ئارام عەلی عەزیز: پرۆژەى ئەمریکا بۆ دووبارە داڕشتنەوەى سیستەمى جیهانى دواى کۆرۆنا.
پوختە:
جیهانى دواى کۆرۆنا، وەکو جیهانى پێش کۆرۆنا نابێت. هنرى کیسنجەر پێى وایە، ڤایرۆسى کۆرۆنا سیستەمى جیهانى بۆ هەتا هەتایە دەگۆڕێت و دەڵێ:( ئێمە لە قۆناغێکى مێژوویدا دەژین، تەحەدى مێژووییش بۆ سەرکردەکان ئیدارەدانى قەیرانەکەو بنیاتناتنى ئایندەیە، شکستهێنانیش لەوانەیە جیهان بسووتێنێت ). سەرۆکى فەرەنسایش دەڵێ: ( جیهان گۆڕا… بەیانى وەکو ئەمڕۆ نابێت ) زۆربەى بیرمەندو شارەزاو سەرکردەکان لەوپەڕى خۆرئاواوە بۆ ئەوپەڕى خۆرهەڵات لەو بڕوایەدان، گۆڕانکاریەکانى داهاتوو زۆر گەورە دەبن و جیهان و سیستەمى جیهانى دواى کۆرۆنا لە هەموو رویەکەوە لە جیهان و سیستەمى جیهانی پێش کۆرۆنا ناچن.
ناساندن:
کۆرۆنا قەیرانە ئابوریی و سیاسیی و کۆمەڵایەتیەکانى لیبرالیزمى نوێی تەقاندەوەو هەردوو کۆڵەکەى سەرەکی سیستەمى جیهانیی، کە ( رەوایەتیی و هێزە ) هەڵوەشاندەوە، شەرعیەتى هەبوونى دامودەزگا نێودەوڵەتیە جیاجیاکان و دامودەزگا محەلیەکانى نەهێشت و زەمینەى بەردەوامبوونیانى لەباربردو تەرازووى هێزى گۆری، تاکجەمسەریی ئەمریکاى خستەژێر پرسیارەوە، چینى وەکو کاندیدى جەمسەرێکى سیستەمى داهاتوى جیهان و، تەنانەت وەکو رکابەرێکى جێگرەوەى ئەمریکا هێنایە پێشەوە. کۆرۆنا کۆتایی بە سیستەمى دەوڵەتى ویستڤاڵى (1648) هێناو فەشەلى ئەو مۆدێلە دەوڵەتەى سەلماند، هەم وەکو دامودەزگاى بەڕێوەبردن و دابینکەرى قووت و خزمەتگوزاریی و ئەمن و ئاسایشى تاک و کۆمەڵگا، هەمیش وەکو یەکە و یونیتى بنچینەیی پێکهێنەرى سیستەمى جیهانی لە سەرتاسەرى دنیاو خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا.
ئێستا:
ئەمڕۆ دواى تێپەڕبوونى دوو دەیە ساڵ لە سەدەى بیست و یەکدا، کۆمەڵگاى مرۆڤایەتى لە رەوشێکى یەکجار کارەستباردا دەژی و بە گشتی بە قۆناغێکى وەرچەرخانى مێژوویی چارەنوسسازدا تێپەڕدەبێت، جیهان ژانی لە دایکبوونى سیستەمى تازە بە خۆوە دەبینێت، هەم لە روى یونیت و مۆدێلى ناوکیی سیستەمەکە، هەمیش لە روى بنەما ئایدۆلۆجیی و فەلسەفیەکانى ئەو سیستەمە جیهانیە، دواى شکستى عەولەمەو لیبرالیزمى نوێ.
زۆربەى بیرمەندو سەرۆک و شارەزایان کۆکن لەسەر ئەوەى، کە دواى کۆرۆنا جیهان پێویستى بە داڕشتنەوەى سیستەم هەیە. ئەمریکایش پێویستى بە بەدەستهێنانەوەى پێگەکەیەتى لەبەرامبەر بەرزبوونەوەى ئابوورى چین و پێشکەوتنى تەکنەلۆجیاى سەربازى روسیاو بووژانەوەى شارستانیی ئیسلامى لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا. هەروەها ترەمپیش پێویستى بە دووبارە دەرچوونەوەیە لە هەڵبژاردنەکانى سەرۆکایەتى ئەمریکادا کە لە نۆڤێمبەرى داهاتودا بەڕێوەدەچێت، کە بەهۆى تویتەکانى پێشترو شێوازى مامەڵەکردنى لەگەڵ قەیرانى کۆرۆنا متمانەى زۆرى دەنگدەرانی لە دەستداوە.
سیناریۆکان:
سەد ساڵ بەر لە ئێستا بە پێی رێککەوتننامەکانى پاریس، سان ریمۆو، سایکس پیکۆ جیهان بۆ سەر چەندین دەوڵەت و دەوڵەتۆچکە دابەشکرا. عروقی عەشایەریی و جیاوازى چینایەتى لە ژێر چەترى ئایدۆلۆجی پارتى نەتەوەیی و بزاڤی رادیکالیی رەگەزپەرست لەو کیاناتانەدا کۆکرانەوە. دەوڵەتە زلهێزو باڵادەستەکانیش لە پشت پەردەوە ململانێکانیان تەغزیەکردو ئاراستەکرد. دەتوانین ئەم چەند دێرەى سەرەوە بە کاکڵەى ناوەڕۆکی رەوشى سەدەى رابردوو ناوببەین.
دواى تێپەڕبوونی نزیکەى بیست ساڵ لە سەدەى بیست ویەکدا، سیستەمى جیهانى هەڵوەشاوەتەوە. ئەمن و ئاسایش بە گشتى داڕماوە. جیهان بەرەو قات و قڕیی و برسێتى دەڕوات بە تایبەت دواى کۆرۆنا، ئەمریکا وەکو زلهێزێک خەریکە باڵادەستى بە تەواوەتى لە بەرامبەر چین و روسیاو کۆریاى باکوورو ئێران لەدەست دەدات. لەبەر ئەوە داڕشتنەوەى سیستەمى جیهانى خۆى بەسەر هەموو لایەکدا دەسەپێنێت.
ئەمریکا هەوڵدەدات لە داڕشتنەوەى سیستەمى جیهانیدا لە جیاتى دەوڵەتى ویستیڤالى، دەوڵەتى گەورەو خاوەن رووبەرى فراوان دروست بکات، وەکو یەکێتیی ئەوروپا، کە وەک نمونەیەک چاوى لێکراوە. لەوانەیە ئەو مۆدێلە وەکو یەکەو یونیتى سیستەمى جیهانى بە بنەما بگرێت و لەسەر خاکی دیکەیش دووبارە بکرێتەوە. یەکێک لەو تەکەتولە گەورانە، دروستکردنى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورەیە، کە دەمێکە ئەمریکا باسى لێوەدەکات، کە بە پێی پڕۆژەونەخشەکە نۆ دەوڵەتى تیادا دەسڕێتەوەو لە دەوڵەتێکدا کۆدەکرێنەوە، کە ئەمانەن: ( عیراق، سوریا، کوەیت، ئوردون، ئیمارات، قەتەر، لوبنان، سعودیەو میسر ). پێشتریش هنری کیسنجەر لە چاوپێکەوتنێکدا لە گەڵ رۆژنامەى دێیلی سکیپ ئەمریکی دەڵێ: ( ئێمە ناچارین کە حەوت دەوڵەت لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا داگیربکەین لەبەر بایەخی ستراتیجیان بۆ ئێمە، چونکە نەوت و کەرەستەى ئابووریی دیکەى زۆریان هەیە، تەنها یەک هەنگاویش بۆ ئەو کارە ماوە، ئەویش لێدانى ئێرانە، کاتێکیش چین و روسیا لە خەوەکەیاندا بەخەبەر دێن ( تەقینەوە گەورەکە) و جەنگە گەورەکە رویداوە، کە تاکە یەک هێز تیایدا سەردەکەوێت، ئەویش ئیسرائیل و ئەمریکایە، پێویستە لەسەر ئیسرائیلیش بە هەموو هێزى کە هەیەتى زۆرترین ژمارەى عەرەب بکوژێت و نیوەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست داگیربکات. تەئکیدیشى کردۆتەوە، کە ئێستا دەهۆڵى جەنگ لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا لێدەدرێ، ئەوەیشى کە نایبیستێت بە دڵنیاییەوە کەڕە…).
تاکە سیناریۆو تاکە شانسی رزگارکردنى ئەمریکاو بوونەوەى بە سوپەر پاوەر لەو رەوشە ئابووری، سیاسی، کۆمەڵایەتیە خراپەى ئەمریکا تێیکەوتوە، بە پێی تیۆری زاناى بریتانی جۆن مینارد کینیز ، هەڵگیرساندنى جەنگە. ئەگەر جەنگەکانى ئەمریکایش دژی یابان، کۆریا، کوبا، ڤێتنام، ئەمریکاى لاتین، ئەفغانستان و عیراق بهێنینەوە بەرچاومان ئەوە زیاتر سیناریۆى هەڵگیرساندنى جەنگمان لەلا بەهێزتر دەبێت لە هەڵنەگیرساندنى، بە تایبەت کە جەوهەرى ئایدۆلۆجیاى ئەمریکا هەیمەنەو شەڕە. جێبەجێکردنى پرۆژەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە، کە ئەمریکا دەمێکە کارى بۆ دەکات، تاکە دەریچەیە لەو قەیرانە هەمەڕەنگە دەرەکیی و ناوەکیە زۆرانەى خەریکە ئەمریکا دەخنکێنێت، کە بەهۆیەوە لەلایەک دەست بەسەر ناوچەیەکى جیۆپۆلیتیکى دڵى زەمینییدا دەگرێت، کە بە کۆنتڕلکرنى دەژێتەوە، لەلایەکى دیکەیش چین و روسیاو ئێرانى رکابەرى پێ لاوازدەکات. …
پرۆژەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورەى ئەمریکا ، پڕۆژەو پلانى سەوداى سەدەیە ( صفقە القرن )، کە کۆشنیرى زاواکەى ترەمپ عەرابەکەیەتى، کە بە جێبەجێکردنى هەوڵدەدات دەست بەسەر خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا بگرێت و زنجیرە شکستەکانى کە لە یازدەى سێپتەمبەرەوە تاوەکو ئەمڕۆ بەردەوامە بە سەرکەوتن قەرەبوو بکاتەوە.
ئەمریکاو هاوپەیمانەکانى هەوڵدەدەن لە ئاسیاى ناوەڕاست و باکورى ئەفریقیایش بە هەمان شێوەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە کیاناتى گەورە دابمەزرێنن. ئەم کیاناتانە کیاناتى گەورەى ژمارەى دانیشتوان زۆرو سەرەوات دەوڵەمەند دەبن.
بەر لە جێبەجێکردنى ئەم نەخشەو پلانانە دەبینین، کە ئەمڕۆ بە هۆى قەیرانى کۆرۆناوە کۆمپانیا گەورەکانى بوارى پیشەسازى بەرهەمهێنان بوونەتەیەک و هێڵەکانى ئاسمانیش بەو ئاراستەیەدا رۆیشتوون، هەروەها کۆمپانیا گەورەکانى وزەو گواستنەوەو گەیاندن و کۆمپانیا جیهانیەکانى هێڵی ئاسنینی کیشوەربڕیش یەکیانگرتوە.
موفاجەئەى موفاجەئاتیش ئەوەیە کە کۆرۆنا نەخشەو تەپکەیەکى گەورەى هەواڵگریە، کە هەندێک لە کارگەو فابریقەو هێڵە ئاسمانیە جیهانیەکانیان پێ گەیاندە لێوارى ئیفلاسبوون و ئەوانی دیکەیشیان بەتەواوەتى ئیفلاسپێکرد، دابەزاندنى نرخی نەوتیش ( نەوت لە روانگەى ئەمریکاوە مادەیەکى ستراتیجیە، نەک کاڵا ) حیلەیەکى تەواوکەرى ڤایرۆسی کۆرۆنایە، کە پیشەسازى نەوتیی و کۆمپانیا گەورەکانى ناقیلاتی نەوتى وحاویاتى بازرگانى ئیفلاس پێکردو، داڕمانى دراویش دەوڵەتانى لە پەلوپۆ خست و تواناى داناوەى قەرزو دابینکردنى مووچەى فەرمانبەرانى نەهێشتن و سەرجەم نەخشەو پلانەکانى گەشەپێدانى وەستاندن، تەنها تاکە پلانێک نەبێت، کە بەم زوانە چالاک و ئەکتیڤ دەکرێت و جێبەجێدەکرێت، ئەویش رۆیشتنە بەئەسپایی بەسەرکەمین و تۆڕەکانى ڕاوو رزگارکردنى نێچیرەکەو دانانیەتى بەهێواشى لە ناو قەفەسی سەوداى سەدەدا ( ێفقە القرن ) لە ژێرناوى: ( درێژکردنى دەستى یارمەتی و رزگارکردن لە مردن ).
دەشبینین کە تیۆریسیانانى جیهان دەڵێن، جیهانى دواى کۆرۆنا وەکو جیهانى پێش کۆرۆنا نابێت. بەڵێ، پێش کۆرۆنا شتێکەو دواى کۆرۆنایش شتێکى دیکەو،،، داخ کردنیش کۆتا دەرمانە.
ئامانجە سەرەکیەکانى پڕۆژەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە:
یەکەم: لێدانى ناسنامەى ئایینى ئیسلام و گەمارۆدانى لە رووبەرێکى بچووکدا، ( وەکو چۆن پێشتر مەسیحیەت و کەنیسەى کاسۆلیکیان لە ئەوروپا لە رووبەرێکى بچووکی وەکو فاتیکان دەورەداو لەبەرامبەردا مۆناکۆیان دروستکرد ).
دوەم: دەستبەسەرداگرتنى سەرچاوەکانى نەوت و غازو ئاوى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست لە فوراتەوە هەتا نیل. ترەمپ بە ئاشکرا دەڵێ، سەربازەکانمان لە سوریا پاسەوانى سەرچاوەکانى نەوت و وزەن، هەڵبەت بوونى هێزەکانى ئەمریکا لە عیراق و ناوچەکەدا بۆ هەمان مەبەستە. دروستکردنى بەنداوە گەورەکانى تورکیایش لەسەر ئاوى فورات و دیجلە خزمەت بەو پڕۆژەیە دەکات، وەک چۆن ئەسیوبیاش بەنداوی گەورەى لەسەر ئاوى نیل دروستکردوە.
سێیەم: خۆرهەڵاتى ناوەڕاست لە روى جیۆپۆلیتیکی ئایینى و جیۆپۆلیتیکى وزەو شارستانیەتەوە دڵى جیهانە، بە دەست بەسەرداگرتنى، ئەمریکا تواناى هەستانەوەى دەبێت و کۆنتڕۆلی هەموو جیهان دەکات.
چوارەم: دواى شکستى پرۆژەى نیۆمی سعودیە، ئامانجێکى دیکەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە دەستبەسەرداگرتنى شوێنە پیرۆزەکانى موسڵمانانە، وەکو مەککەو مەدینە و ئیحتیواکردنى و دەورەدانى وەک فاتیکان، وەک ئەو گۆڕانکاریە عمرانیانەى ئەمڕۆ لە حەرەمى مەککەدا کردویانە و کەعبەى موشەرەفیان بە دیوار دەورەداوە، لە شوێنى وەهابیەتیش خەریکە سیستەمەکە بەرەو عەلمانی دەبەن بەناوى کرانەوەکانى محەممەد بن سەلمان.
پێنجەم: دەست بەسەرداگرتنى شوێنە پیرۆزەکانى کەربەلاو نەجەف و بەغداو سامەڕا.
شەشەم: خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە، دەبێتە ولایەتى ئیتحادیی خۆرهەڵاتى ناوەڕاست، وەکو یەکێک لە ولایەتەکانى ئەمریکاو سوپاو داهاتیش فیدرالی دەبن. داهاتیش دەچێتە خەزێنەى ئەمریکا.
شەشەم: ئەمریکا ئیتر لەو تەکەتول وبازاڕە گەورەیەدا، کە لەوانەیە ژمارەى دانیشتوانى خۆى لە زیاتر لە چوارسەد ملیۆن کەس بدات سەرۆکى دەوڵەتەکان دەکاتە عومدەى شارەکان و دانیشتوان و تاک و کۆمەڵگاکەیش بەرەو ئیمۆبوون دەبات.
حەوتەم: گۆڕینى تەواوى شێوازى پیشەسازى بەرهەمێنان و بوارەکانى دیکەو هێنانە کایەى شێوازى تەکنەلۆجی نوێ.
هەشتەم: نەهێشتنى شێوازى ژیان و ئسلوبى پەروەردەو فێرکردنى پێشترو گۆڕینەوەى بە ئسلوب و شێوازى دیکە.
نۆیەم: بە جێبەجێکردنى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورەئەمریکا چیتر پێویستى بە پارت و رێکخراوى نەتەوەیی و نیشتیمانی و عەلمانی و ئیسلامى نابێت، لەبەرئەوە لە پلانى ئەمریکادا ئەو مۆدێلانە نامێنن.
دەیەم: بەجێبەجێکردنى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە نەوت و وزەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست لە چین دەبڕدرێت و پرۆژەى ستراتیجی رێگاى حەریریش شکست دەخوات.
یازدەم: ئامانجێکى دیکەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاشتى گەورە دوورخستنەوەى روسیایە لە ناوچەکەو گەڕاندنەویەتى بۆ ئاوە ساردەکان.
سیناریۆى جێبەجێکردن:
* بۆ جێبەجێکردنى ئەم سیناریۆیە، ئیسرائیل دەست بەسەر کەنارى خۆرئاوادا دەگرێت و بڕیارە مانگى تەمموزى داهاتوو دەست بە جێبەجێکردنى بکرێت. ئیدارەى فەلەستینیش ناڕازیەو بڕیاری داوە، تەواوى رێککەوتننامەکانى کە پێشتر هەیانە هەڵبوەشێنێتەوە. بەمەیش خولێکى دیکەى جەنگ لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستینیەکان لە غەززەو کەنارى خۆرئاوا دەستپێدەکاتەوە. هەڵوێستى زارەکى ئوردونیش دژى ئەم بڕیارەى ئیسرائیلە.
* ئیسرائیل پەلامارى لوبنان و باشورى لوبنان ( حزبوڵاى لوبنانى ) هێزو گروپە شیعی و ئێرانیەکانى ناو سوریاو عیراق دەدات. ئامانجی پەلامارى ئیسرائیل تەنها حزبوڵایە، بە نەهێشتنى لوبنان، دەکاتە مۆناکۆى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست.
* تورکیا وەکو هێزێکى جێبەجێکارى پلانەکە هێرشى سوریاو هەرێمى کوردستان و کەرکوک دەکات، بەڵام ئەم ناوچەیە نادرێتە تورکیا، بەڵکو خۆرهەڵاتى دەریاى سپى ناوەڕاست و لیبیاو ئەو دەوروبەرە دەدرێتە تورکیا ئەگەر لە پرۆژەکەیاندا سەرکەوتن بەدەست بێنن. ( ئەو ناوچەیە دەبێت بەشێک لە پرۆژەى باکوورى ئەفریقیاى، کە بڕیارە ئەمریکاو هاوپەیمانەکانى وەکو خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە دروستی بکەن ) . ئێستایش تورکیا بە رەزامەندى ئەمریکا جەنگێکی گەورە لە لیبیا دژى حەفتەر بەڕێوەدەبات. میسرو ئیمارات و سعودیە کە پشتیوانى حەفتەرن و دەستوەردانەکانى تورکیا دژ بە بەرژەوەندیە ستراتیجیەکانیانە، ئەگەرى زۆرە لە قۆناغێکى جێبەجێکردنى پرۆژەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورەدا، لە لیبیا بێت یان لە سوریا سەربازیانە رووبەڕووى تورکیا ببنەوە.
* رژێمى بەشار ئەسەد دەروخێنرێت..
* ئەمریکاو هاوپەیمانەکانى پەلامارى ئێران دەدەن، بە ئامانجى رووخاندن و گۆڕینى رژێم. لەو روەوە ئامادەکاریەکانیان تەواوبوە.
ئەنجام:
ئەمەى سەرەوە پڕۆژەو پلانی ستراتیجی ئەمریکایەو ئێستا لە جێبەجێکردن دایە، لەبەرامبەر ئەم پلانەدا روسیا، چین، کۆریاى باکور، ئێران و گەلانى ناوچەکە هەن، سەرکەوتن بۆ ئەمریکا بوون و نەبوونە، بە هەموو شێوەیەک هەوڵى سەرکەوتن دەدات، تەنانەت ئەگەر چەکى ئەتۆمیشى بەکارهێنابێت، وەک چۆن پێشتر لە هیرۆشیماو ناکازاکى بەکاریهێناوە، ئەمڕۆیش ترەمپ قەیرانى کۆرۆنا بە خراپتر لە بیرل هارڤەر و یازدەى سێپتەمبەر وەسفدەکات، کە لە هەردووکیادا ئەمریکا سەربازیانەو بە هەڵگیرساندنى جەنگ وەڵامى هێرشەکانى داوەتەوە. لەو روەوە پەنابردنەبەر جەنگ و بەکارهێنانى هێزى سەربازى بۆ چارەسەرکردنى کێشەو لێکەوتەکانى قەیرانى کۆرۆنا لە لایەن ئەمریکاوە ئەگەرێکى زۆر بەهێزە، بە تایبەت لە کاتێکدا، کە ئەمڕۆ ئەمریکا خۆى لە ناو جەنگێکدایەو لە یازدەى سێپتەمبەرى 2001 وە هەڵیگیرساندوەو لە ژێر ناوى جیاجیادا لە عیراق و سوریاو تەواوى ناوچەکەدا بەردەوامەو کۆتایی نەهاتوەو، هەر هەمویشى لەلایەن ئەمریکاوە بە ئاراستەى جێبەجێکردنى پڕۆژەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستى گەورە ئیدارە دەدرێت.
ئایا ئەمریکا سەردەکەوێت لە جێبەجێکردنى پرۆژەى خۆرهەڵاتى ناوەراستى گەورە یان نە ْ؟ ئەمە بابەتێکى دیکەیەو لە کاتێکى تردا تاووتوێی دەکەین. بەڵام هنرى کیسنجەر وەکو لەسەرەوە ئاماژەمان پێداوە دەڵێ، سەرنەکەوتن، واتە سووتانى جیهان، بەو مانایە، ئەگەر سەرنەکەون، ئەوە جیهان دەسووتێنن. چونکە خۆیان دەسووتێن. بە پشتبەستن بە فاکتەرە مێژوویی و شارستانیەکان پێدەچێت کۆتایی و لایەنى سەرکەوتووى جەنگەکە گەورەترین موفاجەئە بێت بۆ هەموو لایەک، عەرەب گوتەنى: ( وان غدا لناڤره لقریب ).
