نەوزادى موهەندیس: لەم قۆناغەى هەرێمى کوردستاندا، بنەماى لامەرکەزیەتى ئیدارى بۆچى؟
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی
لەمێژە وتراوە کە هەرکات ئیدارەیەکى بەهێز و تۆکمە و بە پلان هەبێت هەمیشە کارو پڕۆژە و ئومێدەکانیش سەرکەوتن بەدەستدێنن و هەموانیش لەساییەدا دەحەوێنەوە.گرنگترین کار و بوارى کارکردن و ئیدارەدان و حوکمڕانى بریتیە لە چۆنێتى ئیدارەدان و هەڵبژاردنى باشترین جۆرەکانى ئیدارە بەپێى قۆناغەکانى ژیان و گوزەران و بە لەبەرچاوگرتنى دۆخى سیاسى و ئابورى و ئەمنى و کۆمەڵایەتى و کارەساتە سروشتیەکان و… هتد بۆ وڵات و کۆمەڵگاکان.
• بەشێوەیەکى گشتى دووجۆر لە سیستەمى ئیدارەدان لەمێژەوە هەبون و داهێنراوى مرۆڤەکان بون کە بریتین لە:
• سیستەمى مەرکەزى: کۆنترین جۆرەکانى سیستەمى خۆبەڕێوەبردنە لەمێژوودا کە مرۆڤ پیادەى کردوە، لەم جۆرە سیستەمەدا هەموو دەسەڵاتەکان و بڕیار و ڕێنمایى و پلانەکان لەلایەن مەرکەزەوە دادەنرێت و دەردەکرێن و پێویستیشە لەسەر هەموان وەکو یەک جێبەجێى بکەن ،و ناوەندى بڕیاردان یەکە و زۆر جارانیش پێکدێت لەکۆمەڵەیەکى بچوکى دەستڕۆیشتوو یان تەنانەت لە سیستەمە حوکمڕانیە تاکڕەوەکان یان خێزانى و ئاینى و مەزهەبیەکاندا کۆدەبێتەوە لە دەستى گروپێکى بچوکى تاک ئاینی یان مەزهەبى یان خێزان و گروپ یان تاکە کەسێکدا. ئیدى بەشێوەیکى توند و بەهێز و لەژێر چاودێریەکى توندا بڕیارەکان دەدرێت،بەبێ ئەوەى سەربەخۆیى ناوچە و هەرێم و تایبەتمەندى پێکهاتەکان ڕەچاوبکرێت یان دەوڵەمەندى و هەژارى ئەو ناوچانە حسابیان بۆ بکرێت،لەمجۆرە سیستەمەدا بیرۆکراسیەتى بێزارکەر و خراپ دەبێتە ڕێگرى پێشکەوتن و داهێنانەکان و زۆرجاران گەندەڵى و ناعەدالەتى و بەهەدەردانى سەروەت و سامانە مرۆیى و مادى و سروشتیەکانى لێدەکەوێتەوە، گیانى هاندان و داهێنان دەمرێنرێت. سیستەمێکى داخراوە و ئازادى کار و بڕیاردانى تیادا قەتیسکراوە، لەبەر ئەم هۆکارانە و بەهۆى فراوانبوون و گەشەى ناوچەکان و زیادى بوونى ژمارەى دانیشتوان و گۆڕانکاریە ناوچەیى و جیهانیەکان و زیادبوونى ململانێ و جەنگە سیاسى و ئابورى و ئەمنیەکان و ڕوودانى کارەساتە سروشتیە ماڵوێرانکەرو کاولکاریەکان لەجیهاندا، مرۆڤ و دەسەڵاتدارەکان ناچاربوون واز لە هەندێک لەدەسەڵاتەکانیان بێنن بۆ بەرژەوەندى ناوچە و هەرێمەکان و ناوەندى بڕیار بەتەنها لە یەک جێگە و پایتەختى وڵاتدا نەمێنێتەوە. بۆیە پەنایان بردە بەر جۆرى دووەمى سیستەمى ئیدارى کە بریتیە لە:
• سیستەمى لامەرکەزى ئیدارى و دارایى : ئەم سیستەمەش لەدواى سیستەمى مەرکەزیەوە داهات و پیادە کراوە لەلایەن زۆرێک لەوڵاتان و دەسەڵات و حکومەتەکانەوە هەر لە کۆنەوە تاکو ئێستا لەسەر شێوازى ( ئۆتۆنۆمى و خۆبەڕێوەبەرى و فیدڕاڵى و کۆنفیدڕاڵیش )، کە مەبەست لێى گەشەکردنى ناوچەیى، یان هەرێمایەتیەکى دیاریکراوە. دوور لە دەسەڵاتى مەرکەزى. لەڕووى سیاسى و ئابورى و کەلتورى و کۆمەڵایەتیەوە کە دەبێتە هۆى جێگیرى کۆمەڵایەتى و خۆشگوزەرانى ئابورى. چونکە لەم سیستەمەدا بەشێکى زۆر لەدەسەڵاتەکانى ناوەند دەدرێتە ناوچەکان و ئاستەکانى خوارەوە و ئەوان دەتوانن لەسنورى جوگرافیاى دیاریکراوى دەسەڵاتەکانیاندا کار و چالاکى و بڕیارى پێویست بدەن.
• جۆرەکانى لامەرکەزیەت:
1. لامەرکەزیەتى ئینگلیزى: دەسەڵاتە لامەرکەزیەکان دیاریدەکرێن و ئیتر بۆیان نیە زیادەڕەوى بکەن.
2. لامەرکەزیەتى فەڕەنسى: دەسەڵاتە هەرێمایەتیەکان دیاریدەکرێن و چاودێریکردنیش لەلایەن مەرکەزەوە دەکرێت.
• لەم جۆرەى سیستەمە گەلێک سیفاتى باشى هەیە لەوانە:
• ڕۆتین و بیرۆکراسیەتی خراپ کەم دەکاتەوە. و دەبێتە هۆى زوو ڕاپەڕاندنى ئیشوکارەکان، چونکە پانتایى و فراوانى کەمتر دەبێتەوە بە بەراوورد بە پانتایى سەرجەم وڵاتەکە.
• خەرجی ناپێویست کەم دەکاتەوە. چونکە ڕێگاکان و دووریەکان لەناوەندى بڕیارەوە زۆر کەمدەبێتەوە و ئیدى خەرجیە ناپێویستیەکانى هاتوچۆو مەترسیەکانى ڕێگاو هۆکارەکانى هاتوچۆکردنیش کەم دەبێتەوە هەم سەرمایەى مادى و گیانیش بەدوور دەبن لەهەدەردان و لەدەستچوون.
• بەخێرایی دەتوانرێت بڕیار بدرێت. چونکە ناوەندى بڕیار زۆر نزیکترە لە جێگەى کێشە و گرفتەکان و داواکاریەکانى هاوڵاتیان و لەنزیکەوە هەست بە ئاسەوارە خراپەکانى دەکات و هەربۆیەش زوو بەزوو دەکەوێتە خۆ بۆ چاۆەسەرکردنیان.
• هەست بە گیانی لێپرسراوێتی زیاتر دەکرێت.بەهۆى ئەوەى کە لێپرسراوانى ئیدارى دانیشتوى ناوچەکەى خۆیانن و زێدى باوباپیرانیانە، زیاتر هەست بە لێپرسراوێتى دەکەن لە ئیدارە و ڕاپەڕاندنى ئیشوکارەکاندا و دڵسۆزى و کارامەیى زیاتر دەنوێنن.
• بڕیارەکان تاڕادەیەک ڕاست و دروستن. بەهۆى ئەوەى دەسەڵات و بڕیاربەدەستان بۆ خۆیان بەشێکن لە خەڵکى ناوچەکە و لە بەرژەوەندى خۆیان و نەوەکانیانە، کە بەشێوەیەکى ڕاستودروست بڕیارەکان بدەن و دوور لەبەرژەوەندى تاقم و گروپ و بنەماڵە و دەستڕۆیشتوەکان. و کاریگەرى خراپى هەندێک بڕیاریش کەم دەبێت بەهۆى بەرتەسکى جوگرافیاى چالاکیەکان.
• گیانی هاندان و پێشبڕکێ زیاد دەکات بۆ خزمەتکردن. و دەبێتە هۆى زیاتر ڕێکخستنى ئیشوکارەکان،چونکە هەموان هەستدەکەن کە ئەرکێکى گەورە و پیرۆزیان لەسەر شانە لە بەرامبەر ناوچەکە و هەرێمەکەیاندا و هەموان دەکەونە خۆ بۆ هەرچى زۆرتر و باشترە کار و خزمەتەکانیان پێشکەش بکەن و بیرۆکەى داهێنەرانەش دەخەنە ڕوو بۆئەوەى ململانێ و پێشبڕکێ بکەن لەگەڵ هەرێم و ناوچەکانى تردا.
• هاوسەنگی لە دادپەروەریدا دێتە ئاراوە. لەم سیستەمەدا هاوسەنگى و دادپەروەرى لە بڕیارەکاندا زیاتر دەبێت، چونکە هەموان خۆیان بەبەشێک لە ناوەندى بڕیار دادەنێن و هەموانیش بەرژەوەندى گشتى و ناوچەکە و هەرێمەکەیان دەخەنە سەروو بەرژەوەندى خۆیانەوە، بەبەراوورد بە سیستەمى مەرکەزى کە هەندێک جار لەبەرژەوەندى ناوچەیەک یان هەرێمێک هەندێک بڕیار دەدەن کە ناهاوسەنگ و نادادپەروەرانە دەبێت لەڕووى ئیدارى و دابەشکردنى داهات و جێبەجێکردنى پڕۆژە ئاوەدانى و خزمەتگوزاریەکانەوە.
• ئازادی لە بڕیاردان و دیموکراسیەتدا زیاتر دەبێت. چونکە پانتاییەکى زیاتر هەیە بۆ بەشداریکردنى هەموو لێپرسراوەکانى ئاستى خوارەوە لە بڕیاردان و گفتوگۆکاندا، نەک وەک سیستەمى مەرکەزى کە تەنها دەستەیەکى بچوک بڕیاردەدەن لەدورەوە و هیچ پانتایەک بۆ وەرگرتنى ڕاوبۆچەنى هەرێم و ناوچە دوورە دەستەکان نامێنێتەوە.
• ئەوەشمان لەبیر نەچێت کە سیستەمى لامەرکەزیەتیش وەکو هەموو داهێنانەکانى مرۆڤ بێ کەموکوڕى نیە، لەوانەش:
• بەهۆى زۆرى ناوەندى بڕیارەوە ،تێکچڕژان و پێکداچوون و شڵەژانى ئیدارى ڕوودەدات.
• پڕۆسەى بەدواداچوون کەموکوڕى تیادا دروست دەبێت لەلایەن مەرکەزەوە.
• دەسەڵاتەکانى مەرکەز وەکو حکومەتى ناوەندى لاواز دەبن.
• جۆرە دابڕانێکیش لەنێوان هەرێم و ناوچە جیاوازەکانى وڵاتدا دروست دەبێت.
بەڵام باشیەکانى زۆرتر و کاریگەرترن، هەربۆیە ئەم جۆرە سیستەمە ئیدارى و داراییە لەم قۆناغەى هەرێمى کوردستاندا بۆتە زەرورەتێکى حەتمى و دەکرێت گەر بەشێوەیەکى کاتیش بێت پیادە بکرێت بەمەبەستى ڕووبەڕووبونەوەى ئەم قەیرانە سیاسى و دارایى و ئابورى و تەندروستى و ئەمنیانەى کەڕوویان لەتەواوى جیهان و ناوچەکە و عێراق و هەرێمى کوردستانیش کردوە بەهۆى بڵاوبونەوەى پەتاى کۆرۆناو دابەزینى نرخەکانى نەوت و وەستانى گەشەو پێشکەوتنى پیشەزساى لاى زلهێزەکان و توندبونەوەى ململانێکانیان. کە پێکەوە هەموانیان بونەتە هۆى سەرهەڵدانى قەیرانى داهات و کەمى بودجە و پەنابردنە بەر کەمکردنەوەى خەرجیەکان لە مووچەى فەرمانبەران و خەرجیە ناپێویستەکان و گرتنە بەرى ڕێکارەکانى سکهەڵگوشین و دەستبردن بۆ وەرگرتنى قەرزى دەرەکى و ڕاوەستانى بازرگانى کەلوپەلە تەواوکاریەکان لەدەرەوەى وڵات و… هتد.
• هەرێمى کوردستانیش بەهۆى گەلێک هۆکارەوە قەیرانەکەى لەسەر زۆر توندتر بوە لەوانە:
• لەلایەک کێشە و گرفتە سیاسى و دارایى و ئەمنى و تەندروستیەکان لەگەڵ بەغداد.
• بەهۆى ئەوەى کە هەرێمى کوردستان هێشتا بەشێک و هەرێمێکە لە دەوڵەتى عێراقى فیدڕاڵ، خاوەنى سیادە و سەروەرى خۆى نیە و ناتوانێت لەگەڵ وڵاتانى خاوەن سەروریى ناوچەکە و دونیاشدا مامەڵە بکات بۆ وەرگرتنى قەرزى دەرەکى، بەڵام بەداخەوە هیچیان وەکو خۆى پابەند نین بە مادە و بەندەکانى دەستورەوە.
• لەهەرێمى کوردستاندا بەهۆى پیادەکردنى سیاسەتى نەوت فرۆشتن و ئابورى سەربەخۆوە قەیرانەکان توندتر بوون لەساڵى 2015وە. بەهۆى کەڵەکەبوونى قەرزێکى 27 ملیار دۆلارى کۆمپانیا نەوتیەکان و پاشەکەوتى مووچەى فەرمانبەرانەوە.
• لەهەرێمى کوردستاندا سیستەمێکى ئیدارى و دارایى مەرکەزى پیادە دەکرێت کە بۆتە هۆى ناهاوسەنگى لە داهات و پڕۆەکان و نادادپەروەرى بڵاوکردۆتەوە.
• ئیدارە و حوکمڕانیەکى ساغڵەم و تەندروست و ڕاشد و خەمخۆریش نەبوە لە کوردستاندا.
• دیاردەى گەندەڵى و بەهەدەردانى سەروەت و سامانى مادى و مرۆیى و سروشتى وڵات پیادە کراوە.بەهۆى جێبەجێنەکردنى یاسا و ڕێنماییە ئیدارى و داراییەکان تایبەت بە گومرک وباج و داهاتە ناوخۆییەکانى تر و ناشەفافیەت تیایاندا.
• بۆیە گەرەکە بۆ خۆ پارێزى و ڕزگارکبوون لەم دۆخە مەترسیدار و قەیراناوى و چەقبەستوەى هەرێم کە ڕەنگە چەندین ساڵى تر درێژە بکێشێت بەدواى ڕێگاچارەکاندا بگەڕێن لە:
پیادەکردنى سیستەمى ئیدارى و دارایى لامەرکەزیەت لەم قۆناغەدا.و هەر پارێزگایەک بۆخۆى:
1. دەسەڵاتى یاسادانان/ ئەنجومەنى پارێزگاکان.
2. دەسەڵاتى جێبەجێکردن/ پارێزگار و دامودەزگا حکومیەکان.
3. دەسەڵاتى دادوەرى/ دادگاوداواکارى گشتى کارى حکومەتى خۆجێیەکان ڕابپەڕێنن.
بەشێوەیەک کە گەورەترین سوودو قازانجى هاوڵاتیانى ناوچە و پارێزگاکانى خۆیان مسۆگەر بکەن لە:
• دابینکردنى داهاتى پێویست بەهاوکارى حکومەتى ناوەند لە بەغداد.
• دابینکردنى مانگانەى مووچەى فەرمانبەران و خەرجیە پێویستەکان بۆ پڕۆژە ئاوەدانى و خزمەتگوزاریەکان.
• پاراستنى ئەمنیەت و ئاسایش.
• کەمکردنەوەى خەرجیە ناپێویستیەکان.
• پیادەکردنى شەفافیەت لەداهات و خەرجیەکاندا و دوورکەوتنەوە لە گەندەڵى و مەحسوبیەت و مەنسوبیەت .
• بکەونە خۆ بۆ کارى پێکەوەیى بەیەک دەست و یەک بەرنامە و یەک گوتار وەک یەک تیمى حوکمڕانى.و دوورکەوتنەوە لە ململانێى تەسکى حیزبایەتى و بەرژەوەندى گروپ و کۆمپانیاو دەستڕۆیشتوەکان.
تا سەردەکەوین بەسەر ئەم پەتا و قەیرانەدا و وڵات و گەلەکەمان ڕزگاریان دەبێت و دەگەنە کەنارى ئارامى.
• بەپێچەوانەوە هەموان زیانى گەورەیان بەردەکەوێت و هەژارتر و برسیتى تر و بێکار و نەخوێندوارتر دەبن، مەترسیەکان بۆ سەر تەواوى دەسەڵات و مان و بوونى هەرێمەکەمان دروست دەبێت و کۆمەڵگاکەشمان لەڕووى کۆمەڵایەتى و ئاشتى کۆمەڵایەتیەوە زیانى گەورەى بەردەکەوێت و ڕووبەڕووى لێکهەڵوەشانى خێزان و زیادبونى تاوانەکان و کوشتوبڕو نائارامى و نائەمنیەتى زیاتر دەچێت و ئەوەى لەماوەى 30 ساڵى حوکمڕانى خۆماڵیدا وەدەستمان هێناوە لەدەستى دەدەین. لێپرسراوێتیەکەشى بەپلەى یەکەم لەئەستۆى دەسەڵات و دەسەڵاداران و دەستڕۆیشتوەکانى حکومەت و حیزبەکاندا دەبێت بەبێ جیاوازى. و مێژووش ئەوکات بەزەیى بەهیچ کەسدا نایەتەوە و جارێکى تریش ڕۆژگارە ڕەش و سەختى داگیرکارى و قاتوقڕکردنەکانى ڕابووردومان لەبەرامبەردا پیادە دەکەنەوە.
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی