عوسمان عومەر: کۆیەو هۆنراوەى فۆلکلۆرى کوردی.
سەرەتا پێویستە بزانین رەگەزى ئەو ووشەیە لە لە کوێوە سەرچاوەى گرتوە لە هەمو سەردەمەکانى قۆناغەکانى خوێندنمان، کە زاراوەى فۆلکلۆر هاتۆتە گۆرێ گوتراوە لە دوو ووشەى لێکدراوى ئینگلیزیەوە هاتوە (Folk+Lore)، کە یەکیان واتاى خەلک یا گەل دەگرێتەوە، ئەوى تریش بە واتاى چیرۆک، هونەر و زانست. بەم پێیە فۆلکلۆر هەموو ئەو سامان و کەلەپورە کۆنانە، کە بەدرێژایی مێژوودەستکردو بەرهەمى خەلک بون. بەرھەمی فۆلکلۆر ئێجگار زۆر لە ناو خەڵک بڵاوە، تا کاتی بڵاو بوونەوەی خوێندەواری و شارەزابوونی خەڵک و ڕاھێنانیان لەگەڵ ئەدەبیاتی نوسراودا، کەم کەس ھەیە شتێک لە فۆلکلۆری گەلەکەی خۆی نەزانێت و لەبەری نەبێت و بە گووتن و گێڕانەوە دەری نەبڕێت. ئه‌مه‌ش به‌و مانایه دێت، که نه‌ته‌وەی کورد خاوه‌نی به‌ها مرۆڤایه‌تیه‌کانی خۆیه‌تی.
فۆلکلۆر، به‌شێکی گرنگه له ژیانی هه‌موو گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌کدا، هه‌موو گه‌لێک به خاکه‌که‌یه‌وه به‌نده و ده‌ناسرێته‌وه. واتا ره‌گی هه‌ر تاکێکی ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه له خاکدایه، زمانیش ئه‌و پێکهاته گرنگه‌یه، که هه‌موو تاکێکی ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه، که گوزارشت و پێناسه‌ی له دیرۆک و ناسنامه و هه‌موو پێکهاته‌کانی تری نەتەوەى پێدەکرێت.
بەپێى هەندێ سەرچاوەى مێژووی ئەم زاراوەیە بۆ یەکەمجار لە سالى 1846ى زاینى لەلایەن سێرجون ولیام تۆمسى شوێنەوار ناسى ئینگلیزیەوە بەکار هێنراوە ،وەک ناوێک بۆ ئەو بوارەى، کە داب و نەریت وپەندى دێرین و….هتد، گرتۆتەوە.
هەندێ لە بەشە سەرەکیەکانى فۆلکلۆر ئەمانەن, هۆنراوە, بەیت, پەندى پێشینان, قسەى نەستەق, گالتەوگەپ, چیرۆک, ئەفسانە, مەتەڵ, گۆرانى و هەلپەرکێ. به‌ڵام کاتێک هه‌ڵوێسه له‌سه‌ر گرنگی هه‌موو جۆره‌کانی فۆلکلۆر ده‌که‌ین، فۆلکلۆر دەتوانێ پێناسه له بوونی گه‌ل، له رووی شیوه‌ی ژیان له رووی ئابووری، بازرگانی دڵداری جه‌نگ پله‌وپایه‌ی کۆمه‌ڵایەتى، ئاستی هوشیاری کۆمه‌ڵگه، رۆلی ژن لە فۆلکلۆرەکەى دا دەرکەوێ کە سامانێکى نەتەوەییە.
بۆ زانیارى خوێنەرانى ئازیز فۆلکلۆر ئەوەیە ئەم بەرهەمە فۆلکلۆریانە دەماودەم, پشتاوپشت لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکى دى دەگوازرێتەوە، ئەمەش وادەکات گۆڕانکارى زۆریان بەسەردا بێت, واتا بیروکارە فۆلکلۆریەکان بەردەوام لەگۆڕاندایە.
هۆنراوە فۆلکلۆریەکان جۆرە هۆنراوەیەکە کیشى سوک و سەروا (قافیە) دران خاوەنەکانیان نادیارەکە کێ گوتویەتى چۆن و چ سەردەمێ؟بەلام دەماودەمى کردوەو ماوەتەوە. وا پێدەچێ هەر ناوچەو شارێکى کوردستان هۆنراوەى فۆلکلۆرى خۆى هەبێ و گوجێندراوە لەگەل راى گشتى و خەلکى سادەو ساکارى ئەوسا.
کۆیەش یەکێکە لەشارە گرنگ و مێژوویەکانى کوردستان, دیارە ئەویش خاوەنى فۆلکلۆرى تایبەت بەخۆىەتى و هەلقولاوى هەست و نەستى شاعیرە نەناسراوەکان بووە, هۆنراوە لەسەر گەرەکەکانى شارى کۆیە بۆنمونە:
لەسەر گەرەگى بەفریقەندى گوتراوە ” بەفریقەندى گوڕى سەرکەندى” ئەو گەرەکە هەلکەوتەى پیاوانى وەک حەوێزئاغاو محەمەد ئاغاى کوڕى حاجى بەکرئاغاو ئەمین ئاغاى حەوێزى بووە.
گەرەکى هەواوان
گوتراوە ماڵیان لە کوچەى هەواوان …. ئاخافتمى بەبرؤو چاوان
سەبارەت گەرەکى قەراتێ
مالیان لە سیلەى قەراتێ
عەیشەگور تازە دەگاتێ
گەورەبێ ماچمان دەداتێ
سەبارەت گەرەکى قۆنگرە
قۆنگرە یەکێک بووە لە خالەپاسەوانەکانى خۆرهەلاتى شارى کۆیە گوتراوە:
هەروا دەڕوا لۆ قۆنگرێ
کەزى بسکى گرێ گرێ
هاتنە خوارێ وەکو زرێ
کچانیش بەم شێوەیە گوتویانە
هەروا دەروا لۆ قۆنگرێ
مشکى سەرى گرێ گرێ
دوعا دەکەم داکى بمرێ
تا ئەو کورە بەمن ببڕێ
لەسەر دەرکى خۆشناوان شوێن دەرگاى باکورى شارى کۆیە بووە جاران گوتراوە
دیتم لەدەرکى خۆشناوان
وەک سوسکە گرتم بەداوان
ماچم کرد لەهەردوو چاوان
دەربارەى هەندێ شوێن وکولانەى کۆیەش ئەوە رێکخراوە
چاوت ئەستێرەى پێروێ
هەردێ لەدەرکى گەروێ
پیرۆزت بێ دۆستى نوێ
دەرکى گەروێ دەرگاى خۆرئاواى کۆنى شوراى کۆیە بووە
دەربارەى رەزى میران گوتراوە ئێستا شوێنەکەى کراوە بە بەنزیخانەو گەرجى ئۆمبیل وهۆتێل.
کچە نازدارەکەى جیران
هاتە خوارێ لۆ رەزى میران
یا دۆستم با یا دەزگیران
سەبارەت گۆرستانى کەکۆن کە دەکەوێتە خۆرئاواى کۆیەوە گوتراوە:
تەحا لەکەواکەى کۆونى
وەک رەیحانە دەروا بۆنى
ژوانمان لە گردى کەکۆنى
سەبارەت کانى جلیت کانیەک بووە کەوتۆتە گەرەکى جەمعیەى ئیستا
تەحا لەکەواکەى چیتى
دونێى وپیرێ لۆخۆم دیتى
ژوانمان لەکانیێ چلیتى
سەبارەت کانى پیرۆتێ کانیەک بووە لە دامێنى شارى کۆیە گوتراوە
چەند جوانى بەسەر قۆتى
پەرى بەهەشتى لۆخۆتى
ژوانمان لە کانیێ پیرۆتى
تاتووکان لە کۆیە دوو تاتوک هەنە, تاتوکى بەفریقەندیان دەکەویتە دامێنى باسکى عەرەبیان, تاتوکى هەواوان لە دامێنى خۆرئاواى گەرەکى ئازادى ئێستاى کۆیەیە گوتراوە
لەگەڕى شایی تاتوکان
چەند بەنازە وەکو بووکان
هەرچى لێى دەکات توکان
لێى تێکچێ دەورو دوکان…….. توک واتە نزا لێکردن
سەبارەت باخەکانى هەرمۆتەوئاشان و ئۆمەر خوچان سەیرانگان لە شارى کۆیە گوتراوە:
بابچینە سەیرانێ
لەگەڵ چاوچوانێ
لۆ هەرمۆتەو ئاشان
لۆ ئۆمەرخوچانێ
کانیێ بسکان, کانییەکى بەهارانە بووە جێگەى سەیران و یارىی کردنی بەهارانەو کەوتۆتە رەزى سۆفى قادرو وسوراوان
بەئاوەکەى کانیێ بسکان
کورمەى سۆربون مەمکى ڕسکان
چەندە خۆشە ماچى ناسکان
بۆ زانیارى ئازیزانم لەوکانى شوینانەى ناوم هێناون بەهاران خەلکى سەیرانکەر ڕوویان لەم شوێنانەش دەکرد وەک کەندەکۆخ, لوولەى زایەر, مێرگى خالید بەگ, تاتوکى بەفریقەندیان , کانی قەرە, رەزى پلووسک و هەندێ خەلکیش روویان دەکردە چنارۆک, جەلى و ئەسحابان و مێرگە سیر جارى واش هەبوە بەشەویش ماونەتەوە.
لەکۆتاییدا هیوادارم لەلایەکەوە تیشکم خستێتە سەر فۆلکلۆر و لە سەریکى تریشەوە سەر بابەتى هۆنراوە فۆلکلۆریەکانى شارى کۆیە، ئەوەش بۆ ئەوەى نەوەى نوێ بزانن، کە شارى کۆیە گرنگیەکى هەم مێژوویی هەم لە رووى رۆشنبیرى و ئەدەبەوە هاوشانى شارەکانى ترى کوردستان هەنگاوى ناوە.
کۆیە مێژوویەکى کۆنى هەیە وەک ناوچەیەکى ئاوەدانى و شارستانى, ئەوەى جێگەى داخە زانیارى وورد لەبەردەست نییە سەبارەت ئەو ئاوەدانى و ژیارىی، چونکە بەپێى زانیاریەکانم دەستەو تیمى شوێنەوار ناس ئارکیۆلۆژى دەستى نەگەیشتۆتێ, گەر هاتبێتیشن رەنگبێ دۆزیبێتیانەوەو بۆ خۆیان بردویانە بۆیە پێم وایە شوێنى ئاسەوارى زۆر لەو دەڤەرە هەیە.
تێبنى: بۆ هۆنراوە فۆلکلۆریەکان سودم لە کتێبى کۆیە لە ڕەوتى شارستانیەت وەرگرتوە
