خالید کاوە: کوردستان لەنێوان فایلی مەزهەبی و دینی.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە
ئێستا لە وڵاتانی ئەوروپادا، شتێک نەماوە بەناوی جیاوازی نەتەوە و ئاین و مەزهەب لە ناو پرۆسەی دیموکراسیدا، ئەوەش بەو بەڵگەیەی کە لای ئەوان، لیبڕاڵیزم شوێنی بە هەموو چەمکەکانی تر لێژکردوە، بە واتایەکی تر لە وڵاتانی خۆرئاواییدا، تاک و هاووڵاتی سەرچاوەی هەموو شتێکن، نەک ئاین و نەتەوە، ئەوەشە وایکردوە کە چەمکی هاووڵاتیبوون ببێتە پێوەر لەناو ئەو سیستمە سیاسییانەدا و بتوانێت پێشکەوتن بەخۆییەوە ببینێت.
وەک کورد کێشەی ئێستای ئێمە کێشەیی ئایدۆلۆژیا نییە، هێندە کێشەیی دروستکردنی جیاوازی چینایەتییە، واتا جیاوازی ئایدۆلۆژیامان لە ئاستی ڕوداوە کۆمەڵایەتییەکاندایە، نەک لە ئاستی سیاسیدا، بۆ نموونە هەرگیز نەمانبیینیوە جیاوازی ئایدۆلۆژیا وەک وڵاتانی ناوچەکە ڕۆڵی هەبێت لە دروستکردنی کێشەی قووڵ.
ئەگەر تەماشایی ئێران و سعودیە بکەین بەتایبەتی لە ساڵی 1979 دەستیانداوەتە ململانێیەکی توند، تا هەرکامیان وەکو ڕابەری وڵاتانی ئیسلامی خۆیان نیشانبدەن، تا دواجار لەنێوان دوو بلۆکی مەزهەبی (شیعیزم– سوننیزم) و دوو بلۆکی (سیاسی و جوگرافی )دابەشبونی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە یەکجاری ساغبوەوە.
پاش ڕاوەستانی شەڕی عێراق–ئێران، تاران کەوتە فراوانکردنی جیۆپۆلۆتیکی مەزهەبی خۆی و بەتایبەتی لەوڵاتانی کەنداوی فارس و بەپلەی یەکەم هەراسانکردنی سعودیە، ئامارەکان دەڵێن (70%) دانیشتوانی کەنداوی فارس شیعەن، بە پلەی یەکەم لە سنورەکانی خۆرهەڵاتی سعودیەن لەناوچە دەوڵەمەندەکانی نەوت پێکدەهێنێت.
بە جۆرێک لە بەحرێن (350 )هەزارو لە ئیمارات (300 )هەزارو لەعێراق (12 )ملیۆن و لە ئێران (51 )ملیۆن، لەقەتەر (50)هەزارن. ئەوە جگە لەوەی ڕێژەکە لە پاکستان (33 )ملیۆن، (11 )ملیۆن لە هندستان، (6 )ملیۆن لە ئازەربایجان هەیە.
ئەوەی گرنگە لەم کەیسەدا، خاڵێکی جەوهەریە، تێڕوانینی ئێران، تێڕوانینێکی دینی و مەزهەبییە، واتا ئینتامیەکی مەزهەبی – سیاسییە، هەر لە ژێر ئەم تێروانیینەدا دەیان کێشەی سیاسیی بۆ دروست بووە، ئەمریکا لەلایەک وەک زلهێزێکی جیهانی و سعودییەش لەلایەکی دیکە هەمیشە زیانی بە. بەرژەوەندییەكان و بەرەوپێشچوونەكانی تاران گرتووە، ئەوەی ئێستا ئابووری ئێرانی پووکاندۆتەوە زیاتر شەڕێکی شاراوەی ئایدۆلۆژییە، چونکە زلهێزەکان دەیانەوێت کە چەمکی هاووڵاتیبوون ببێتە پێوەر لەناو ئەو سیسته‌مە، نەک ئاین – مەزهەب و نەتەوە، تەنانەت هەر فایلی مەزهەبی و دینی بوو ئەو هەموو مەینەتییەی بەسەر ئێراندا هێنا، هەر لە; جەنگی عێراق – ئێران – 1980 و کێبڕکێ لەسەر سەرکردایەتی جیهانی ئیسلامی و گرژبوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ خۆرئاوا، بەتایبەتی وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا.
هەرچی سەبارەت بە تێڕوانینی سعودیە و وڵاتە سوننیەکان، تێڕوانینێکی مەزهەبی نیشتمانییە، یان نەتەوەییە، واتا ئینتامی دینی – نیشتماننییە. لەماوەی(90 )ساڵی رابردودا، کە دەسەڵات بەدەست بنەماڵەی ئالسعودەوەیە’ بەتەنها شا عەبدولعەزیز (34 )ژنی هەبووە و خاوەنی(30 )کچ و (36 )کوڕە، ئەگەرچی ئەمانەش سەرەتا ویستیان خۆیان بە مەرجەعی هەموو مسوڵمانان بزانن، بەڵام زو بۆیان دەرکەوت، کە کارێکی لە ئیمکان نەهاتوە، تەنها دەتوانن نوێنەرایەتی جیهانی ئیسلامی سوننە بکەن و تاڕادەیەکی زۆریش سەرکەوتوبوون. بێگومان ئەم ململانیه تەنها لە کەنداوی فارس نەوەستاوە، بەڵکو عێراق، ئەفغانستان، سوریا، لوبنان، یەمەن و تەنانەت تورکیاشی گرتۆتەوە.
بـەدوای شۆڕشی گەلانی ئێران لە ساڵی 1979، ئێران وەکو مەرجەعی شیعەکانی (قوم )و سعودیەش وەکو مەرجەعی سوننەکانی (مەککە) دەزانن.
قەیرانی ئەفغانستان، شــەڕی سـوریـا، كوشتاری یەمەن، نائارامییەكانی باشوری پاكستان، جێگیری سعودیە، ململانێكانی توركیا، شەڕی خوێناوی عێراق و خۆپیشاندانەكانی بەحرێن، لەتێكڕای ئەم نمونانە لە ستونە رۆژنامەوانییەكاندا بەدەر لە ململانێی دینی و مەزهەبی هیچی دیکە نابیندرێت. لەژێر ڕۆشنایی ئەمەدا دەتوانین بڵیین ئەو وڵاتانەی ململانێی دینی – مەزهەبی تێداییە، کەمترین بەژداریان هەیە لە بڕیارە گرنگەکانی جیهان و پێشکەوتنەکانی دونیا.
هەرچی سەبارەت بە عێراقە، بەو پیێەی لە ماوەی هەشتا ساڵی رابردودا سەردەمی حوکمی پێشو تا(2003 )، هەرگیز ئەم مۆدێلەی لە شێواز و سیسته‌می حوکم و خۆبەڕێوبردندا بەخۆیەوە نەبینیوە، بۆ یەک جاریش بە واقیعی پراکتیزە نەکراوە، بگرە لە شوێنی ئەم مۆدێلە، هەمیشە تۆتالیتاریزم و سیستمی تاکڕەوانەی دیکتاتۆری مەزهەبی لەسەرکاربووە.
بۆیە ئەم فۆڕمە لە وڵاتانی دینی – مەزهەبی، هەرگیز نەیهێشت دیموکراسی گەشەبکات و هەر فۆرمێکی تریش لەم شێوەیەدا خۆی خستەبێتەڕوو، تەنانەت دابەشبوونی ناوخۆیشی لەنێو هاوڵاتیاندا دروست کردووە، هەرچەندە زۆر جار بۆ چەواشەکاریی جیهانی دەرەوە، لە عێراقدا دەستوور نـوساوەتـەوە و هەڵبژاردن کــراوە، کە سـەدام حسێن (99.9% )دەنگەکانی مسۆگەرکردبوو، بەڵا م هەرگیز ئەم جۆرە لە دەوڵەتانە نەیانتوانیوە سیسته‌مێکی جوان پەیڕەو بکات.
هەرچی سەبارەت بە کوردستانە، لەبری ئەوەی ئێمە کێشەی گەورەی ئایدۆلۆژیا و سیاسیمان هەبێت، لەڕووی پێکهاتەی سیاسی و ئاینییەوە، ئێمە کێشەی وردی ئابووریمان هەیە، کە لە ڕوە کۆمەڵایەتییەکەیەوە چینایەتی دروست دەکات، بە درێژایی مێژوو کێشەکانی کوردستان، زیاتر کێشەی ئابووری بووە، یاخوود بڕیاری هەڵە- بەرژەوەندی کەسی. بۆ نموونە ململانێی ئایینی و تائیفی نەیتوانیوە هاووڵاتیبوون دابەش بکات. شار – قەزا- ناوچە تایبەتمەند بکات یاخوود جیاییبکاتەوە
هەڵبژاردن و پرۆسەیی سیاسیی، شێوازی دابەشکردنی پۆست و ئیمتیازاتەکان، لەسەر بنەمایی پرۆتۆکۆڵی هەڵبژاردن بووە.
ئێستا وڵاتانی ناوچەکە لە پڕۆسەی حوکومڕانیدا، هێندە کار لەسەر دروستکردن و زەقرکدنەوەی جیاوازی ئایدۆلۆژیا دەکەن، هێندە پڕۆسە دیموکراسییەکان ڕۆڵیان نییە لە دابەشکردنە سیاسیەکاندا، چونکە سیسته‌می سەرماییەداری دەیەوێت ئەوە بسەلمێنێت کێشەکان ئایدۆلۆژیا دروستی دەکات، نەک جیاوازی چینایەتی, بۆ ئەمەش هەمیشە هەوڵی زەقکردنەوەی ئەو جییاوازییە دەدەن.
لە هەرێمی كوردستان، ئەو گرفتە نەبووە، جونکە هەر لە کۆنەوە زۆرینەی مسوڵمان – سوننە بوون، کەمیینەیەک هەبووە کە ( شیعە، کاکەی، ئیزدی، زەردەشتی و مەسیحی)بوون. هاوزبانی کوردبوون و ڕێزیان لێگیراوە، بەبەراورد بەناوچەکانی دیکە ململانی ئایدۆلۆژیان نەبووە.
تا جەند ساڵێک پێش ئێستا; گوتاری ئاینی زۆرینە و سوننەکان گوتاریکی پێکەوەژیان و ئاشتیانە و برایانە بووە، هەرچەندە لە نێوان پێکهاتەکاندا هەوڵی گۆڕینی ئەو گوتارە دەدرێت بۆ گوتارێکی توند ئاژۆی و پەڕگیری، بەڵام ئەو هەوڵانە كورت دەهێنن، ناتوانن ببنە ڕێگر بۆ تێكدانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، بەربەست بۆ پرسە نەتەوەییەكان دروست بكەن.
کەواتە ئەمە دەرفەتێکی باشە بۆ ئەوەی کوردستان سود ببینێت لەم دەرفەتە و نەچێتە ناو قۆناغی ململانێی ئاینی و تائیفی.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە