نوری کەریم: تورکیای حەوتپەل و چوارچاو.
بەشی یەکەم/
لەو رۆژەوەی عوسمانی کوری ئەرتەغۆل لەسەلجوقەکان جیابوەوە و ئیمپراتۆریای عوسمانی دامەزراند، هەتا ئەو رۆژەی دەوڵەتە نەخۆش و داڕزیوەکەی عوسمانی هەرەسیهێناو و کەوت، لەژێر پەردەی ئاین و فرتوفێلی جیهاد و غەزا دا فەرمانڕەوایی 350ملیۆن مرۆڤی دەکرد لە ئاسیا، باکوری ئەفەریقا و وڵاتانی بالکان( کۆمارەکانی سۆڤێتی جاران و ئەوروپای خۆرهەڵات) لەسەر روبەرێکی فراوانی 5 پێنج ملیۆن کیلۆ مەتر دوجا خاک و ئاو. یەکەمین پێتەختیان لەشاری بۆرسە، ئینجا شاری ئەدەنە، سورگوت و دواجار لە سەردەمی محەمەدی شارگڕ( محەمەدی فاتیح)دا ئیسلامبول کرا بە پێتەخت هەتا دامەزراندنی کۆماری تورکیا لە 1924 دا بەسەرۆکایەتی گورگەبۆر مستەفا کەمال.
لە سەدەی 11 یازدەی زایندا ناوچەکانی بندەستی خەلیفەی عەبباسی کەوتنە بندەستی تورکە سەلجوقەکان. عەباسییەکان باوەڕیان بە عارەب و کورد نەبو، چەندگروپیکی مەغۆلیان هینا و پۆست و پلەوپایەیان پیدان و بەریوەبردنی کۆشک و سەراکانیان پیسپاردن. ئەوان شارەزای هونەرەکانی ئەشکەنجەو تیرۆر بون حوکمی عیراقیان دەکرد. سەردەمی خەلیفە (موستەزهیر بیللا )دا عیسایی یەکان قودس داگیردەکەن. سەردەمی خەلیفە موستەکفی بیللا شدا عەشیرەتی بەیات و ئەفشار دەهێنن و لەچەندین ناوچەی باشوری کوردستان و عێراقدا نیشتەجێ دەکرێن بۆ سەرکوتکردن و چەوساندنەوەی نەیارەکانیان بەتایبەتیش کورد. ئەودو دەسەڵاتدارە سەردەستەیە بەسەر کوردەوە، عەرەب و تورک(جگە لە فارس) بونە خەنیمی خوێنخۆری کورد و بەربەست لەبەردەم سادەترین مافەکانیدا. ئەوە لەکاتێکدا عەرەب و تورک زۆرقەرزاری کوردن بەتایبەتیش ئەو خزمەتە زۆرەی زانایان و نوسەرانی کورد پێشکەشیان کردووە و ئەو هەمو بەرگریی و خۆبەختکردنەی جەنگاوەرانی کورد لەپێناو سەرکەوتن و مانەوەی ئەواندا نواندیان، بەتایبەتیش سەردەمی فەرمانڕەوایی رەش و خوێناوی حەوت صەدصاڵی عوسمانی یەکان و لەسەردەمی هەڵگەڕانەوەکەی مستەفا کەمالیشدا لە باکوری کوردستانەوە دژی سوڵتان و سەرکەوتنیشی بەسەر سوڵتاندا بەپشتیوانی یەکی فراوانی کورد،کەچی رۆژ لەدوای رۆژ شێلگیرتر دوژمنایەتی کورد دەکەن، هەر بۆ نمونە:
دابەشکردنی کوردستان: مەلا ئیدریسی بتلیسیی(1520مردووە) 46* میروسەرداری کوردی یەکخست بەپێی رێککەوتنەکەی9/8/1515 لەگەڵ سوڵتان سەلیم و بەوهۆیەوە سەلیم 23/8/1514لە چاڵدیران بەسەر شا ئیسماعیلی صەفەویدا سەرکەوت. شکستەکەی ئێران ئەوەندە قورس بوو شا ئیسماعیل بەرگەی نەگرت، تێکچو(ئەقڵ و فامی لە دەستدا).. صەفەوەییەکان لە دژی کورد چەندین هۆزی تورک لە قەفقاسەوە دەهێنن و لە ناوچە شاخاوییەکاندا نیشتەجێیانکردن. ئەو دو دەوڵەتە داگیرکارە سەرئەنجام 1639 بەپێی پەیمانی زەهاو رێککدەکەون کوردستان لەنێوخۆیاندا دەکەن بە دوبەشەوە.
صاڵى 1918خەلیفەى موسوڵمانان لێخرابوو، بەڵام بڵاویان نەکردەوە، ێاڵى 1924 کۆتایى سەردەمى خەڵافەت بڵاوکرایەوەو دامەزراندنى کۆمارى تورکیا راگەیەندرا بەسەرۆکایەتى مستەفا کەمال. ئەوەش راستی یەکی مێژویی یەو بەڵگەنەویستە،کە مستەفا کەمال لە باکوری کوردستان و بە پشتگیریی کورد هێزی کۆکردەوەو ئاڵای یاخیبونی بەرامبەر سوڵتان بەرزکردەوە و گفت و پەیمانی پێدان کە تورکیای نوێ دەبێتە تورکیای تورک و کورد و لەهەمو ئەرک و مافەکانیشدا هەردو نەتەوەی برا یەکسان دەبن.
هێزەکانی بەریتانیا 11- 03- 1917 لە کەنداوەوە هەڵکشان بەرەو عێراق، شارەکانی بەغدا، کەرکوک و هەولێر دەگرن و تەنها 12 میل لە موێڵ دورن کە ئاگربەستی جەنگ لە 31- 10- 1918 دا مۆرکراو لەنێوان هاوپەیمانە سەرکەوتووەکان (بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتالیا و روسیا) و تورکیاى دۆڕاو لە جەنگەکەداو خۆ بەدەستەوەدانی بێچەندوچوونی دەوڵەتی عوسمانی. بەپێی ئاگربەست پێویست بوو هێزەکان چیتر پێشڕەوی نەکەن، بەڵام هاوپەیمانان بۆیان هەیە هەر شوێنێک داگیربکەن کە مەترسی هەبێت بۆسەر هێزەکانیان و لەشکرەکانی عوسمانیش خۆیان رادەستی نزیکترین سەرکردەی هاوپەیمانان بکەن. ژەنەراڵ ولیام بەپەلە موێڵ دەگرێت و تورک باڕەی لێهەستا، بەڵام کار لەکارترازابو. لەمانگی ئابی 1920 دا پەیمانی سیڤەر بەسترا، کەبەشێک بوو لە پەیمانی فرسای و سەپێندرا بەسەر تورکیادا. ئاشکرایە پەیمانی سڤەر (سیڤەر) مافە نەتەوەیی یەکانی کوردی چەسپاند بو، وەڵی مستەفا کەمالی گورگەبۆر بەفرتوفێڵی ئەهریمەنانە، پەرلەمانتارێکی کورد بەناوی ( حەسەن خەیری) دەخەڵەتێنێت و وەک نوێنەری کوردانی باکور دەیباتە بەردەم کۆنگرەی فرسای لە پاریس و لەبەردەم لیژنەکەدا وتی: ئێمەی گەلی کورد لە تورکیا ناخوازین لە برا تورکەکانمان جیا بینەوە، بەڵکو دەمانەوێت پێکەوە بژین. بەوجورە بەهاوپەیمانانی سەلماند کە کورد سەربەخۆیی و جیابوەونەیان ناوێت و دەخوازن لەتەک برا تورکەکانیاندا بژین!! ئەوەبو بەو هۆیەوە لە رۆژی 23- 8- 1921 حکومەتی عێراق دامەزرێنرا و لە 16- 12- 1925 ویلایەتی موێڵ (باشوری کوردستان) ی پێوە لکێندرا!! کاتێک براتورکەکانمان کاریان بە حەسەن خەیری نەما، بەتۆمەتی ئەوەی بە بەرگ و پۆشاکی نەتەوەیی کوردەوە هاتۆتە هۆڵی پەرلەمان، فەرمانی لەسێدارەدانی بەسەدا سەپێندراو خنکاندیان!! ئەویش وەسیەتی کرد هەر کوردێک بەلای گۆڕەکەیدا رابورد، تفێکی لێبکات! روبەڕوی دادگاکرایەوە.
لێرەدا بە پێویستی دەبینم بزانین ئەم مستەفا کەمال ئەتاتورک (باوکی تورک)ە کێ یە. مستەفا کەمال ساڵی 1880 لە شاری سالۆنیکی سەر بە یۆنان هاتۆتە دنیاوە کە ئەو دەمە لە بندەستی عوسمانیان دابو. گومان زۆرە لەسەر ئەوەی کێ باوکێتی!! عەلی رەزا کە کرێکارێکی بەڕێوەبەرایەتی گومرگی سالۆنیک بو بەناونیشانی پاسەوان، باوکی نییە، بەڵکو میردی زوبێدەی دایکێتی! کەواتە ئەم باوکی تورکە کوڕی کێ یە؟ زۆربەی سەرچاوەکان لەو باوەڕەدان کە مستەفا کەمالی باوکی تورکان بەرهەمی داوێنپیسیی زوبێدەی دایکی و کابرایەکی بولگاری یە. خۆ ئەوەش بەڵگە نەویستە کە شێوەی دەموچاو، سەرو کەللەی، بەژن و باڵا و رەنگی پێست و رەنگی چاوەکانی بەڵگەی بەهێزن کە باوکی تورکان نە تورکە، نە موسوڵمانە، نە لەپشتی پیاوێکی موسوڵمانیش کەوتۆتەوە و نە هەرگیز خۆی بە موسوڵمان زانیوە، بەڵکو پەروەردەی دەستی جولەکەکانی سالۆنیک و لەبەردەستی ئەواندا پەروەردەکرا و پشتگیریکرا بۆ ئەنجامدانی ئەو ئەرکە گرانانەی زۆر بە دڵسۆزی ئەنجامیدا، وەک گۆڕینی سیستمی فەرمانڕەوایی تورکیا لە ئیسلامی یەوە بۆ عەلمانی، گۆڕینی نوسین بە پیتی عەرەبی بۆ پیتی لاتینی، گۆڕینی یاساکانی شەرع بۆ یاسای مەدەنی و گۆرینی سەلامەعەلەیک بە مەرحەبا و داخستنی تەکیەو خانەقاکان و ..
جا ئەوە ماوەیەکە ئەردۆگان بەگەرمی داوای ویلایەتی موصڵی (کوردستانی باشور) دەکات و دەڵێت بە ئەم زوانە دەگەڕێتەوە باوەشی نیشتیمان، بەڵام خۆی لەوە گێل دەکات کە گەورەترین شاری ئێستای تورکیا ئیسلامپول – ئەستەموڵ، خاک و نیشتیمانی دێرینی کێ یە؟
شاری کۆستانتین هەر لە صاڵی 330 – 1453 پێتەختی ئیمپراتۆریای بیزەنتە ( رۆمەکانی خۆرهەڵات) بو لەوڵاتی یونان، کاتێک بەدەستی سوڵتان محەمەدی شارگر (محەمەدی فاتیح) داگیرکرا، ناوەکەی گۆڕی بە ئیسلامبول و کردی بە پێتەخت هەتا 1924 کە مستەفا کەمال بووە یەکەمین سەرکۆماری تورکیا، پێتەختی گواستەوە بۆ ئەنقەرە. کەنیسە جوانەکەی (ئایا صۆفیا) ش ئێستا لەناوەڕاستی ئەستەموڵدا یە و کراوە بە مۆزەخانە، نیازیشیانە بیکەنە مزگەوت، بەڵام ناڕەزایی یەکی فراوانی وڵاتانی ئەوروپای بەدواداهات! تورکیا نەک هەر ئەوە، ئەوەش پەردەپۆش دەکات بەشێک لە قوبروێ و لیوای ئەسکەندەرونەی سوریای داگیرکردووەو ئیستەش واخەریکە بەشێکی دیکەی سوریا داگیردەکات و بارگەو بارەگای سەربازیشی لەچەندین ناوچەی بادینانی هەریمی کوردستان دامەزراندووە و دێتە ناوجەرگەی چەندین شارو شارۆچکەی باشورەوە بۆ یەکەمجار جەندرمەی چارەگرانی تورک تێکەڵاو بە دانیشتوان دەبێت و هەڕەشەی گرتنی قەندیل دەکەن. تورکیا 19 بنکەی سەربازیی و سیخوریی و هەواڵگریی و فڕۆکەخانەیەکیشی لە سەر خاکی هەرێم دامەزراندووە. ئەوانە بەهەموی سێ هەزار پسپۆڕ و ئەفسەر و سەرباز کاری تێدادەکەن. یڵدرم دەڵێت هێزەکانمان لە هەرێم کردۆتە دو هێندەی جاران. لە چیای قەندیل نزیکبوینەتەوە و بەر لە هەڵبژاردنی پەرلەمان کۆنترۆڵی دەکەین. 1250کیلۆمەتر سنورمان بە باکوری عێراقەوەیە، هەتا ئێستا250 کیلومەترمان کۆنترۆڵ کردووە.
بەشی دووەم/
رێکخراوی یەکێتی و پێشکەوتن لە 1889 دا لەلایەن دەستەیەک روناکبیری تورک و کوردەوە دامەزرێنرا و نێوان ساڵانی 1902 – 1908 دوکۆنگرە لە پاریس دەبەستن بە ئامادەبونی دو نوێنەری کورد عەبدلڕەحمان بەدرخان و حیکمەت بابان لە ژیر دروشمی حریت عدالت مساوات اخوت – ئازادی، داد، یەکسانی و برایەتی دا کە لە شوڕشی فەرەنسا و ماسۆنییەکانەوە وەرگیرابون، رون و ئاشکرا ئازادی و یەکسانیی و برایەتی دەکاتە بەردی بناغەی تورکیای نوێ لەنێوان هەردو نەتەوەی تورک و کورددا،وەڵێ هەر ئەوەندەی دەستیان گەیشتە دەسەڵات شەقێکیان لە ناوەڕۆکی دروشمی سەرەکی یان هەڵداو کوردیشیان وەک ئەرمەنەکان قەلاچۆدەکرد.
سەردەمى مەدحەت پاشا سەردەمى بیرى پێشکەوتنخوازی و دەستەڵاتى یاسا بو، وەلی تاریکپەرستانی تورک ئەو پیاوە مەزنەیان دورخستەوە بۆ وڵاتی حیجاز و بەفەرمانی راستەوخۆی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم سەریان لەلاشەی جیاکردەوەو پێستی کەللە سەرەکەیان پڕکرد لە کاو لە سنوقێکی بچکۆلەدا بەدیاری ناردیان بۆ سوڵتان!
تورکیا لەسەردەمی دەسەڵاتی 700 ساڵەی عوسمانی یەکان و سەردەمی کۆماری تورکیاش دا خاوەنی پەیمان و بەڵێن نەبوەو هەمێشە رو لە سەرکێشی ودەستدرێژی بووە. بۆنمونە:
ئێران هەر لە 2/11/1914 وە بێلایەنى خۆى لە یەکەمین جەنگی جیهاندا راگەیاند، بەڵام تورکیا رێز لەو هەڵوێستە ناگرن و بۆ پێشگرتن لە لەشکرى رووسیا چەند ناوچەیەکى خۆرئاواى ئێران داگیر دەکەن و سەرۆک هۆزێکى کورد، موحەممەد حوسێن خانى موکرى و یەکێک لە کورەکانى لە سێدارە دەدەن. هێزەکانى رووسیاش لەهەر سێ قۆڵى خانەقین، سلێمانى، رەواندزەوە بەسەرکردایەتى ژەنڕاڵ باراتۆڤــ پێشڕەوى دەکەن، 13/ 5/ 1916 لە ناوچەى رایاتەوە هێرش دەکەنە سەر رەواندز و دەیگرن، رەشید ئاغاى هەرکیش تیرباران ئەکەن، ئەرمەنەکانى ناوچەکەش گەلێک کارى ناڕەواو دەستدرێژیان کردە سەر دانیشتوان، هێرشى رووسەکان لە رەواندزەوە سەرکەوتوو بوو، بەڵام لە قۆڵى خانەقینەوە لە یۆنیۆى 1916 دەشکێن. (61)* وەک لەو دوو رووداوەدا دەردەکەوێت تورکەکان سەرۆک هۆزێکى کورد لە سێدارە دەدەن بە تاوانى ئەوەى هاوکاریى رووسەکانى کردووە، رووسەکانیش کە دێنە رەواندز سەرۆک هۆزێکى کورد تیرباران دەکەن گوایە هاوکاریى تورکى کردووە.
دەبێت ئەوەش بە بیربهێنینەوە هێزێکى کورد بە سەرکردایەتى شێخ مەحموود لەشکرى رووسەکانى لە خانەقین شکاند.
تۆ وەرە تەماشای سەرلەبەری دیرۆکی مرۆڤ بکە و لەهەر زۆرداریک بپرسە ئەم هەمو تاوانە بۆ دەکەیت، دەلیت بەویژدانی خۆم تاوانیکم نەکردووە، بەڵام کام دەسەلاتدار لەزۆرداری یەوە پەیدانەبووە؟ ئازادیخوازان ئەگەر لەڕوی ئەو زۆردارانەدا دەست نەدەنە چەک، دەتوانن چرایەک داگیرسێنن.
ئەو کولتورە رەشەى بیرى شۆڤێنیزمى رژێمە رەش وخوێناوی یەکەى مستەفا کەمال، دواتریش لە تورکیادا هەر رەنگدەداتەوە. جەمال گۆرسیل 27/5/1960 کۆدەتایەکى سەربازیى بەسەر عەدنان مەندەریس داکرد .. لە شارى ئامەد (دیاربەکر) رو لە جەماوەرەکە دەکات و دەڵێت : (نەتەوەیەک نییە ناوى کورد بێت، ئێوە تورکن، هەرکەسێک وتى تۆ کوردیت تفێک بکەرە روى). باشە ئەگەر کورد لە تورکیادا نییە، ئەی لەپای چی دانیشتوانی خواروی خۆرهەڵاتی تورکیا دەچەوسێننەوە، خۆ بە حسێبی ئێوە وەک خۆتان تورکن؟ بەڵام خەیاڵیان خاوە بیری رەش وشۆڤێنیزمی تورک هەمێشە چرایەکی لەبەرامبەردا هەڵکراوە، جوامێرێکی وەک پەرلەمانتاری کورد (حسەین کاچماز) بوێرو سەربەرز لەهۆڵی پەرلەمانی تورکیادا لەنێو ئەو هەمو گورگەدا رژێمەکەی تورکیای سوک و ریسواو تاوانبارکرد؟
وەزیری دەرەوەی دانیمارک کارێکی بە تورکیاکرد لە مێژودا وێنەی نییە، راشکاوانەو بەدەنگی بەرز بەئامادەبوانی راگەیاند کە تورکیا دەوڵەتێکی تاوانکار و ئەردۆگانی سەرۆکیشی وەک تاوانکارێکی جەنگ تاوانبارە و پێویستە دەست لە سوریا هەڵبگرێت. ئینجا وتی ئەگەر هەڕەشەی پچڕاندنی پەیوەندی یەکان دەکەن لەگەڵماندا، فەرمون بیکەن و دوملیۆن سێ صەد هەزار هاوڵاتیتان لێرەیە، بیانکێشنەوە. نوێنەرەکەی تورک ئەو ئینگلیزی یەش کە دەیزانی فریای نەکەوت و بێشەرمانە بەزمانی تورکی کەوتە جنێودانی بازاڕی و دیوی ناوەوەی تورکە رەگەزپەرستەکانی دەرخست. ئاخر هەرچی بە رژیمەکەی ئەردۆگان بوترێت هێشتا کەمە. ئەو کابرایە لە صاڵی 2016ەو بەبیانوی پێلانگێڕان و کۆدەتای سەربازی یەوە، کۆدەتایەکی بەسەر یاساو بەسەر ژیانی دیموکراسی تورکیادا کرد و باری نائاسایی بۆماوەی 3مانگ راگەیاند و7حەوت جاریش نوێیکردوتەوە!! بەو بیانووەوە پتر لە100 ئەفسەرو سەرباز، 80%ی ئەفسەرانی ئەرکان، 200میدیاکار، 500.4 دادوەر، 650 پارێزەر، هەزارەها مامۆستا، ئەندازیار، پزیشک و بازرگان. دەرکردنی 150 هەزار فەرمانبەرو لێپێچینەوە لەگەڵ 550 هەزار مرۆڤی بێتاوانداو لەنیوە شەوێکێشدا بڕیاردەدات سەرۆکی بانکی ناوەندی تورکیاش لەپۆستەکەی لاببرێت. بەوجۆرە ئەردۆگان لە 24/6/1918 ەوە هەرهەمو دەسەڵاتەکانی سوڵتانێکی عوسمانی خستە سەر دەسەڵاتەکانی سەرکۆمار و دەستی بێخەم دەخاتە ژێرسەری و دەڵێت ( کۆدەتاکە نیعمەتی یەزدان بو، ئەگەرنا هەرگیز نەمدەتوانی ئەو کارانە بکەم).
جا کەدەڵێین تورکیای چوار چاو و حەوت پەل، مەبەست لەوەیە هەر بۆنمونە تورکیای ئەردۆگان بانگەشەی پێشەوایەتی گەلانی موسوڵمان دەکات و خۆی لێکردوین بە خەلیفەی پەیامبەر(د.خ) بەڵام هەر تورکیاش یەکەمین دەوڵەتی موسوڵمان بو ددان بنێت بە دەوڵەتی ئیسرائیلدا، هەر ئەردۆگانیش یەکەمین بەرپرسی موسوڵمانە کە سەردانی ئیسرائیل بکات و بچیتە سەر گۆڕی(هێرتزل)ی دامەزرێنەری دەوڵەتی ئیسرائیل و تاجەگوڵینەی لەسەر دابنێت. نەک هەر ئەوە بەلکو ئیسرائیل بەر لەدەوڵەتانی ئەوروپا سەری رەزامەندی شۆڕکرد بۆ (قودس پێتەختی هەتا هەتای ئیسرائیلە)، بەڵام هەر ئەو تورکیایە ئێستا سەرۆکایەتی هاوپەیمانێتی یەکەی تورکیا، قەتەر و ئیخوان موسلمین دەکات گوایە دژی ئیسرائیل!! دەکات کە تورکیا ئەندامێکی سەرەکی پەیمانی ناتۆیە، بەڵام سیستمی هەرە پێشکەوتوی ئێس 400 لە روسیا دەکرێت کە مەترسی یەکی گەورەی هەیە بۆ سەر هێزەکانی ئەمەریکاو ئەوروپا. وڵاتانی ئەوروپاش لەکاردانەوەیەکی هێمن و کاریگەردا، وەک ئاژانسی هەواڵنامەی ئەڵەمانیا (دی.پی.ئەی)بڵاویکردەوە، وەزیرانی دەرەوەی وڵاتانی ئەوروپا بڕیاری سزادانی تورکیایان مۆرکردووە، بەڵام جارێ بڵاویناکەنەوە کە بریتی یە لە کۆتاییهێنان بەدانوستاندنی وەرگرتنی تورکیا لەیەکێتی ئەوروپادا، بڕینی هاوکاری دارایی کەدەگاتە نزیکەی 9 ملیار دۆلار بۆ هاوکاری کایەکانی ژیانی دیموکراسی، سەروەریی یاسا، مافەبنەڕەتی یەکانی تاک، ژینگە، پەروەردەو فێرکردن، باری کۆمەڵایەتی، کشتوکاڵ و ئاودێری و پێسخستنی گوندەکان. خۆشبەختانە هاوکات لەگەڵ نوسینی ئەم وتارەدا یەکێتی ئەوروپا بڕیاریدا بۆ تەمێکردن گوژمێک سزا بەسەر تورکیادا بدات.
*: بۆ درێژەی ئەو بابەتانە تکایە بڕوانە: نوری کەریم، پانۆڕامای دیرۆکی دێرین و نوێی کورد، بەرگی یەکەم، بەشی دووەم.
