لوقمان مصطفا صالح: خۆپێشاندان وەک سەرەتایترین ماف.

لوقمان مستەفا سالح

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

ھەر لە گەڵ قوڵبونەوەی قەیرانی درایی و بەرتەسککردنەوەی ئازادی رادەربرین لە ھەرێمی کوردستان، بەرامبەر بەو ستەم و بێدادیەی کە لە ئارادایە، خەڵکی کوردستان بۆ داو ای سەرەتاییترین مافە مرۆییەکانیان، بە رێگەی مەدەنیانە، کەوتوونەتە دەربڕینی ناڕەزایەتی و خۆپێشاندانی خۆڕسكی جه‌ماوه‌ری. بەڵام مەخابن دەسەڵاتدارانی هه‌رێم له‌ هه‌وڵێكی نادیموكراسی و ده‌ره‌وه‌ی چارچێوه‌ی یاسای كارپێكراوه‌كان به‌ ده‌یان؛ هاولاتی، چالاكوان، مامۆستا و ڕۆژنامه‌نۆسی بەتایبەت سنوری پارێزگای ھەولێر و دهۆكی ده‌ستگیركردووه‌. بێ گوێدان بە هیچ پره‌نسیپێكی یاسایی و مرۆیی، بە زەبری هێز و لە رێگەی چەکدارانی سەر بە حیزب، کەوتونه‌تە پەلاماردانی کۆی جوڵە مەدەنییەکان و شارو شارۆچکەکانی سنوری دەسەڵاتیان میلیتاریزە کردووە، لەوەش زیاتر دەستیانکردووە بە رەشبگیری و وەڵامدانەوەی داخوازییە رەواکانی خەڵک بە هەڵکوتانە سەرماڵەکانیان لە نیوەشەودا. سەرئه‌نجام تا ئێستا چەندین کەس لە چالاكوانی مەدەنی، گەنجان و مامۆستایان و خوێندکاران، لە زیندانەکانی حیزب توند کراون و چ دەسگیرکردنیان لەسەرپۆستێبێ یا بەھۆی نوسینی دانانی لایکێکە لەسەر پۆستی کەسانی دیکە کە دژی سوپای داگیرکەری تورکیا بالویان کردۆتەوە. ئه‌م پرۆسه‌‌ی ڕه‌شبگیرییە بێ بریاری دادگا بووه‌ و (رۆژنامه‌نوس، چالاكوان، مامۆستایان) به‌شێوازێكی نایاساییانه‌ ده‌ستبه‌سه‌ركراون بێ هه‌بوونی هیچ تاوانێك و ته‌نانه‌ ھەندێکیان به‌شداری خۆپیشاندانیش نه‌بوون و رێگه‌ش نادرێت كه‌سوكار و پارێزه‌ران چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ل زیندانیكراوه‌كان ئه‌نجامبده‌ن، بویه‌ ئه‌مه‌ مه‌ترسییه‌ بۆسه‌ر پرۆسه‌ی دیموكراسی و لەکەدارکردنی ناوو ناوبانگی ھەرێمی کوردستا. لەم سۆنگەیەوە هەوڵدەدەین خۆپێشاندان و دەربڕینی ڕای ئازاد بە شێوازێکی یاسایی گەنگەشەبکەین.
ئازادی ڕادەربڕین(حرية التعبير) ..
زۆربەی جار بە چەمکێکی جەوھەریی دادەنرێت لە دیموکراسیەتە لیبراڵیخوازە نوێکاندا، کە تیایاندا ئازادیی قسەکردن وەک قەدەغەکار و بەرگرێک رەچاودەکرێت بۆ نەھێشتنی سانسۆڕ و چاودێری. مافی ئازادیی قسەکردن لەژێر سایەی یاسای نێودەوڵەتیدا زامنکراوە لە رێگەی چەندین ھۆکاری تایبەت بە مافەکانی مرۆڤەوە، و بە شێوەیەکی بەرچاویش ئەمە لە مادەی 9ی جاڕی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ و مادەی 10ی پەیماننامەی ئەوڕووپی لەسەر مافەکانی مرۆڤدا ھاتووە.

‎خۆپێشاندان.
کۆمەڵەکەسێکی خۆپێشاندەرن بۆ ئاشکراکردنی پشتگیری کردن و ناڕازی، دەڕژێنە سەر شەقامەکان(مُظاهَرةٌ .. جماعيَّة للإعلان عن تأييد أو معارضة)کە زۆر جار ئەم چەمکە توندوتیژی و ئاڵۆزی لەسەر ئاستی بەکۆمەڵ بە دوای خۆیدا دێنێت، تادەگاتە ئاستی تاک، کە وەک ناڕەزایەتیەک خۆی پێشان دەدات، نموونەی کەسێکی فێمێنیست،کە خۆی رووت دەکاتەوە، یاخوود کەسێک ئاگر لە جەستەی خۆی بەردەدات و خۆی دەسووتێنێت، یاخوود کەسێکی زیندانی وەک ناڕازیەک دەمی خۆی دادە دوورێت و… هتد. لەبەر ئەوەی ئەم چەمکانە به‌ كۆڵەکه ‌و ڕه‌گه‌زی به‌هێزی هه‌ر ده‌سه‌ڵاتێكی دیموكراتی داده‌نرێن و ئه‌م ڕه‌گه‌زانه‌ یان ئه‌و ماف و چه‌مكانه‌ پره‌نسیپی سه‌ره‌تایین بۆ باوه‌ربون به‌ به‌شداری تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ له‌ داواكردنی ماف و ئازادیه‌كانیان. ئه‌مه‌ش به‌ روونی له‌ ڕێكه‌وتنامه‌و به‌ڵگه‌نامه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان دا جه‌ختی لێكراوه‌ته‌وه‌. ته‌نانه‌ت ئه‌و وڵاتانه‌ی كه‌ واژوویان له‌سه‌ر ئه‌و به‌ڵگه‌نامه‌و ڕێكه‌وتنامه‌ نێوده‌وڵه‌تیانه‌ كردوه‌، گوێڕایه‌ڵ و ملكه‌چن بۆ جێ به‌جێ كردنی ئه‌م ماف و چه‌مكانه‌ به‌ شێوه‌یه‌ك ده‌بێت له‌ ده‌ستوری بنه‌ڕه‌تی و یاساكانیان به‌ ته‌واوی و دوور له‌ هه‌ر پێشێلكاری و سنورداركردنێك ڕه‌نگ بداته‌وه‌. مافی ڕاده‌ربڕینی ئاشتیانه‌ به‌ یه‌كێك له‌ مافه‌ سروشتیه‌كانی مرۆڤ داده‌نرێت كه‌ جاری گه‌ردونی مافه‌كانی مرۆڤ له‌ ساڵی (1948) جه‌ختی لێكردۆته‌وه‌. هه‌روه‌ك له‌ هه‌ردوو په‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی تایبه‌تن به‌ مافه‌ مه‌ده‌نی و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی به‌ روونی ئاماژه‌یان داوه‌ به‌ ده‌سه‌به‌ركردنی ماف و ئازادی ڕاده‌بڕین به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ به‌ یاسا ڕێك بخرێت و دژ نه‌بێت له‌گه‌ڵ سیسته‌م و ئادابی گشتی، له‌ مادده‌ی (21)ی په‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی تایبه‌ت به‌ مافه‌ مه‌ده‌نی و سیاسیه‌كاندا هاتوه‌ (( مافی گردبونه‌وه‌ی ئاشتیانه‌ دان پیانراوه‌، نابێت هیچ له‌مپه‌رێك له‌به‌رده‌م ئه‌و مافانه‌ هه‌بێت وه‌ ده‌بێت ئه‌م مافه‌ به‌ پێی یاسا ڕێك بخرێت)). له‌ كومه‌ڵگه‌ دیموكراتیه‌كان ڕێوشوێنی پێویست داده‌نرێن بۆ پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و ئاداب و ته‌ندروستی و سه‌لامه‌تی گشتی، هه‌روه‌ها ڕێوشوێنی تایبه‌تیش داده‌نرێن بۆ پاراستنی ئازادییه‌ گشتیه‌كان و گوزارشته‌ تایبه‌تیه‌كان.
‎بڕیاری ژماره‌ (59) (D ــ 1) له‌ ڕێكه‌وتی 14 دیسمبر 1946 كه‌ له‌ كۆمه‌ڵه‌ی گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان (خولی یه‌كه‌م) ده‌رچوو هاتوه‌ (( مافی ئازادی ڕاده‌بڕین به‌ شێوه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی به‌رجه‌سته‌ كراوه‌، ئازادی ڕاده‌بڕین و په‌یڕه‌وكردنی بیروباوه‌ڕ موماره‌سه‌ ده‌كرێن به‌بێ هه‌ر كۆت و به‌ندێك، چونكه‌ ئه‌مانه‌ مافی بنه‌ڕه‌تی و سروشتی هه‌ر مرۆڤێكن )) هه‌روه‌ك له‌سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پێدا ئه‌م مافانه‌ به‌زه‌قی له‌ ڕێكه‌وتنامه‌و به‌ڵگه‌نامه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا هاتون، بۆ نموونه‌ له‌ ماده‌ی (19)ی جاری گه‌رودونی مافی مرۆڤدا هاتوه‌: (( ئازادی ڕاده‌بڕین و گوزارشت كردن كه‌ مافی ڕاده‌ربڕین و گوزارشت كردن ده‌گرێته‌وه‌ دوور له‌ هه‌ر ڕێگری و له‌مپه‌رێك و دوور له‌ په‌راوێزخستن و وه‌لانانی بیروبۆچونه‌كان، ده‌بڕینیان و په‌خش كردنیان به‌ هه‌ر ئامرازێك بێت به‌بێ سنوردانان.
‎له‌ په‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی تایبه‌ت به‌ مافه‌ مه‌ده‌نی و سیاسیه‌كاندا هاتوه‌:
‎1 ــ مافی هه‌ر مرۆڤێكه‌ گوزارشت له‌ ڕاوبۆچونه‌كانی بكات به‌بێ رێگری.
‎2 ــ هه‌موو مرۆڤێك مافی ڕاده‌ربڕینی هه‌یه‌ ئه‌م مافه‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ وه‌رگرتن و پێدانی زانیاری و ده‌ربڕینی بیروڕا و وه‌رگرتن و گواستنه‌وه‌ی بۆ ئه‌وانی تر ده‌گریته‌وه‌ به‌بێ دانانی سنوربه‌ندی، ئینجا به‌ وتن یان به‌نوسراو یان به‌ چاپكراو یان هه‌ر ئامرازێكی تر بێت.
‎3 ــ ئه‌و تێكستانه‌ی له‌ بڕگه‌ی (2)ی ئه‌و ماده‌یه‌ هاتون ئه‌رك و به‌پرسیارێتی تایبه‌تن.
‎4 ــ ده‌شێت هه‌ندێك كۆت و به‌ند هه‌بن، به‌ڵام ده‌بێت به‌ده‌قی یاسا دیاریبكرێن، له‌به‌ر یه‌كێك له‌م هۆكارانه‌:
‎Aــ ڕێزگرتنی ماف و سومعه‌ی ئه‌وانی تر.
B ــ پاراستنی ئاسایشی گشتی(نه‌ته‌وه‌یی) یان سیستمی گشتی یا سه‌لامه‌تی و ئادابی گشتی.
لە هەرێمی کوردستان خۆپێشاندان و گردبوونەوەی هاووڵاتیان بە یاسا ڕێکخراوە، بەپێی بڕیاری ژمارە ( 17 )ی ساڵێ 2010، سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان لە ڕۆژی 8ی کانوونی یەکەمی 2010دا یاسای ژمارە (11)ی ساڵی 2010ی پەسەند کردووە، کە بە (یاسای ڕێکخستنی خۆپێشاندان لە هەرێمی کوردستان- عێراق) ناسراوە. بە پێی ئەم یاسایە خۆپێشاندان مافێکی دەستوورییە و بە پێی یاسا پیادە دەکرێ بۆ هەر تاکێکی کۆمەڵگا و بە پشتیوانیی ئەو یاسایە جەماوەر گوزارشت لە ڕای خۆی دەکات بۆ پێشاندانی خواستە ڕەواکانی خۆی بە شێوەیەکی ئاشتیانە و مەدەنیانە و پاراستنی بەرژەوەندییە گشتی و تایبەتییەکان بەهەند وەرگرتن و ڕەچاوکردنی پرەنسیپ و ڕێساکانی تایبەت بە ماف و ئازادییەکان دوور لە ئاژاوەگێڕی و تێکدان. له‌ مادده‌ی سێیه‌م/ بڕگه‌ی دووه‌مدا هاتوه‌ (( ناكرێت خۆپیشاندان بكرێت به‌بێ پێشكه‌شكردنی داواكاری بۆ وه‌زیر یان سه‌رۆكی یه‌كه‌ی كارگێڕی و وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندی نوسراو))، وه‌ك له‌ ده‌قه‌كه‌دا دیاره‌ جه‌خت له‌ وه‌رگرتنی مۆڵه‌ت كراوه‌ته‌وه‌ نه‌ك ئاگادار گردنه‌وه‌، به‌ڵكو ئه‌مه‌ مۆڵه‌تی پێش وه‌خته‌یه‌، ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی ده‌ستورو یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كانه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی مافی خۆپیشاندان و ئازادی بیرورا مافێكی سروشتی هەرتاکێکی نێو کۆمەڵگایە،بێ جیاوازی ڕەگەز و نەتەوە و ئاین،یاهەر بیرووباوەڕو ئایدیایەکی تر‎دەستگیرکراوەکان ئازاد بکرێن و لە ژێر هیچ بیانوو و پاساوێک پەلاماری هیچ کەسێک نەدرێت.ووتەكەی (ڤۆلتێر) جوانترین گۆزارشتە كە ئەركی دیموكراسی بەدەر دەخات لە داكۆكیكردن لە مافەكانی ڕادەربڕین كە دەلێێ: من لەگەل ڕای ئێوەدا نیم، بەڵام ئامادەم بۆ ئەوەی ئێوە بە ئازادی ڕای خۆتان بڵێن فیداكاری بكەم.
‎دەرەنجام. ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە ‎شکستی حوکمڕانێتی لە ھەرێمی کوردستان بە کوشتنی خۆپیشاندەرانی مەدەنیی و دەستگیرکردنی چالاکوانان و داخستنی دەزگای راگەیاندن و سیاسەتی تۆقاندن چارەسەرناکرێت، بەڵکو بە چارەسەرکردنی کێشە بنەڕەیتییەکانی خەڵکی کوردستان و ده‌ستگۆڕكێی ده‌سه‌ڵات و دۆزینەوەی دەرچەیەک بۆ ئەم بنبەستە سیاسیی و کۆمەڵایەتییە دەکرێت کە لە ھەڵوەشاندنەوەی ئەم مۆدێلە لە فەرمانڕەوایەتی و دەسەڵاتدارێتی سیاسیی بەرجەستەدەبێت.