و ژیانی جەماوەر كرا, لەو ماوەیەدا هەرچەندە شۆِڕشیش تازە سەركەوتبوو, پاریس خاڵی بوو, لە هەموو شەڕ و كوشتارێك, تەنها چەند ڕوداوی بچوكی پەرتەوازەی لێرەو لەوێ نەبێت, وەك ڕوداوی مەیدانی فنرۆم ,هیچی كە ڕوی نەدا.
دزی ,بەرتیل ,ساختەكاری سیمای دەسەڵاتەكانی پێشتر بوو, یەكێك لە تەڵەكەبازەكان, وەزیری دەرەوەی فەرەنسە بوو , كەسیش لێیانی ناپرسییەوە, بەڵام كۆمۆنە, یەكێك لە ئەندامانی خۆی, لەسەر ئەو شێوە كارانە دەركرد, بڕیاری گرتنیشی دا .
هەروەها هەموو حكومەتەكانی پێشوو, هەموو كۆبونەوەو رێككەوتننامەكانیان, بەنهێنی ئەنجام دەدا, كەس ئاگاداری ناوەڕۆكەكانی نەبوو, بەڵام كۆمۆنە ئەم نەڕێتەی توڕ دا , هەموو شتێكی بۆ جەماوەر ئاشكراكرد , تا ئاگاداری سەرجەم كەم و كوڕییەكانی بن.
لە 6 ئەبرێل كۆمۆن لە وەڵام بە ئیعدام كردنی ئەندامەكانی لە لایەن ڤێرسایەوە, بڕیارێك دەردە كات, لە 26 ئایار پاش ئەوەی سوپای ڤێرسای سەدان كەس لە كۆمۆنارەكان ئیعدام دەكات, لە وەڵامدا كۆمۆنەش 42 لە لایەنگرانی ڤێرسای, ئیعدام دەكات ,لە ناویاندا قەشەی پاریسی تێدا بوو.
لە 21 ئەبریل كۆمیتە دانراوەكان دەسەڵاتی ڕاپەڕاندنیان پێ دەدرێت.
لە 1 ئایار بڕیاری كۆمیتەی ڕزگاری درا , كە دەسەڵاتی چاودێری هەموو نوێنەران و لیژنەكانی پێ سپێردرا, كە 45 لە گەڵ و 23 دژ بوون,لە 15-5 ,برۆدۆنیەكان دژ بەو كۆمیتەیە, بەیاننامەیەكیان دەركرد,كە پاشان ئەنتەرناسیۆنالی یەكەم, لە 21-5 ڕەخنەی لەو بەیاننامەیە گرت.
هەرچەندە بۆردومان و هێرشی ڤێرسای, لەو ماوەیەدا بەردەوام بوو, بەڵام كۆمۆنە بە داهێنانەوە, لەو ماوە كورتەدا, ئەم هەموو بڕیارانەی دا , لە خزمەت جەماوەری هەژارو ستەمدیدەدا دەركرد, كە بۆ ئەمڕۆ دەشێت زۆر قسەیان لەسەر بكرێت و مێژوو زۆریانی رەتداوە, هەندێكیشی بخرێتە بەر رەخنە.
لە خوارەوە دەمەوێت چەند بڕیارێك كە گەلێك لە دوای كۆمۆنە بڕیاری لەسەر درا وەك چەسپاندنی دەسەڵاتی عەلمانی لە فەرەنسا بخەمە ڕوو , تەنها بۆ سەلماندنی ناوەڕۆكی پشكەوتنخوازانەی بڕیارەكانی كۆمۆنە, لەوانە- ساڵی 1879 بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پشوی بە زۆری ڕۆژی یەكشەمووان درا كە وەك ئەركێكی ئاینی سەیردەكرا,خەبات دژ بە كۆمەڵە ئاینیەكان و چەسپاندنی سیمای دنیایی بەسەر گۆڕستانەكان لە ساڵی 1881 درا, رێگە دان بە تەڵاق لە ساڵی 1884 , بڵاوكردنەوەی پەروەردەی گشتی بەسەر پەرشتی جول فیری, ساڵی 1883 خوێندن بووە خۆڕایی لە دەزگا دەوڵەتییەكان, ساڵی 1886 بڕیار درا پەروەردە تەنها كاری مامۆستا عەلمانیەكان بێت , تا ئەو كاتانە كەنیسەی كاسۆلیكی گرنگترین هاوپەیمانی پاشماوەی پاشایەتی خوازان بوو, بە هەموو شێوەیەك دژ بە دامەزراندنی سستەمی كۆماری بوو 5. هەڵبژاردن لە سەدەی 19 لە بەریتانیا و فەرەنسا وەك دوو پێشەنگی مەڵبەندی دیموكراتی لە جیهاندا دەنگدان تیایاندا تەنها بۆ دەوڵەمەندان بوو, تەنانەت ژنان تا چلەكانی ئەم سەدەیە مافی دەنگدانیان نەبوو 6. كەچی لە كۆمۆنەدا دەرگای دەنگدان و خۆپاڵاوتن بۆ هەمووان بێجیاوازی لەسەر پشت بوو .
1- نصوص مختارە فردریك انكلس اختیار تعلیق جان كاسا ترجمە وصفی البنی ص 343).
2- كۆمۆنەی پاریس –ئەبوبەكر خۆشناو –سلصمانی 2002 ل 44.
كۆمەڵكوژی كۆمۆنە
لە 31 ئایاردا, لە كاتێكدا تییر لە ناو لاشەی كۆمۆنارەكان ڕاوەستابوو وتی: (ئەم دیمەنە ترسناكە وانەیە بۆ دوا ڕۆژ).
لە ئاكامی شەڕدا 20000 كۆمۆنار كوژران لە ناو سەنگەرو شەقامەكان ,30000 یش لە زیندانەكان مردن, دادگای مەیدانی تا ساڵی 1875 بەردەوام بوو , هەروەها 13700 كەس لە وڵات دورخرانەوە, لەناویاندا 60 مناڵ و 8 ئافرەت هەبوون *.
لە پاش تێكشكانی كۆمۆنە, ماركس و ئەنگلس بە شانازییەكی شۆڕشگێرانەوە ,بە پرۆلیتاریایان وت: (كۆمۆنە هێزەكانی جیهانی كۆن وایان زانی بە تەواوی لەناو چوو, كۆمۆنە زیندووە بەڵكو لە هەموو كاتێكی ڕابردوو بەهێزترە و ئەتوانیین لە گەڵتانا هاوار بكەین بژی كۆمۆنە). ئۆجین پۆتیەش لەو كاتەدا وتی (كۆمۆنە نەمرە, ناشمرێ).تییرییش بە دوای سەركوتكردنی كۆمۆنەدا وتی: (ئێستا بۆ ماوەیەكی زۆر لەگەڵ سۆسیالستەكان تەواو)(7).
ڤیكتۆر هۆگۆش كە تا دواچركەی ژیانی( ساڵی 1885 مرد), بە شانازییەوە داكۆكی لەوە كرد, كە پشتگیری لە كۆمۆنە كردووە (8).
قسەكەی تییر ڕاست دەرچوو,لەوەی بۆ ماوەیەك بزوتنەوەی سۆسیالستییان كپ كرد, تا ساڵی 1904 شۆڕش لە جیهاندا دامركایەوە (9).
* ئەم ئامارانە ,لە سەرچاوەیەكەوە, بۆ یەكی كە دەگۆڕیِن. لە ڕۆژمێری كۆمۆنە هاتووە: (ئیعدام كردنی 30000 – لە 26 ئایار تا ئۆكتۆبەری 1874 لە 24 دادگای سەربازییدا 80 مناڵ و 132 ژن و 9958 پیاو حوكمە دەن .270 كەس ئیعدام دەكەن و 4016 كسیش دور دەخەنەوە ,326 كەسیش زیندانی دە كەن).
ڕۆژنامەكانی ئەوكات نووسیویانە كە ڕوباری سین سوور هەڵگەڕاوە, بە خوێنی ئەو هەموو كوژراوو بریندارانەی كە فڕێ دراونەتە ناو ئەو ڕوبارەوە (گاورباخی ژمارە 6-2003-كیسرا هەورامی).
** بە فەرمانی گالیفی جەلاد 20000 گولەباران و 45000 كرێكار وە كۆماریخواز گرتران, لە ناو ئەوانە 15000 بە ئەشكەنجە یان هەڵواسین لە ناو بردران- موجز تاریخ حركە نقابیە ج 1 ص 99).
لە گشتدا ئەوە دەردەكەوێت دەیان هەزار بونە قۆچی قوربانی كۆمۆن, گیان بەخت كردوان ژمارەیان یەكجار زۆرە, ئەمەش دەربڕی دڕندەیی بۆرژوازییە, كە ئەمڕۆ خۆی, وەك مەلایكەتی ئازادی و دیموكراسی و ئاشتیخوازی نیشان دە دات.
بە بەرچاوی زۆر شایەد حاڵەوە پاریس ببووە قەسابخانە, یەكێك لەو شایەدانە هنری دونان دامەزرێنەری خاچی سوور بوو, وتی: ئەمەش كۆمەڵكوژی بوو لە شاردا ئەنجامدرا .
لە 28 ئایار لە ڕوكێت 1900 كەس لە سێدارە دران, لە گۆڕستانی بابە لاشینز و مونبارناس و گۆڕەپانەكانی لۆكسمبۆرگ و باخی مزنسو و .. . فڕن بەكارهێنرا بۆ سوتاندنی تەرمەكان, بە زیندویی پیاوانی كۆمۆن زیندە بەچاڵ كران بە تایبەت لە باخچەی سان جاك.
بە پێی ڕۆژنامەی ئیفننغ ستاندارد پێشبینی ژمارەی كوژراوەكان ناكرێت, لەبەر زۆری, مەزەندە كرا بە 20-30 هەزار كەس, 4322 زیندانی ” الكتاب الاسود للراسمالیە “ترجمە د.انگون حمصی, دار الگلیعە الجدیدە سوریا دیمشق 2006 , ل75 .
13440 دادگاییكران لەوانە , 3313 بە غیابی دادگاییكران ” هەمان سەرچاوە , ل76 .
لە بەرواری 15-6 سێدارەدان لە جەنگەڵستانی بۆلۆنیا ئەنجامدرا, لە كوشتن دەستیان هەڵنەگرت, تاكو بۆگەنی تەرمەكان ناچاریانی نەكرد, لە كەنیسەی مادلین 300 كەس لە سێدارەدرا, لە گۆڕپانی بانتیون 700-800 كەس لە سێدارە درا.
لە دوای چەندین هەفتە لە ڕوداوی سافوارین , پاككەرەوەكانی پاریس لە سێدارەدران , تەنها لە بەرئەوەی دەستەكانیان ڕەش بوو, ئەمەش بەوە لێكدرایەوە بارود دەستەكانیانی ڕەش كردبێت , لە خوارەوەی ئەلبون-نۆف لە سێدارەدان بۆ ماوەی 8 ڕۆژی ڕەبەق بەردەوام بوو, 3000 كوژراو لە زیندانی كالیدونیا و پردی پاپۆڕەكان و ئەنبارەكان ” هەمان سەرچاوە ل87 “. هەروەها 70000 ژن و منداڵ بێبەریكران لە بەڵگەنامەی یاسایی , زیاتر لە 10000 كەس دوور خرانەوە ” هەمان سەرچاوە , ل87 ” .
36909 زیندانی كۆمۆنی كرێكاری دەستی بوون ” هەمان سەرچاوە , ل88 ” .
1-الپقافە الجدیدە عدد 4 نیسان1987 –كومونە باریس محتواها گبقی و مچمونها الوگنی –یحیا علوان ص95.
2-التاریخ الاقتصادی لعصر الامبریالیە ..ترجمە عبد الالە النعیمی ..الجز‌و الپانی .ف بۆلیانسكی.مركز الابحاپ والدراسات الاشتراكیە فی عالم العربی.الگبعە الاولی.ل8.
3-نامیلكەی وتاری ماركسیزم و گیانی ڕیڤیزینیزمزچاپكراوی كۆمەڵەی ڕەنجدەرانی كوردستان.
4-كۆمۆنەی پاریس –ئەبوبەكر خۆشناو ل 65.
5-لینین حولە كومونە باریس ص 18.
6-التاریخ الاقتصادی لعصر الامبریالیە ..ترجمە عبد الالە النعیمی ..الجز‌و الپانی .ف بۆلیانسكی.مركز الابحاپ والدراسات الاشتراكیە فی عالم العربی.الگبعە الاولی.ل19.
7-ڕۆژنامەی بەیان ئیمارات 26-8-2002.
8-هەمان سەرچاوەی ژمارە 5.
9-گاورباخی ژمارە 6-2003 كیسرا هەورامی.
