عوسمان عومەر: شێخ مەحمودى نەمرو شیعر.
لە بیرەوەریەکى نزیکم دا سالى 2005 تۆمارم کردووە، وەک خۆم هەر لە سەرەتای قۆناغی ئامادەیی و دواتریش خولیای کتێب خوێندنەوەم هەبوو، هەر رۆمانێ یا دیوانی شاعێرێ یا هەر کتێبێکی سیاسی یا میژوویی یا ئەدەبى، هەرچەندە ئەوکات و سەردەمەى ئێمە کتێبە سیاسیەکان کەمێ بەزەحمەت دەست دەکەوتن بەهۆی ئەو تەعتیمە ئیعلامیەی بەعس لە سەر زۆر شت داینا بوو، بەتایبەت کتێب و دیوانی هەندێ شاعیر کە هۆنراوەی سیاسی تێدا بوایە لە ژێر چاودێرى دەرنەدەچوو زۆرجار خاوەنەکانیان بانگ دەکران بۆ لیکۆلینەوە. بۆیە کتێبخانەیەکى خنجیلانەم هەبوو، بەلام داخەکەم لەگەل بونە پێشمەرگەم و راوەدونانی ماڵەباوان و خۆحەشاردانیان لەچاوى موخبیرو پیاوانى رژێم کەوتبونە کەل و پەل دابەشکردن بەسەر ماڵاندا وەک هەموو ماڵە پێشمەرگەیەکى ئەوسەردەمە زۆربەی کتیبەکانم فەوتان..
دواى دامەزراندم لەوەزارەتى گواستنەوەو گەیاندن ساڵى 2004 و تێکەل بون لەگەل کارى ئیدارى و هونەرى, زۆرجار بەحوکمى پلەکانمان لەگەل کاک تەیمور ساحێبقران کە پلەى شارەزاى هەبوو, دەردەچوین بۆ سەرپەرشتى پرۆژەکانى وەزارەت و بەدوادا چون بۆ کاروبارى ئەو فەرمانگانەى سەر بەوەزارەت بون، وەستان لەسەر کارەکانیان یا هەندێ جار بۆ لێکۆلینەوە لەسەر بابەتێک لیژنەکەمان زۆرجار ئەندازیار و یاسایی وەزارەتى تێدا دەبوو وەک دەلێن: بەڕێگاوە عەرش و قورش دەهاتە گۆرێ، هەر لەباسکردنى ئەو بابەتەى بۆى دەچوین و سیاسەت و بارودۆخ و تەنانەت هەندێ جار ئەدەب و رۆشنبیرى و جارجاریش نوکتەیەکى دەکرا بەسەردا لە رێگا تا گەیشتن بە شوێنى مەبەست.
یەکێ لەو جارانە کاک تەیمور چەند کۆپلە هۆنراوەیەکى خوێندەوە، یەکسەر دەفتەرى یاداشتم لەبەر دەستبوو نوسیمەوە و باسى بەسەرهاتى هۆنراوەکەى بۆ گێڕامەوە، بەلام لەو دەمە نەمنوسى, لە دانیشتنێکى تایبەت دا بە بیرم هێنایەوە. دووبارە بەسەرهاتەکەى بۆ گێرامەوە و فەرموى ئەم هۆنراوەیە نە لە دیوانى حەمدى (ئەحمەدبەگی فەتاح بەگ)و (نەمستەفا بەگى ساحێبقڕان )نەنوسراوە، لێرەدا پرسیارێکم ئاراستە کرد: کە هى ئەو دوو شاعیرە نەبێ ئەى هێ کێیە؟
گوتى: باوکم بۆى گێراومەتەوە زۆرباش لەیادم ماوە لاى خۆم تۆمارم کردوە بە سەرهاتەکەى وا گێرایەوە: رۆژێکیان هاوسەرەکەى شێخی نەمر زۆر عاجزو کزبووە پرسیاری لێ دەکەن: بۆچی وا عاجزی؟ ئەویش لە وەڵامدا دەلێت: شێخ بەنیازە ژنم بەسەر بێنێ، چونکە من نەخۆشم و خەریکە پەکم دەکەوێ و کەوتومەتە تەمەنەوە. شێخ ئەو هەموو خزمەت و ئەرک و ئەزیەت و ناخۆشیەی من لەگەڵ ئەودا بەسەرم هاتووە و چەشتومە، هەمووی دەخاتە لاوە بۆ کەسیکى تر؟
گومانى تێدا نییە هەمو ژنێ کە هەست دەکات و دەزانێ هاوسەرەکەى بەنیازى هێنانى ژنى دووەمە، دڵى لەخۆى دەمێنێ. بۆیە دڵنەوایی دەکەن و پێی دەلێن رەنگبێ شێخ ویستبێتی سوعبەتت لەگەڵ بکات، یا تاقی کردبێتیەوەو بزانێ تۆ چۆن بیردەکەیتەوە؟ پێی دەلێن باوەر ناکەم شێخ ئەو کارە بکات، بەلام تۆ هەرخۆتی لێ نزیک بکەوەو قسەش لەگەڵ شێخ دەکەین بزانین بەراستیەتى مەسەلەکە، چۆنە یا هەر بۆقسەو گالتە ئەمەی فەرمووە …..کە عەرزی جەنابی شێخی دەکەن دەفەرموێ بەلێ راستە و ناوی (مینایە) وەسفى شۆخ و شەنگى و جوانیەکەى دەکات ئەفەرموێ ماوەیەکە فاتمە هەر نەخۆش و بیتاقەت و تەمەنیشى بەرەو هەلکشانە. هیچ چەند و چون لەگەل جەنابى ناکەن و وازى لێدەهێنن بیر لەچارەسەر دەکەنەوە ….
ئەوە ئەو هۆنراوەیەیە دواتر لەشوێنێکى دیکە ئاماژەى پی دەدەم.
زورفی مینا شاهی من میزرەفی ئەڵماسی دەوێ
هەروەکو مەکینە دەرزی تیژو رەقاسی دەوێ
دواى ئەم چەند سالە، چاوم بەنوسێنیکى کاک سەلاح سالار کەوت کەوەک لێکۆلینەوەیەکە تێیدا هاتوە ئەو شیعرە هى (ناری )شاعیرە و(هاودەمى- معاصر)شێخى نەمربوە.
لەگەڵ ئەوەى کەشێخ کارى سیاسەت و فەرماندەیی لەشکرى کوردستان و سەرکردەیەک و حوکمداریش بوە، شاعیریش بووە، حەزى بە شیعرو نوکتە و قسەى خۆش و مەجلیس گەرم و پەیوەندى پتەوى لەگەل ئەهلى قەلەم و شاعیران هەبوەو رێزى بۆ داناون,كوردایەتی بۆ شێخ مەحموود وەك عەشقێكی ئەبەدی بوو، شێخ بەو هۆنراوەیە هەڵوێستی كوردانەی خۆی دەربڕیوە كە دەڵێت:
فەرهادی قەومی كوردم و فەریادی كورد ئەكەم
دوژمن بە كوتەكی كاوە وەكو شووشە ورد ئەكەم
جارێکى دى لە شیعری (شەڕی سوورداش) هەڵویستی خۆی دەردەبڕێتەوە و دەفەرموێ
نامەوێ ژینی ئەسارەت، بەسمە عومری گومڕەهی
نایكەمە سەر خۆم بەدەستی موددەعەی تاجی شەهی
شەڕە شیعر و وەڵامی شێخ مەحموود بە شیعر
هەندێك لە پیاوە ناودارەكانی كورد داوا لە شێخ مەحموود دەكەن کەشەڕكردن سوودی نییە و، دەیانەوێت ساردی بكەنەوە لە پەنابردن بۆ چەك و شۆڕشی چەكداریی. بەهۆی ئەوەی پیاوێكی زۆر ئازا و بەجەرگ بووە و سڵی لە شەڕ و زۆریی لەشكری دوژمن نەكردۆتەوە و نابەرانبەریی لەشكرەكەی خۆی و دوژمنیش كاریان نەكردووەتە سەر خەباتی شۆڕشگێڕانەی، بۆیە بەم شیعرە وەڵامی ئەو كەسانە دەداتەوە و سووربوونی خۆی لە شۆڕش دووپات دەكاتەوە.
مودەتێ عومرم بەتاڵان چوو لە سووچ و قوژبنا
پێمەلەم زۆركرد لەبەر ئیمان لە بەحری بێ بنا
شاهبازێ بووم لە مەیدانی شكاری دوژمنا
جەهلی میللەت بوو بە زیللەت هات بەسەرشانی منا
هەندێ جار شێخ مەحموود شەڕە شیعری کردوە، بۆ نموونە كاتێك لەگەڵ ئینگلیزەكان شەڕ دەكات و فڕۆكە بۆردومانی دەكەن. عادیلەخانم كە نەیاری شێخ و دۆستی بەریتانییەكان بوە بەشیعرێك گاڵتە بە شێخ مەحموود دەكات و دەڵێت:
بە چاوی ئەحمەد بە قەبری پاشا
من ئەم بۆردوومانە زۆر لەلا باشا
هەندێك قسەی دەماودەمیش هەیە كە گوایە ئەم بەیتەی گوتووە:
تەیارە هات بە گیزە گیز
دەرپێی خام پڕ بوو لە میز
شیعر و لێخۆشبوون
شێخى نەمر زۆرجار لە كەسانێ زویر، یان تووڕە بووبێت، بە شیعرێك كە بۆیان ناردووە دڵی ساف بووەتەوە و لە كەسەكە خۆشبووە. بۆ نموونە بەهۆی هەندێ جموجووڵی نەیارانەی خانەوادەی وەسمان پاشای جاف، كە لە هەڵەبجەوە دژی حكومەتی كوردستان خۆیان پیشان دەکەن لە مانگی شوباتی 1922 شێخ مەحموود، ئەحمەد موختار بەگی جاف دەستگیر دەكات و لە ئەشكەوتی (جاسەنە) لە سوورداش ماوەی چەند ڕۆژێك زیندانیی دەكات.سەرئەنجام ئەحمەدموختاربەگ بە شیعرێك پاكانەی خۆی بۆ شێخ مەحموود دەردەبڕێت و، هەروەها گوێڕایەڵیی و موخڵیسیی خۆشی دووپات دەكاتەوە، كە شیعرەكە دەگاتە دەستی شێخ ئیتر فەرمانی لێخۆشبوون و ئازادیی بۆ ئەحمەدموختارجاف دەردەكات. ئەمەش دەقی شیعرەكەی ئەحمەد موختاربەگی جافە:
سەبا عەرزی خلوصیی و بەندەگیم، هەم دوعا خوانی
ببە بۆ خزمەت شاهی موحیتی گشت سلێمانی
بڵێ قوربانی تۆبم ئەی صلاح الدینی ئەیوبى
بە زۆری پەنجە وەك حەیدەر، بە سیما یوسفی سانی
ئەبێ ئەم قەومە ئەمڕۆ شاد و خەندان و شاگۆبن
كە چونكە تۆ شاهەنشاه و ڕەئیسی جەمعی كوردانی
شیخ و ئاشتبوونەوە بەهۆی شیعرەوە
كاتێك پیرەمێرد لەدوای 25 ساڵ لە توركیا دێتەوە بۆ كوردستان و سۆز و خۆشەویستی نیشتمان كەمەندكێشی دەكاتەوە بۆ سلێمانی، لەو سەردەمەشدا حوكمی پاشایی شێخ مەحموود دەبینێت و هەندێ شتی ناڕێك و گەندەڵیی و نەگونجاو پەستی دەكات و بە شیعرێك سەرنجی خۆی دەخاتەڕوو:
لەگوێم دێ دەنگی لایلایەی وەتەن، دایك جگەرسووتاو
ئەڕژێنێ بەسەر وێرانەكەی خوێناوییا خوێناو
ئەلاوێنێتەوە و ئەگری، سەری شینە لەماتەمدا
شەو و ڕۆژ كۆتەڵی منداڵەكانە وا لەبەردەمدا
هەندێ كەسی ناحەز ئەم شیعرە دەگەیەننە دەستی شێخ و بەمانای خراپ لێكی ئەدەنەوە و زیادەی پێوە دەنێن، هەر ئەو ناحەزانە دێنەوە بۆ لای پیرەمێرد و وای تێدەگەیەنن كە گوایە شێخ مەحموود لە حاجی تۆفیق بەگ تووڕەیە و زۆر پەست بووە و هەڕەشەی كردووە.
ئیتر پیرەمێردیش بۆ ئەوەی دڵی شێخ ئاشت بكاتەوە و نەهێڵێت شێخ زویر ببێت، شیعرێكی جوان و پڕمانای بۆ دەنووسێت، گرنگ ئەوەیە بە شیعرێك دڵسۆزیی خۆی بۆ پاشای كوردستان دەردەبڕێت و دەڵێت:
ئەبێ بەخشندە مل كەچ كا لە ڕاستی مووچەخۆری خۆی
سووراحی سەر فروودێنێ لەبۆ پیاڵە كە تێكا بۆی
پەشیمانكردنەوە لە هاوسەرگیریی بە شیعر
وەک لە پێشەوە ئاماژەم پێدا,كاتێك شێخ مەحموود نیازی خواستنی كچێكی هەبووە بەناوی (مینا)، هەندێك دەڵێن: لە مەریوان و هەندێكیش دەڵێن: لە گوندی دۆڵەسوور بووە، بەڵام كچە زۆر جوان و شۆخ و شەنگ بووە، دیارە نەیویستووە لەگەڵ شێخ زەماوەند بكات و كەسێكی تر، كە دەگوترێت (لاوچاكێكی بڵباس) بووە بەتەمای خواستنی ئەو كچە بووە. بۆیە ناری شاعیر (مەلا كاكەحەمەی بێلوو) بە شیعرێك شێخ لەو بڕیارە پاشگەز دەكاتەوە. ئەمە چەند دێڕێكی شیعرەكەیە
زورفی مینا شاهی من میزرەفی ئەڵماسی دەوێ
هەروەکو مەکینە دەرزی تیژو رەقاسی دەوێ
قەتعی رێگای دۆلە سورو کانی گەرمی بەرموان
هەلمەتی چاپوک سوارو عێلی بڵباسی دەوێ
فی المسەل زورفی زەریفی شەمعدانی وەک بلوور
مۆمی کافورو سپی و بێ گرێ و راستی دەوێ
بەو شێوەیە ناریی شاعیر بڕیار بە شێخ مەحموود دەگۆڕێت و دەستبەرداری ئەو كچەی دەكات، یان ڕەنگە ڕاستتر بڵێین ئەو كچە ڕزگار دەكات.
هەندێ داواكاریی بە شیعر
شێخ مەحموود زۆرجار بەشیعر داوای شتی لێكراوە, زۆرجاریش خۆی بە كورتەشیعرێك، كە بەیتێك یان دوو بەیت یان زیاتربووە داوای شتێكی كردووە. بۆ نموونە: ئەو سەردەمەی شێخ لە گوندی (داری كەلی) دەژیا، وسووئاغا كە پیاوی تایبەت و متمانەپێكراوی شێخ مەحموودە ددانی ژان دەكات و دەیەوێت بڕوات بۆ سلێمانی بۆلای شێخ لەتیفی دانساز، بە شێخ مەحموود دەڵێت: نامەیەكی بۆ بنووسێت، لەوكاتەشدا (ناری) شاعیر لەوێ دەبێت، شێخ ڕوو لە ناری دەكات و دەڵێت: شتێكی پڕمانا بەناوی منەوە بنووسە بۆ شێخ لەتیف. ناری بۆ نووكتە ئەم بەیتەشیعرە دەنووسێت كە زۆرمانادارە:
وسو موحتاجی دانە وا هاتە لاتان
كە دەستێكتان هەیە ئێوەش لە دانا
ئەگەر سەیر بكەین لە بری وشەی (ددان) نوسیوێتی (دان) كە مانای تر دەبەخشێت، بۆیە عەلادین سوجادی دەڵێت: “ئەم شیعرەی ناری ئەوەندە جوانە، حەوت مانا بە شیرینی هەڵئەگرێ”.
كە نامەكە دەگاتە دەستی شێخ لەتیفی دانساز، لەوكاتەدا حیلمی شاعیر كە خوشكەزای شێخ لەتیفە لای شێخ لەتیف دەبێت و سەیری نامەكە دەكات, لێتی تێدەگات ئەمە توانج و نووكتەیە، ئەم وەڵامەی بۆ دەنووسێتەوە و دەیداتەوە بە وسووئاغا بیباتەوە بۆ شێخ مەحموود.
وسو هات ددان بكا یا شێخ لەلامان
بەمەرگی تۆ قەسەم پێنج دەفعە گامان
كە نامەكە دەباتەوە بۆ شێخ مەحموود و دەیخوێنتەوە، دەست دەكات بە پێكەنین و دەڵێت ئەمە كاری حیلمییە.
جارێكی تر شێخ مەحموود بەیتە شیعرێك دەنێرێت بۆ شێخ محێدینی شێخ ساڵحی هەولێر و داوای تووتنی لێدەكات و دەڵێت:
نە موحتاجی دەستوتفەنگتم نە شان و عەبا
موحتاجی چنگێ تووتنی خۆشناوم یان بێشەما
لەکۆتایی دا دەگەینە ئەوەى کە شێخى نەمر جگە لە حوکمدارى و ئایندارى و بەرەنگارى دوژمنان ئارەزوى تریشى هەبوە, وەک ئەوبابەتانەى لەسەرەوە ئاماژەم پێدا هۆنراوەشى هەبوە بۆ بەسەرکردنەوەى هاوڕێیانى.گەر بەراوردێک بکرێ لە نێوان سەردەمى شێخ ئەمرۆدا, بەرپرسانى ئەمرۆ نە گوێ لەداخوازى خەلک دەگرن, نەنامەى کەس دەخوێننەوە, دەتوانم بلێم چاو بە هیچ جۆرە مێدیایەک دا ناخشێنن کەچى لەولاوە لافى ئەوە لێدەن بە رێبازى مام، ڕەوانشاد مام چ لەشاخ و چ لەشار بەحوکمى نزیکم لە جەنابیانەوە رۆژنەبوە چاوبەرؤژنامەکان و سەیرکردنى میدیاو گوێ گرتن لەهەوالەکان و، تەنانەت زۆرجار چاککردنەوەى مانشێت و نوسینى رۆژنامەى کوردستانى نوێ،
ئەگەر بەرواردێكی شێخ مەحموود و بەرپرسانی ئەمڕۆی كورد بكەین، تێدەگەین ئەمانە زۆر لەپاشەوەن. نە نامەی كەس دەخوێننەوە، نە وەڵامی كەسیش دەدەنەوە. تەنانەت چاوێكیش بە میدیاكاندا ناخشێنن و ئاگایان لە هیچ نییە. ئەوان لە دۆڵێك و میللەتێش لە شیوێكن. بەڵام شێخ مەحموود بەو هەموو كەموكووڕییەی حكومەتەكەی و ئەو هەموو نەیار و لەمپەر و كۆسپە ناوخۆییەی هەبوون، كەچی زۆر نزیك بووە لە خەڵك و گەلەكەی، ئاگاداری زۆر شت بووە و شەڕە شیعر و شەڕە نووكتەی لەگەڵ كردوون و كەم تا زۆرێك چاوی لە دۆخی ژیانی خەڵكەكەی بووە.
