ئەحمەد بابان: لەپێناو ئاشتی و تەبایدا.
هەموو پیاو چاك و بیرمەندو ناودارەكانی جیهان داوای ئاشتی و تەباییان كردوە بۆ ئەوەی مرۆڤەكان بە دڵنیایی و خۆشی و كامەرانی بژین لەهیچ شتێك سل نەكەنەوەو نەترسن. ئاشتی وا لەدڵی هەموو مرۆڤێكە بە مەرجێ خۆی لەرق و كینەو حەسودی و تەماعكاری و زمان شری و خۆپەرستی و
رەگەز پەرستی و درندایەتی و چەپەڵی و خۆ گیڤدان و خۆ هەلكێشان و خۆ پیشاندان و درۆو تەلەكەبازی و فریودان و لەخۆ بایی بوون و لوت بەرزی و دەست پیسی و داوێن پیسی و زۆر داریی و ستەمكاری و دوژمنكاری و چەوسانەوەو كەڵە رەقی پاك بكاتەوە.
(میخائیل نعیمە) دەلێت: ئاشتی وا لەناو دڵتاندایە، با ئاشتی لەناو دڵمان بچێنین بە سەنگەرێك لە باوەری بە جوانی ژیان و دادو ئاوەدان كردنەوە بی پارێزین ئەم چەرخە پرە لە ناكۆكی و ئاژاوەو دووبەركی و شەرو وێرانكاری و خراپەو ئاڵۆزی دەروونی و پەشێوی و كێشەو پێشبركێ و غاردان و بەرپابونی شۆرش و بە هۆی تەماعكاری و ستەمكاری و زۆرداری و نەبوونی رەوشتی باڵای مرۆڤایەتی یەوە خۆشەویستی وا لە گیرفان دایە و ویژدانی مرۆڤایەتی وا لە گەدە دایە و ڕێزڵێنان بۆ ئەوەی قەوارەی چەكدار و بەهێزە ئینجا ئەویش وەك كەلگا خۆی هەڵدەكێشت و بە ئارەزوی چەپەلی خەلكی هەژارو بێچارو لێ قەوماوان دەچەوسێنیتەوە، بەسەر لاشەی خەلك تێ دەپەرێت بۆ ئەوە بگاتە ئامانجە گلاوەكەی. بە هەزاران كەس لەبرسا بمرن و بە فیزێكەوە سەیریان بكا ئەمە كەی خۆشەویستیە یەكێك لەبرسان و یە كێكی تر لەبەر ئەنتەڵایی سكیان بێشیت و یەكێك لەبەر ئازارو ئەشكەنجەی رۆژانەیی و یەكێكی تر لەبەر بێزاری و تەنەزوڵی خەویان لێ نەكەوێت، یەكێك لە سێبەری خۆی بترسێت، یەكێكی تر شانازی بە سەرەرۆیی خۆی بكات، یەكێك لەناو كۆشك و تەڵار بژی یەكێكی تر كەڵاوەیەك شك نەبا بۆ داڵدەدانی یەكێك ببێت بە گورگی درەندەو یەكێكی تر مەڕی بەستەزمان یەكێك لەهیچی كەم نەبێت یەكێكی تر تامەزرۆی شتێك بێت و دەستی نەكەوێت. هەر بۆ یە (ژان ژاك ڕۆسۆ) دەڵێت: هیچ شتێ بە قەد خۆپەرستی مەترسی لێ ناكرێت كە بەسەر كارو رەوشتمان بسەپێت.
كەچی (رسل) دەڵێت: ئەو مرۆڤە زۆر هەڵەیە كە خۆپەرستی بكاتە خووی لە كارو پڕۆژەكانیدا، کەسی خۆ پەرست هیچ كەس رووی تێ ناكات، چونكە هەر بیر لە بەرژەوەندی خۆی دەكاتەوەو كەس باوەری پێ ناكات، چونكە ئەو باوەر بەكەس ناكات كەس خۆشی ناوێت، چونكە ئەو كەسی خۆش ناوێت (ناپلیۆن بۆ ناپارت). هەموو ئەوروپای هەژاند لەسەر تەختی فەرمانڕوایی دا ملیۆنەها كەس چاو پلووسیان بۆ دەكرد كە لەشەری. واترڵۆ ژێر كەوت هیچ كەس ئاوری لێنەدایەوە هەتا خۆی بە ژنەكەی(جۆزفین) دەلێت: گەیشتمە لوتكەی سەركەوتن و ناوداری، بەڵام مرۆڤێكی دڵسۆز نابینم كە باوەری پێ بكەم تەنها تۆ نەبێ كەچی هەندێ مێژوو نوس دەڵێن باوەری بە ژنەكەشی جێی گومان بووە چونكە ناو براو خۆ پەرست بوو بۆ گەیشتن بە ئاواتە چلكنەكانی ملیۆنەها كەس كوژران و بوە مایەی وێران بوونی شارستانیەت مەزنایەتی لە خزمەتكردنی مرۆڤایەتی دایە نەك لە فەوتاندنی.
(میخائیل نعیمە) دەڵێت: بۆ ئەوەی مرۆڤ ژیانێكی خۆش بباتە سەر دەبێت خۆی لە بەندایەتی ماڵ و سامان و ئارەزوو مەبەستە بۆگەنەكانی دەرباز بكات چونكە پارە . وویژدان دەفەوتێنێت رەوشتی باش لەناو دەبا شەرو ئاژاوە دەرسكێنێت
زۆربەی ئاژاوەكانی خۆجێی و شەرەكانی گێتی نێوان دەولەتان سەبارەت بە رەگەزپەرستینە كە سەركردە دان بە مافەكانی گەلەكەی نەنێت بەزەبر فەرمانرەوایی بكات دەرفەت نەداتە رۆلەكانی گەڵ بۆ دەربرینی بیرورایان سامانی ووڵاتیش بۆ دارو دەستەی خۆی بێت ئەو كات ئەو میللەتە رادەپەرێت و شۆرش بەرپا دەكا ئەم كارەش دەبێتە مایەی ئاشوبەو ئاژاوە لەناو ووڵات لەناو چونی بەشێك لە رۆلەكانی گەل و تێك چونی شارستانیەت
بۆیە رەگەز پەرستی چ ئایینی ، نەتەویی، بەرەبابی رامیاری بێت ئەگەر تەشەنەی كرد دەبێتە مایەی تێكچونی مرۆڤایەتی و دووبەركی و ناكۆكی و ئاژاوەو جەنگ (هتلر) بۆخۆی هەستی بە كەمایەتی دەكرد هەر بۆیە دەی ووت جەماوەری گەڵ هەروەكوو ئافرەت كامڵن پیاو بەهێز دەكەن و فەرمانرەوایی بە هێزیان خۆش دەوێت نەك لاواز. ئینجا ئەم رووكارە چەوتە بووە مایەی هەژاندنی گەلی ئەڵمانیا و فەوتانی گەنجەكانی هەروەها دەی ووت نەژادی ئاری لە هەموو نەژادێك لە جیهاندا مەزنترە دوبێت دەستی بەسەر هەموو گێتی دا بگرێت ئەنەش كاردانەوەی لێكەوتەوە بووە مایەی هەڵگیرسانی شەری جیهانی دووەم لە نێوان ساڵانی ١٩٣٩- ١٩٤٥ كە چوار ملیۆن و هەشت سەد هەزار كەس بوونە قوربانی بێجگە لە زیانی ئابوریی و تێكدانی شارستانیەت . رەگەزپەرست دان بەمافی كەس نانێت و لووت بەرزو گەمژەیە بیرو باوەری وەكو گۆمێكی بۆگەنە كۆنە پەرستە بیر لە پیشكەوتن ناكات بازنەی زانینی تەسك و تەنكە دەرونی پرە لە شەرو تۆڵە كردنەوە هەستەكانی وەك بەستەلەك ساردو رەق و سەختن. كەچی رەگەز پەرستی ئاییەنی هەموو ئایینێك رێگا ناداتە خەلك یەكتری بكوژن بەڵكو رێنەمایان بۆ یەك گرتن و بە دڵ و زمان خوای گەورە بپەرستن بۆیە لەخۆ بایی بوون و خۆ هەلكێشان و لووت بەرزی و هەڵپەرستی و درۆو پروپاگەندەی ناشیاو دووژمنی هەرە گەورەی ئاشتینە
(ئەسكەندەری مەكدۆنی) زۆر حەزی دەكرد خۆی پیشان بدا ت وویستی هەموو گێتی داگیر بكا كە گەیشتە ئەو پەری ناوداری خۆی كردە خوا هەر بۆ یە (رسل) دەڵێت: قەد ناتوانێ ئارەزوە بەجێ یەكانی مەردومی خۆپیشاندەر تێر بكەین، چونكە بە هیچ شتێك رازی نابێت دیارە راگەیاندن لەو سەردەمەدا ژەهری جیاوازی و تێكدان بڵاو دەكەنەوە بونەتە زورنای فەرمانرەواكان و پرو پاگەدەی دوژمنایەتی و درۆو تەلەكەبازی لەناو دڵی خەڵك دەچێنن لە جیاتی رابەری و ستایش وهاندان ژەهر دەكوتن و ناحەزی و ناكۆكی كێشە دروست دەكەن لە ئەنجام دا دەبێتە شەری نێوان دەوڵەتان ماڵ وێرانی و دەردەسەریش بۆ میللەت دەمێنیتەوە، خۆ ئەگەر شەر فرۆشان جارێك بچوبانە بەرەی شەرو تامیان بچێشتبایە، قەد شەریان هەڵنەدەگیرساند. سەد ساڵ لەنێوان فەرەنساو بەریتانیا شەر هەڵگیرسا، واتە لەساڵی 1338 -1435 ز بەهۆی دانانی سنور بۆ ووڵاتەكەیان رۆژێك دانانیشتن بۆ ئەوەی سنورێك بۆ ئەو شەرە دانێن و بیخەنە بەر باس و لێكۆلینەوە، چونكە میری هەردوو دەولەت بیریان لە زیانەكان نەكردەوە تەنها ئارزوە چەپەلەكانیان تێر كردوە شەر بەڵایەكی گەورەیی یەو تەرو ووشك ئەسوتێنێ و ووێران بوون و نەخۆشی و گرانی ئەنجام ئەدا. دڵ و دەرونی گەڵان ئەشێوێنێ.
زۆربەی سەربازەكانی شەری جیهانی دووەم توشی نەخۆشی دڵ و شەكرەو پالەپەستۆی خوێن بوون. (كرستیان بەرناد) نەشتەگەری دڵ دووپاتی دەكاتەوە كەلە 55٪ی مردوەكانی گێتی لەسالی1979 لە ئەنجامی توشبون بە نەخۆشی دڵ. (ستریج) ی زانا دەلێت: زۆربەی نەخۆشیەكانی هەناسە بە هۆی باری دەرونی مرۆڤەوەن. (سۆڵ)و (برنشتاین) ی زانایان توشبونی نەخۆشی هەستیاری بۆ هەمان هۆ ئەگەرێنەوە.
سوكرات دەلێ: هەموو گێتی نیشتمانمە. (خاندی) پاڵەوانی ئاشتی و نمونەی ئایینی مرۆڤایەتی بوو، هەرسێ كتێبە ئاسمانیەكانی دەخوێندەوە بێجگە لە ئایینی خۆی، هەموو زەوی بەمولكی خۆی دانابوو، بۆ گشت میلەتێك ێازادی و سەربەستی ئەخواست بۆ گشت مرۆڤێك تێ دەكۆشا، ناوبراو دەی گوت خۆشەویستی لە زۆرداری و ستەمكاری بە هێز ترە. كەچی (لیۆناردۆ) دەڵێت: خۆشەویستی هەستێكی بێ گەردی مرۆ ڤایەتیە بەخۆشەویستی هەموو دڵەكان بەیەك دەگەنەوە لەئاوی بەهەشت دەخۆنەوە. نۆژداریكی ناو دار دەی گووت: خۆشی دەخمە دڵی نەخۆشان و بە خۆرایی چارەسەریان دەكەم تاكو ئاسودەببم.
ئاشتی لە كاری مەزندایە، هەركەسێك بەپێی توانای خۆی خزمەتی خەلك بكا، ئەمە بۆ ئاشتی تێ دەكۆشێت. (لویس باستۆر)ی مەزن دەی گوت ئاشتی وا لەناو كتێبخانەی گشتی و لەناو كارگەی پێداویستەكانی ئادەمیزاد دایە، چونكە خەلكی بە كاركردن خەریك دەبن بیر لە خراپە ناكەنەوە ئاشتی وا لە ناو قوتابخانە و خەستەخانە دایە، چونكە كارگێرەكان كار دەكەن و بیر لەشەر ناكەنەوە ئاشتی وا لەناو كیلگەكان دایە، چونكە جوتیارەكان تەنها بیر لە بەرهەم هێنان دەكەنەوە.
(میخائیل نعیمە ) دەلێت: ئەگەر بتوانم وویژدانم ئاسودە بكەم هیچ كەسیكم ئازار نەدەدا. (ولیم لیۆن فیلبس) لەزانكۆی بێڵ دا دەڵێت: بچمە هەر شوێنێكی گشتی شادی دەخەمە دڵی ئەو كەسەی مامەڵەی لەگەڵ دەكەم. (بلوتارخ) دەی ووت: پێویستە خەلك ژیان لەژێر ئاڵای كۆماری نەباتە سەر، پێویستە لەژێر سێبەری یەك رژیم بژین. چونكە مێگەلە مەرێك لەسەر پاوانێك دەلەوەرێت و لەژێر سێبەری یاسایەكی هاوبەش دەژی هەر رۆژێك دێت هەموو گێتی دەبێتە دەولەتێك، ئەسا هەموو هێزو تواناو بەهرەی بئ بەرژەوەندی گەلەكەی بەكار دێنێت، هەر رۆژێك دادێت رەگەز پەستی چ ئایینی نەتەویی هەرێمی بێت لا دەچێت هەموو پێكەوە وەك برا دەژین، زەویش بئ هەموان دەبێت مرۆڤ دەستی بەسەردا دەگرێت و تامی سەربەستی دەچێژێت، كە ئەو رۆژە هات ئێنجا مەردومی بە فیزەوە پێمان دەڵێ:
چەند درەندە بوین لەسەر پارچە زەویەك یەكترمان بنەبڕ كرد
چەند رەگەز پەرست بوین مافی یەكتریمان ئەخوارد
چەند خۆ پەرست بووین لەسەر نانی هەژاران بازرگانیمان دەكرد
چەن شەرانی بووین لەسەر لاشەی یەكتری ئەرۆشتین بۆ پلەو پایەو كورسی
