ئارام عەلی عەزیز: چەند سەرنجێك لە سەر فكرو عەقڵ.
لە سەردەمێكدا، كە تیایدا مرۆڤایەتی بە دەست كێشەی هەمەڕەنگەوە دەناڵێنێت و بە قەیرانێكی فكریی و ئایدۆلۆجی قووڵدا تێپەڕدەبێت، لە ناوەندە جیاجیاكاندا گفتوگۆی زۆر لەسەر ئەوە دەكرێت، كە مرۆڤ چ جۆرە فكرو ئایدۆلۆجیایەك هەڵبژێرێت و چ جۆرە ئسلوبێكی ژیان بگرێتەبەرو پێویستە چۆن بژی. جارێكی تر ئەو پرسیارانەو گەڕان بە دوای وەڵامەكانیان، وەك زەرورەتێك خۆیان بەسەر هەمووماندا دەسەپێنن.
بۆ روونكردنەوەی ماناو رەهەندەكانی هەر ئایدۆلۆجیایەك، وەك، چەمك، ئسلوبی ژیان، فكرێكی فەلسەفی و ئامانج و ئاكامەكانی لە ئاستی تاكوكۆمەڵگادا دەبێت پەنا بۆ پێناسەو روونكردنەوەی مانای فكرو عەقڵ ببەین. كاتێكیش باسی عەقل دەكەین، ئەوە دەبێت باسی ئینسانی عاقڵ بكەین. چونكە فكرو عەقل مرۆڤ لە ئاژەڵ جیادەكەنەوە.
بۆ گەیشتنە واتاو تێگەیشتنی راست و دروستی هەموو ئەمانەیش دەبێت بۆ چەند پرسیارێكی ئەزەلیانە بگەڕێینەوە، كە وەڵامەكانیان بەرچاومان رۆشندەكەنەوە لە گەیشتن بە ماناو ئامانج و ئاكامەكانی ئەو ئایدۆلۆجیایە دیاریكراوە. لەبەر ئەوە دەبێت لەوەوە دەستپێبكەین و بپرسین خودا كێیە؟ خودا چیە؟ ئێمە چۆن خودا دەناسین؟
كردنی ئەو پرسیارانە قەدەغەو حەرام نیەو لە كاتی گەڕان بە دوای وەڵامەكانیاندا بە فەلسەفەی عەدەم و وجود دا تێپەڕدەبین.
ئەمانە سێ پرسیاری گەورەن و لەسەر بنەمای وەڵامەكانیان ئینسان و كەون ئافرێندراون.
لەراستیدا وەڵامی بەرچاوو بەرجەستەی ئەو سێ پرسیارە خەلقی ئینسانی عاقل بوو، واتە خەلقی حەزرەتی ئادەم بوو (د.خ)، كە بەر لە ئەو مرۆڤ لە بۆشاییەكی فكریی و ئایدۆلۆجیدا دەژیا. حەزرەتی ئادەمی موعجیزە یەكەمین ئینسانی عاقڵا بوو، كە بوو بە جامێك ( وعا‌ء ) بۆ فكرو ئایدۆلۆجیا، كە بۆ رێكخستنی ژیانی پێویست بوو.
فكر، یان ئایدۆلۆجیا نمونەیەكی زۆر پێشكەوتووە لە مقەوماتی ئیلاهی. مقەوماتی ئیلاهیش ئەو بنەمایانەن، كە دەیمومەیەكی ناموتەناهی بە ئلوهیەت ( خوداوەندێتی ) دەدەن، كە ئەویش قودرەتێكی ئەزەلیە.
ئەو ئینسانە موعجیزەیەی، كە فكر لە خۆدەگرێت لەسەر شێوەی خودا ئافرێندراوە، بەڵام نەك لە ڕوی شێوەی ماددیدا، بەڵكو لە ڕوی رووح و فكرەوە. ئەمانە هەمووی بوونەتە هۆی پیرۆزیی و تەسامیی ئینسان، كە بە هۆیەوە پلەو پایەیەكی بەرزی پێدراوە. هەر ئەو پیرۆزی و تەسامیەی ئینسانیش بوو، بووە هۆی دروستبوونی ململانێ و ناكۆكی لە نێوان خێروشەڕدا، كە تا رۆژگاری ئەمڕۆمان بەردەوامەو كۆتایی نەهاتووە، بۆیە تا ئێستا باسكردنی خۆی دەسەپێنێت.
حەزرەتی ئادەم یەكەم مامۆستا بوو بۆ مرۆڤ و خێزانی دروستكرد، دروستكردنی خێزانیش قودسیەتێك بوو، كە خودا پێی بەخشی، چونكە بەر لەئەو مرۆڤ لە نەزانینێكی گەورەدا دەژیاو خێزان نەبوو.
بە دامەزراندنی خێزان، كە ناوكی كۆمەڵگایە بنەمایەكی زۆر جوان و ڕێكوپێك بۆ پێكهێنانی كۆمەڵگا دانرا. چونكە خێزان یەكەمین ناوكە بۆ شەریعەت و یاساكان و لە رێگای ئەوەوە مقەوماتی ئیلاهی لە خێزاندا دەردەكەوێت. خێزان یەكەمین ناوكی دادوەریە بۆ تەشریعات و یاسادانان ( هاوكێشەی ماف و ئەرك لە خێزانەوە دەستپێدەكات ). ئەو تەشریعاتەیش تەشریعاتێكی ئاسمانیە ( سەماویە) و دەستكردو دانراوی مرۆڤ نیە تا خواست و ئارەزووی تیا بێت.
هەموو ئەمانەیش بۆ ئەوە بوو تا پەیوەندییەكی زۆر پتەو لە نێوان ئەندامانی خێزاندا دروست ببێت و توندو تۆڵانە بە یەكتری ببەسترێنەوە. لەو حالەتەیشدا كۆمەڵگایەكی زۆر باڵاو پێشكەوتوو دێتەكایەوەو هاووڵاتیبوونێكی ژیرو وشیاریشی لێبەرهەم دێت، كە لە هەموو بوارێكدا پێشەنگ و نموونەیی دەبێت، كە پێی دەگوترێت: ” المواطنة الصالحة ”
هاووڵاتیبوونی ژیرو وشیار ” المواطنةالصالحة” زەمینەی قانونە، كە خێزان لە سایەیدا ئەو تاكە ژیرو وشیارو بەسوودە بەرهەم دێنێت. پیرۆزیی و قودسیەتی، كە بە خێزانیش درا، هەر لەبەر ئەوە بوو تا ئەو ژن و مێردە، منداڵی پاك و بێگەردیان لێبكەوێتەوە، كە سیمبۆلی هەموو بێگەردیەكە.
بۆ روونكردنەوەی زیاتری ئەم بابەتە دەبێت ماهیەتی فكر ” ئایدۆلۆجیا ” و عەقڵ بزانین.
وەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا، فكر، نمونەیەكی زۆر پێشكەوتووە لە مقەوماتی ئیلاهی. مقەوماتی ئیلاهیش ئەو بنەمایانەن، كە دەیمومەیەكی ناموتەناهی بە ئلوهیەت ( خوداوەندێتی ) دەدەن.
هەرچەندە تا ئێستا مشتومڕێكی زۆر لەسەر ماهیەتی عەقڵ هەیەو یەكلایی نەكراوەتەوە، بەڵام عەقڵ، دەزگا یان ناوەند ” مركز ” ی وەرگرو موستەقبیلی فكرو ئایدۆلۆجیایە. بیركردنەوە یش كارلێككردنە لە نێوان فكرو ” كردارو رەفتار ” ی، كە لە ئینسان دەردەچێت، ئاشكرایە، كە كردارو رەفتاریش لە رێگای ئەندامانی لەشەوە ئەنجام دەدرێن.
لەو روانگەیەوە باشەو خراپەی ڕەفتاری مرۆڤ دەگەڕێتەوە بۆ راستی و ناڕاستی ئەو فكرو ئایدۆلۆجیایەی دێتە ناو مێشكی. لەبەرئەوە وەرگرتنی ئایدۆلۆجیا لە لایەن عەقڵ و رەنگدانەوەی لەسەر كردارو رەفتارەكان یەكەیەكی موتەكامیل پێكدەهێنن.
ئینسان ئازادە لە هەڵبژاردنی ئەو فكرو ئایدۆلۆجیایەی، كە دەیكاتە بنەمایەك بۆ بوارە جیاجیاكانی ژیانی، بەڵام كە فكرو ئایدۆلۆجیاكەی هەڵبژارد موسەیر دەبێت تیایدا، خۆیشی تەحەمولی بەرپرسیارێتی هەڵبژاردنی ئەم یان ئەو ئایدۆلۆجیا دیاریكراوە دەكات.
هەر لە سەرەتای زەمانەوە تا ئەمڕۆ ململانێ و ناكۆكی نێوان خێرو شەڕ لەسەر گۆڕەپانێك، كە ناوی مرۆڤە بەردەوامە. چۆن فكرو ئایدۆلۆجیای خێر لە ئینساندا رەنگدەداتەوە، شەڕیش هەوڵدەدات جێگای فكرو ئایدۆلۆجیای خێر بگرێتەوەو لە ئینساندا رەنگبداتەوە. هەر فكرو تەشریعاتێكیش مرۆڤ لە تەسامی و باڵابوونەكەی دابەزێنێت، بەرەو وەحشیەت و نەزانینی دەباتەوە.
ئەو ململانێ و ناكۆكیەی نێوان خێرو شەڕیش سەرتاپای مێژوو، یان سەرتاپای ئەوەی پێی دەڵێن زەمەن داگیركردووە. زەمەنیش بە مانا قوڵەكەی لە نێوان ( ئان و سان) دایە ، ئانی دەستپێكردن و سانی گەڕانەوە. ئانی دەرچوون لە عەدەمەوە بۆ وجودو سانی گەڕانەوە لە وجودەوە بۆ عەدەم.
بە دریژایی زەمان هێزی شەڕ لە ژێر ناوو نیشانی جیاجیادا هەوڵدەدات، كە ئەو پلەو پایەو باڵابوون و تەسامیەی، كە فكرو ئایدۆلۆجیای خێر بە ئینسانی بەخشیی و پێی راسپارد لێی بسەنێت و لێی دابماڵێت و بیگەڕێنێتەوە بۆ سەردەمی پێش فكرو ئایدۆلۆجیاو قۆناغە نەزانینەكەی، كە هەرچی ناوی مەعریفەیە تیایدا وجودی نەبوو.
چونكە بە بێ ئەو باڵابوون و پیرۆزیە ئینسان نابێتە زەمینەیەكی گونجاو بۆ راستی. لە بنەماشدا قودسیەت پێدان بە ئینسان، كە لە تەنزیهی خوداوەندەوە هاتووە، زەمینەیەكی گونجاوە بۆ شەریعەتە ئاسمانیەكان، قانونیش ویسامێكی ئاسمانیە ( سەماویە )و دەستكردو ئارەزوو حەزێكی ئینسان نیەو بۆ ئەوە دانراوە تا ئینسان و كۆمەڵگا بە هۆیەوە بە ئاسوودەیی و كۆمەڵگایەكی نمونەیی بگەن.
ئینسان بە مەعریفەوە دەتوانرێت بە ئینسان دابنرێت، ئەگەر لە مەعریفەیش دایببڕین، ئەوە سیفەتە ئینسانیەكەی وەك كائینێكی پیرۆز لە دەستدەدات. مەعریفە كۆمەڵێك سنوورو هێڵی سوور بۆ مرۆڤ دادەنێن، كە خۆی لە قانون دا دەبینێتەوە. مرۆڤ لە ناو فكری قانوندا ئازادە، بەڵام ئازادی تاك وەكو، كە ئەمڕۆ لە فكری خۆرئاواییدا باسی لێوە دەكرێت و پەیڕەو دەكرێت بەڕەڵاییە. گرنگترین یەكە لە فكری قانوندا خێزانە، كە نابێت لێك هەڵبوەشێنرێتەوە، چونكە خێزان ناوكە، ناوكی كۆمەڵگایە، ئەگەر ناوكی چشتێكیش نەما ناتوانین باسی بوون و مانەوەی بەردەوامبونی ئەو چشتە بكەین، ئینجا ئەمە ماددە بێت، یان هەر چشتێكی تر.
لە راستیدا قانون دەستكرد نیە، بەڵكو شەریعەتی ئیلاهیەو كەموكوڕی ئینسان پڕدەكاتەوە.قانون فەرمان و نەهیە، بەو واتایەی، ئەوە بكەو ئەوە مەكە.
ئینسان لە رێگای مەعریفەوە پابەندی قانون دەبێت، قانونیش ئینسان دەكاتە ئینسان. مەبەستمان لە قانونیش مانا قووڵەكەیەتی وەك فكرو ئایدۆلۆجیا، نەك وەك تەشریعاتە رووكەشیەكەی.
