عوسمان عومەر: کوردناسى مەزن پرۆفیسۆر جویس بلو.
هاورێى ئەزیزم کاک سۆران لە ئەلمانیاوە ئەم بابەتەى بۆناردوم و منیش بۆئەوەى هاوزمانانى کورد بیناسن بۆیە وەرمگێرایە سەرزمانى کوردی.
دکتۆرە جویس شارەزاو پسپۆرێکى زمانەکانى خۆرهەلاتە و بەتایبەت زمانى کوردی، لە قاهیرە سالى 1932 لەدایک بووە و لە سالى 1955 لە فەرەنسا دەژى. خاوەنى پەیمانگاى کوردى لە پاریس کاتێ پێدەخەیتە ئۆفیسە بچوکەکەى خۆت لە کەش و هەوایەکى کوردەوارى دا دەبینیەوە فەرشێک کە وێنەی کچە کوردێکى لەسەر نەخشێنراوەو تابلۆیەکى نەخشینراو بە وێنەى کەو تابلۆیەکى تریش وینەى منارە مێژووییەکەى شارى هەولیر و تابلۆى پەرلەمانى کوردستان، کە چەندە لاى ئەوان گرنگ و بەنرخە، بەلام لاى خۆمان ئەو ئەرکەى لەسەرشانى بوەو وەک خۆى بەجێى نەهێناوەو، هیچ بریارێکى بڕناکات. چونکە کوتلەى زۆرینە دەست رۆیشتوەوە بەرێوەی دەبات، هەروەها باوەشێنێکى حەسیرو کلاوێکى کوردەوارى هەلواسراون… ئەمانە ئاماژەى گرنگى دانیەتى بەکورد.
پرسیار: بۆچى گرنگی زۆر ئەدەی بە کوردو بەتایبەت زمانى کوردی؟
وەڵام: هەندێ جار لەژیان دا هەلێکت بۆ هەڵدەکەوێ هەندێجارسود لەو هەلە وەردەگرى و، هەندێ جاریش ناوی پرسیارەکەش پەیوەندى بەشانسەوە هەیە. شانسى من لەوەدا بوو ساڵى 1959 چاوم بە دکتۆر کامەران بەدرخان کەوت بۆچەند هۆکارێک، کە هیچ پەیوەندى بە زمان و کلتورى کوردەوە نەبوو. بەلام تەنها هاوکاریى بووم بە ناساندنى کیشەى کورد و ناساندنى گەلى کورد بە گەلى فەرەنسا. ئەوکات و سەردەمە من چەپرەو بوم و، کارم لەگەل کۆمەلێ کوردو ئەودا دەکرد. هەرچى داواى لێدەکردم بۆم چاپدەکرد لەعەرەبیەو وەرم دەگێرایە سەرزمانى فەرەنسى، دەربارەى کورد و مێژوەکەى و داب و نەریت و کەلپورو خەباتى گەلى کورد، هەروەها زۆرشتى لێوە فێربوم, ئەوەش وایلێکردم زمانى کوردى هەلبژێرم و پسپۆربم تێیدا.
پرسیار: ئایا ڕاستە بەرێزت رەچەلەکت میسریە؟
وەڵام: بەلێ من لەدایک بوى قاهیرەم لە سالى 1932 لەدایک و باوکێک کە هەر لەمیسر لەدایک بون. لەمالەوە هەربەزمانى فەرەنسى قسەمان دەکرد. ئەوەش هاوکارم بوو بۆئەوەى زوو لەگەل کۆمەلگاى فەرەنسى بگونجێم،کاتێ هاتمە فەرەنسا.
پرسیار: ئایا بەرێزتان میسرى فەرەنسین یا فەرەنسى میسرى؟
وەڵام: وەلامى ئەو پرسیارە کەمێ قورسە! کاتێ بەزۆر لە میسر دوریان خستمەوە بەهۆى جولەکە بونمەوە هۆکاری یەکەمەو، هۆکارى دووەمیش بومە ئەندامى حیزبى شیوعی میسر، رژێم ئەوەى بەمەترسى دەزانى بەتایبەت من چالاکوانێکى باش بوم کاتى خۆى. سالى 1955 هاتمە فەرەنسا لەبارودۆخێکى خراپى ماددى و مەعنەوى، هەندێ لە هاوڕیکانم هاوکارییان دەکردم. کارى لەپێشنەم خۆناونوسکردن بوو لە پەیمانگاى زمانەوانى و ژیارى خۆرهەلاتى بۆ خوێندنى زمانى عەرەبى. ئاواتم ئەوەبوو ببمە مامۆستاى زمانى عەرەبى. لەکۆتاییشدا بومە مامۆستا زمانى کوردى هههههه.
پرسیار: پێشتر هیچ شتێکت دەربارەى کورد دەزانێ؟
لەڕاستیدا هیچ زانیاریەکم سەبارەت بەکورد نەبوو. نەشم دەزانى، کە کورد بونى هەیە تا چاوم بە دکتۆر کامەران بەدرخان نەکەوت. دوای ئەو چاوپێکەوتنە یەکسەر خۆێندم بۆماستەر سەبارەت بەزمانى کوردى و کلتوریى کورد دەستپێکرد. ماستەرنامەکەم یەکەم کتێب بوو سەبارەت بەو گەلە. سالى 1963 دواى تێپەربوونى 30 ساڵ بەسەریەکەم لێکۆلینەوەم لە زانکۆى سۆربۆن. واتا سالى 1930 سەبارەت بەکورد بلاوکرابۆوە, بەشانازیەوە دەتوانم بڵێم لێکۆلینەوەکەم یەکەم کارى ئەکادیمى هەرچەندە سەرەتاییە بۆسەردەمى ئیستا، بەلام شۆرشێک بوو لەبوارى لێکۆلینەوەى زانسى سەبارەت بەکورد.
پرسیار: وتنەوەى زمانى کوردیت کەى دەست پێکرد؟
وەڵام: کە خوێندنى ماستەرم تەواو کرد، دەستم کرد بەخوێندنى دکتۆرا لە بوارى شێوەزار و ئەنثرۆپۆلوجیاى کورد، بۆیە سەردانەکانم بۆ کوردستانى عیراق زیاتر بوو، هەرچەندە شەڕ لە نێوان کورد و حکومەتى عیراق هەبوو سالى 1967، بەلام مکوربوم زیاتر و زیاتر لەسەر کورد بزانم و فێرببم. گەران و پشکنینم بەدواى بەڵگەنامە بۆ دکتۆراکەم سودى لێوەرگرم. لە بەغداوە چوم بۆ موسل و لەوێشەوە بۆ ئامێدى لەگەڵ خێزانێکى کورد دەژیام، هەمو پیاو و گەنجەکانیان پێشمەرگە بون لەشاخ. دواتر چومە شەنگال، سەردانەکانم بۆ کوردستان بەردەوامى هەبوو تا سالى حەفتاکانى سەدەى ڕابوردوو. هەر کە دکتۆراکەم بەدەست هێنا دەستم کرد بەوتنەوەى زمانى کوردی و کە لەپورى کوردى کرد لە پەیمانگاى زمانە خۆر هەلاتیەکان.
پرسیار: کەباس لەزمانى کوردى دەکەیت مەبەست کام شێوە زارە سۆرانى یا کورمانجى؟
من هەردوو شێوەزارەکە بەباشى دەئاخڤم. بەلام بە شێوەزارى کورمانجى دەستم پێکرد، چونکە کامەران بەدرخان بەو شێوەزارە دەئاخڤى لەگەلم. بەلام پێشڤەچونى ئەدەبى و زمانى کوردى لە عیراق وایکرد، کە دیراسەو فێرى شێوەزارى سۆرانیش ببم.
پرسیار: بەرهەمە ئەدەبیەکانت لەبوارى زمانەوانى دا، چیى بون؟
وەڵام نوسینەکانم لەوبوارە زۆرەو ناژمێردرێن, گرنگترینیان فەرهەنگێکى کوردی- فەرەنسییە. چەند تۆمارێک سەبارەت بەکارهێنانى زمانى کوردى بە سۆرانى و کورمانجى. زۆر بەهەمى وەرگێردراوى ئەدەبی شاعیرى گەورە گۆران, زۆر بەدوادا چونى ئەدەبىش.
پرسیار: وامان بیستوە یەکێ لە فەرهەنگەکانت کراوە بەتورکى, زانیارى زیاترمان بۆباس بکەیت؟
وەڵام: بەڵێ بەهۆى وابەستەییم بەو بوارە بەبەردەوامى بەدوادا چونم بۆ بەرهەکانم کردوە, شتێکى خۆشت بۆ دەگێرمەوە: هاوڕێیەکم لە پەیوەندىیەکدا پێى ڕاگەیاندم: فەرهەنگێک لەتورکیا چاپ و پەخشکراوە بە کوردى – فەرەنسى- ئینگلیزى – تورکى لە خانەیەکى بڵاوکردنەوە بەناوى سوسیال یلانیرى تورکى. ئارەزوم کرد دانەیەکم دەستکەوێ, پەیوەندیم پێوەکردن، درەکەوت ئەم فەرهەنگە لە دانانى منە. زۆرخۆشحال بوم بەوە. دەستخۆشیم لیکردن بۆ بە چاپگەیاندنى. ئەوە پێش سەردەمى تورگوت ئوزال سزاکەى بەندیخانە بوو. داواى دانەیکم لێکرد، کەچى بە پێکەنیەوە گوتى سەد دانەیان بۆناردم.
پرسیار: خویندن و دیراسەکردنت بۆ زمانى کوردى وایکرد ببیتە خەباتکارێکى کیشەکە؟
وەڵام: بەلێ بەردەوام پەیوەندیم لەگەڵ خوێندکارە کوردەکانى فەرەنسا هەبوو، ئامادەى ئەو کۆبونەوانە دەبون کە کۆمەلە خوێنکاریەکان ئەنجامیان دەدا لە سەرتاسەرى ئەوروپا، بەردەوام لە ناویاندا بوم, لەراستى دا سەرەتا دەیان خوێندکار هەبون لە حەفتاکانى سەدەى رابوردوو هاتبون بۆ فەرەنسا وەک کەنداڵ نەزان, رفعەت شهوانى, یوسف ئیبراهیم و نورى تالەبانى.
پرسیار: پەیوەندیت بە پەیمانگاى کوردى لە پاریس چییە؟
وەڵام: پەیوەندیم بەو پەیمانگایەوە دەگەرێتەوە بۆ سەرەتاى دامەزراندنى ساڵى 1983 و بەشداریم لە چالاکى خوێندکارە کوردەکانى پاریس دەکرد لە کۆمەیەک بە ناوى ماڵاکوردان بۆ چالاکیەکانیان بەکاریان دەهێنا بۆ بەرگرى کردن لە کێشەى کورد.کاتێ پارتى سۆسیالیست دەسەلاتى گرتە دەست، کەندال نەزان، داوایەکى پێشکەشی ئەو پارتە چەپەکرد، کە هاوکاریى بۆ دامەزراندنى ئەو پەیمانگایە. بیناکەى بە هاوکارى هەموکوردانى ئەوروپا کڕدرا، منیش بە شتێکى کەم بەشداریم تێدا کرد.
پرسیار: بیرەوەریت لەگەل کردنەوەى پەیمانگاکە چییە؟
وەڵام: بەهاوکارى دەسەڵاتدانى فەرەنسا ئەو پەیمانگایە لە پاریس کرایەوە، لەگەل ئەوەى زۆر تانە و دژایەتى و نارەزایەتى دەسەلاتدانى عیراق و ئیران و تورکیا دەریان دەبڕى، بەلام حکومەتى فەرەنسى گوێى پێنەدان و بەردەوام بوو لەکردنەوەی، کەخا تو دانیال میتران و چەند کەسایەتیەکى حوکمەتى فەرەنسا و ناودارى کورد ئەو پەیمانگایە کرایەوە. کردنەوەشى ئەو حکومەتانەى (عیراق – ئیران – تورکیا) واقیان ووڕمابو حەپەسابون. تا ئیستا ئەو پەیمانگایە بەردەوامە لە پێناو خزمەتگەیاندن بە خوێندکارە کوردەکان. دوای 30 ساڵ، سالى ڕابوردوو یادى دامەزراندنى ئەو پەیمانگایە کرایەوە. گوتى یەکەم پەیمانگایە وەک دەزگایەک بۆ سودى گشتى و دووەم پەیمانگای بیانییە ئەم نازناوەى پێ ببەخشرێ لە دواى پەیمانگاى جیهانى عەرەبى.
پرسیار: ئەى ئیستا چالاکیەکانت چین؟
من ئیستا خۆبەخشانە کاردەکەم لە پەیمانگاکە, کاروبارى کارگێرى خزمەت گوزارى پیشکەش دەکەم لەبوارى پسپۆریەکەم بۆ هەموو ئەو خوێندکارە کوردانەى دینە فەرەنسا. دواى بەخشینى نازناوى مامۆستاى فەخرى, سەرپەرشتى ئەو نامە دکتۆرایانە دەکەم و ئەندامى لیژنەى گفتوگۆى خوێندکارانم لە بوارى کەلتورى کوردى.
بۆ زانیارى خوێنەرانى بەڕیز سەرۆکى یەکەم بەشى زمانى کوردى رۆجێ لیسکۆ سالى 1945 بوو, دواتر کامەران بەدرخان لە سالى 1947 وە تاکو 1970 بەردەوام بوو، دواتر جویس بلۆ تاکو خانەنشین بونى سالى 2000 بوو, لە بەرهەمەکانى جویس بلۆ جولەکەى کوردستان 1975, کەلەپورى کوردى 2012, کوردانى ئامێدى و شاخى شەنگال/ شیکردنەوەى زمانەوانى دەقە فۆلکلۆریەکان 1975 و… هتد.
دواى خستنە رووى ئەو چاو پێکەوتنەى پرۆفیسۆر جویس بلو، کە قەیس قەرەداغى سازى دابوو لەگەڵى، بۆمان دەردەکەوێ کە کیشەى کورد و مافەکانى و کلتورو داب و نەریت و ئەدەب و هونراوەو شارستانیەت و مێژووى کوردان چەند گرنگى هەیەو، چەند گرنگى پێدراوە لەلایەن کەسانى بیانیەوە تەنانەت گەر بۆ بەرژەوەندیش بوبێ، بەلام ئیمەى کورد سەرەتا ڕوویەکى گەشمان نیشانى گشت جیهان دا بە خۆراگرى سەرەڕاى ئەنفال و کیمیا باران و هەزاران هەزار لەسێدارە دراو. توانیمان ڕاپەرین بکەین و دەسەلاتى بەعس ڕامالین. ڕاستیەکى تاڵە نەمانتوانى حوکمرانیەکى تەندروست و شەرەف مەندانە بۆ هاوولاتیانمان دەستەبەر بکەین. مایەى شانازى بوو بۆ کورد هەلبژاردنى پەرلەمانى ئازاد پاش 80 ساڵ داگیرکارى و ژێردەستى ڕژێمە یەک لەدوایەکەکانى عیراق ئەنجامدرا. کەوێنەکەى دەنگدانەوەیەکى گرنگ بوو بۆ وولاتانى دەرودراوسێ و جیهانیش، کە کاتى ئەوە هاتوە کورد ببێتە خاوەن دەوڵەت و ئاوڕى لێبدرێتەوەو بەمافى چارەی خونوسینى بگات. بەلام بەداخەوە لە 31ى ئابى 1996 جارێکى دیکە پەرچەمى عیراق لەسەر پەرلەمانى کوردستان هەڵکرایەوەو شەرێکى خۆکوژى خوێنى چەندین لاوى کوردى ڕژاند. دواتر هێنان و دەستگرتنى سوپاى تورک بۆ لێدانى هاوپەیمانکەى دوێنى. بۆ مێژوو دەلێم، کە دەستى گیراو هێنرایەوە کوردستان و سەرەتا هەرباوەرى بە بنەماى ڕاپەرین نەبوو. ئیستاش بەردەوامن لەچاوساغى و هەلکوتانە سەرهێزێک، کە تەنها داواى مافى هاوولاتیانى دەکات لە باکور، کە ژیانێکى شەرەف مەندانە بژین و چیتر نەچەوسێنرێنەوەو قەتل و عام نەکرین لەلایەن حوکمرانى ئیخوانى ئێردوغانەوە.
لەهەموشى گرنگتر ئەوەیە بزانرێ دەزگا هەوالگریەکانى دراوسێ نایانەوێ گەلى کورد ئاسودەبێ و بەراستى گەمە بەعەقلى بەناو سیاسیەکانمان دەکەن سەرەراى ئەوەش. دۆسیەى کەسێک هاتبێ یانەهاتبێتە کوردستانەوە. هەرچەندە هەرکوردیک لە هەر پارچەیەکى کوردستان لەسێدارە بدرێ داخێکە، بەلام پێشتر لەسەر ئازاردانى خەلک زیندانى کرابێ لەلایەن حیزبى پەیوەندیدار، پەیوەندى نیوان کورد ئالۆز بکات و ناکۆکى دروست بکات؟ ئایاکورد بەراستى وەک خێلە عەربەکانى پێش ئیسلام پێویستى بەموعجیزیەک هەیە تاریکیان بخات و تەبابن ودەست لەناو دەستى یەک بنێن و خزمەتى هاوولاتى کورد بکەن؟ ئایا گەلى کورد هەر لەسەردەمى ئیمارەتەکانەوە ڕیکخراو و حیزبەکان بەدرێژایی سەد ساڵ تا ئەمرۆش نەیتوانیوە سنورێک بۆ خیانەت و خۆفرۆشى دابنێت؟ هەرچەندە خۆم ڕەشبین نیم هەرگەش بین بوم، بەلام واخەریکە ڕەشبینى بەرچاوم بگرێ، کە داهاتوى گەلەکەمان نارۆشنە.
