که‌وده‌نی یا گه‌مژه‌یی مرۆڤه‌کان
وەرگێڕان و ئامادەکردن/ عوسمان عومەر
پێش هەمو شتێ پێویستە واتاى گەمژەیی یا گێلى بزانرێ چییە بە ئینگلیزى پێى دەگوترێ Stupidity و بەعەرەبى بلاهەى پێدەگوترێ بەواتاى کەمى ڕادەربڕین و بلاوى بیروهزرو ئاوەز, زۆرجار غافلگیرو فێڵى لێ دەکرێ.
دکتۆر على وەردى لەکتێبى (مهزلة العقل البشرى)دا دەلێت: گەمژەیی گشتى دلنیایی و خۆشى دەبەخشێ, خۆشبەختیش ئەوەیە کە کراسێکى نییە بۆخۆى ناشیەوێ ببێتە خاوەنى کراسێک، ئەوەشى دەیەوێ ببێتە خاوەن کراسێک رووبەرووى گرفت دەبێتەوە. لێرەوە گرفتارى گەورەى مەدەنیەت سەرى هەڵداوە و مەدەنیەت واتاى یەکگرتویی و قەرەبالغى و ئیستغلالکردنى خەلک بۆ خەلکانى دیکە. بۆیەش لەناو چینەکانى کۆمەلگا چینێک پەیدا بون خاوەنى چەند کراسێکن و خەلکى تریش بێ کراس. هەر لەبەر ئەوەشە خەلک توشى دڵەڕاوکێى دەبێ کە برسى بن یا تێر. دەشگوترێ مەدەنیەت گەر برسى بوو دزى دەکات, گەر تێربوو فسق و فەسادى دەکات، با زۆر لەبابەتە دوورنەکەومەوە.
ئینگلترای دورگه‌یه‌کی بچوک چۆن توانی ده‌ست به‌سه‌ر سێبەشى دانیشتوانی جیهان دابگرێ؟ دورگه‌یه‌ک ڕوبه‌ره‌که‌ی 120میل دوجا ده‌بێ ئیمپراتۆڕیه‌تیکی روبه‌ر 11 ملیۆن میل دوجایی حوکمڕان ده‌کرد به‌درێژایی زۆربه‌ی سه‌ده‌ی 19.
دورگه‌یه‌ک ژماره‌ی سوپاکه‌ی نه‌ده‌گه‌یشته 200 هه‌زار سه‌رباز له‌سه‌رتاسه‌ری جیهان، هێزی چه‌ک و سوپا به‌ته‌نها به‌شی کۆنتڕۆڵی سه‌دان ملیۆن مرۆڤ و ڕوبه‌رێکی فراوانی نه‌ده‌کرد…!
ژماره‌کان پێمان ده‌ڵێن ئه‌و لێپرسراوە ئینگلیزانه‌ی حوکمڕانی هیندیان ده‌کرد ته‌نها 1000 لێپرسراوبون…! له‌گه‌ڵ به‌ڵێنده‌ره شاریه هیندیه‌کان که ده‌ستیان به‌سه‌ر ژیان و گوزه‌رانی 400 ملیۆن هیندی دا گرتبو.
له ئه‌فریقیاش 1200 ئینگلیز کۆنتڕۆلی کۆلۆنییه‌کانی ئینگلترایان هه‌ر له‌میسره‌وه تاکو نایجیریای باشوری ئه‌فریقیا کرد بوو.
وه‌ڵامی ئه‌و بۆچونانه له‌کتێبی فریدریک لۆگارد مه‌ندوبی سامی به‌ڕیطاني له‌خۆڕئاوای ئه‌فریکا (الانتداب المزدوج في أفريقيا الاستوائية البريطانية The dual mandate in British tropical Africa. by F. D. Lugard) کۆتایی سه‌ده‌ی 19 و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی 20 ده‌ست ده‌که‌وێ یا هه‌ڵده‌هێنجین له‌و خاڵانه‌وه:
حوکمڕانى ناراستەوخۆ ئەویش بەبەکارهێنانى خاوەن دڵ و درەونە نزمەکان لەسەرکردەى هۆزە خۆمالیەکان, گەرەنتى پشتیوانییان بەهەندێ پیاهەلدان و بەرتیلى پارە و نازناو و کرینى دڵ و دەرون و ویژدانیان لەگەل هەندێ ترساندن و سزادانیان و لادانییان لەپلەو پایەکانیان تا ببنە بریکارێکى گوێ رایەلى کۆلۆنیالە بەریطانیەکان و ئامانجەکانیان و بەرژەوەندیەکانیان وەدى بهێنن لەسەر حسابى خاک و وولات و گەلەکەیان لەبەرامبەر هەندێ دیارى بیفەڕو بێ سود.
چۆن ئیستاى وولاتى خۆمان کە تورک ترساندونى بەوەى دەتانرۆخێنین گەر هاوکاریمان نەکەن, گەر لەگەڵمان نەبن بۆ لێدانى کوردی ولاتەکەمان, یا دژى ڕۆژئاڤا نەبن یا ئەوانەى خۆمان بە ویستى خۆیان چونەتە باوەشیانەوە. نمونەش بۆ ترساندنەکە لەکاتى ریفراندۆم ئێردۆغان بەدەق گوتى ئیوە ناتوانن موچەى فەرمانبەرانتان بدەن قەرزتان لە ئیمە کردوە باشە گەر سنورى زەمینى و ئاسمانیتان لێبگرین چى دەکەن؟ گالتەى پێکردن ئەوە هەترەشى بردن، واتە کەتنەشى پێکردن و ئاوێنەکەشى دانە دەست بێ ئەوەى بەخۆیان بزانن. نمونەى دیارییە بێبەهاکانى تورک نان و چاخواردنێکى بەیانیان یا پێشوازى کردنیان و بردنیان بۆ شوێنێکى مێژوویی و… هتد.
دامەزراندن یا دروستکردنى سوپایەکى بەکرێگیراو, لەهیند سوپایەک پێکهێنرا کە ژمارەى 100 هەزار سەرباز بوو، بەلام کارى بۆ کۆڵۆنیالیستە بەریتانیەکان دەکرد تەنانەت سەرکوت کردن و کوشتنى هێندیەکانیش کاتێ دەنگیان بەرز دەکردەوە بۆ سەربەخۆیی. هەموان دراماى شاژنە لاکش میباىمان بینى چۆن بەسوپا هیندیەکە بەرەنگارى سەربەخۆ خوازەکان دەبونەوە. چۆن ئیستا سوپاى رۆژ پێکهێنراوە تەنانەت بەشدارى کپکردنەوەى دەنگە نارازیەکان کەداواى مافى ڕەواى خۆیان و ڕادەربڕینى ئازادیان دەکرد,تەنانەت ڕەوانەکردنى ئەنەکەسە بۆ شەردژى براکانیان لە وولاتى خۆیان و ئاژاوەگێڕی.
دروستکردنى چینێکى خوێندەوارى سەرسام بە ئینگلترا بەڕیگاى ڕاگەیاندن و ڕیکلام و خوێندنگاى بیانى کە نەوەیەکى کۆیلەی ئینگلیز بن, مەرجەعیەت و خەونەکانیان ئینگلتراى مەزن و لاسایی کردنەوەیان بێ تا ببنە ئەوروپیەکى ڕەش پیست! هەموو کات هەستیان بەکیمایەسى دەکرد بەرامبەر هەموو شتێکى ئەوروپى و سەرسام بون و ئارەزویان لەلاسایی کردنەوەى هەر شتێک کەلە ئینگلتراوە بێت, بەردەوام بەچاوێکى کەم و بێبەها دەیاننواڕییە گەلەکەیان، چونکە بە ئینگلیزەکان ناچن وەک پێویست و خۆشیان بەکەم و بێ بەها دەزانى کە ناتوانن وەک رۆژئاوایی بژین. وەک ئیستاى لاى خۆمان چۆن چەندین خاوەن بڕوانامەى بالا کەدێنە سەرتیڤیەکان دەکەونە مەدح و سەناى دەسەلات و پیاهەلدانى، چونکە بڕوانامەیەکى باڵایان داوە پێى. کردنەوەى قوتابخانەو زانکۆ تورکیەکان دەبێتە هۆى بلاوکردنەوەى بیرى تۆرانیەت، لاسایی کردنەوەى ئاهەنگەکانیان و تەنانەت ریکلام کردن و پەخشکردنى دراما سەقەتەکانیان و بەرنامە تیڤیە سەقەتەکانیان و لەهەمان کاتیش هیچ بەهایەک بۆ کوژرانى رۆژانەى هاوولاتیانى هەریمەکەمان بەدەستى تورک و فرۆکەى تورک نادەن سەرەڕاى ئەوەش خێروبێرى وولاتەکەتى لەگەل بەش بکەیت. واتە کۆیلەیی ئاوەز دەبێتە هۆى زامن کردنى ئابورى و سیاسەت و سوپاو هەموو شتێ.
دکتۆر محمد مەکمەلىيش پێى وایە تا ئیستاش گەلانێکى زۆر لە ئەفریقیا و خۆرهەلاتى ناوین هەن کە تائیستا بە ئاوەزى سەدەى نۆزدەهەم بیردەکەنەوە لەکۆت و بەندى کۆلۆنیالىزم ڕزگاریان نەبووە وەک ئێستاى حوکمرانى هەریمەکەی خۆمان خاوەنى هەموشتێک بین یا ئەوەتا تیکى دەدەین و ناشهێلین خەلک ببێتە خاوەنى کراسى خۆى، وە على وەردى فەرمویەتى بەردەوامیش قەیران و کیشە و گالتەکردن بە ئاوەزى مرۆڤى کورد دەکەن.
