بارام ئیبراهیم: لەیادی یوبیلی ئەڵماسی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکاندا.
ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان لە 24 دیسمبری ئەمساڵ یادی حەفتاو پێنجەمین ساڵ ڕۆژی دامەزراندنی خۆی دەکاتەوە، لەکاتێکدا کەتێکڕای وڵاتانی جیهان بە دودڵی و ڕاڕایەکی زۆرەوە لەناو قەیرانێکی گەورەی تەندروستی پێشبینی نەکراو دا دەژین، کاریگەری سامناکی لەبوارەکانی ئابوری و کۆمەڵایەتیدا دروستکردوە، لەپاڵ بەشێکی زۆری کێشەی قوڵ و مێژووی چارەسەر نەکراوی درێژ خایەن کە ناوبەناوبەرۆکی مرۆڤایەتی دەگرێت و کارەساتی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت، لەوانە کێشەی برسێتی و نەبونی کەمترین ڕادەی خزمەتگوزاری پێویست، بەشێکی زۆری دانیشتوانی گۆی زەوی ڕێژەکەی دەکاتە 821 ملیۆن مرۆڤ دەناڵێنن بەدەستیەوە١، کێشەی بێبەشبونی زیاتر لە 258 ملیۆن مناڵ لە مناڵیەتی خۆیان بەهۆی نەبونی خزمەتگوزاری یەندروستی و پەروەردەو فێرکردن یان توندوتیژی خێزانی و هەژاری و مردنی دایک و باوک بەهەر هۆکارێک یان شەرو نائارامی و حەیا٢، ئەوە کێشەی تیرۆروتوندوتیژی وتێکدان بەهۆی بڵاوبونەوەی بیری توندوتیژی ولەدونیادا ، تەنها لە ساڵی 2014 بەتایبەت لەسەردەستی گروپە دینیە توندرۆکان 21826 کەس بونەتە قوربانی٣، کێسەی جێندەری و توندو تیژی دژی مێینە کەیەک لەسەر سێی مێینە لەسەر ئاستی جیهاندا ڕوبەڕوی کوشتن و توندو تیژی دەبنەوە٤ بەبیانوی جۆر بەجۆر، کێشەی چەکی کۆمەڵکوژی قەدەغەکراوی نێودەوڵەتی، ململانیە سەربازی و سیاسیەکان لەنێوان زلهێزەکاندا، کێشەی گەرم بونی گۆی زەوی، ململانێی کۆنترۆڵکردنی ئەستێرەکانی تر، کێشەی سنورە وشکانی و ئاوی و هەوایە نێودەوڵەتیەکان، قوتدانی نەتەوە ژێردەستەکان و دین و ئیتنیکە جیاوازەکان، تادەگاتە ململانێی جەکی کیمیاوی و جەرسومی و ڤایرۆسیەکان، هەوڵدان بۆ کۆنترۆڵکردنی عەقڵ و جەستەی تاک بەتاکی مرۆڤەکان و تەحەکومکردن پێیانەوە. ئەمانەو چەندین کێشەی شاراوەی تر گەواهی ئەو ڕاستیەدەدەن کە نەتەوەیەکگرتوەکان نەک هەر نەیتوانیوە چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە بەڵکو بەشێک لەکێشەکان قوڵتر بونەتەوەو و هەڕەشە لە ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی دەکەن، بەتایبەت ئەو کێشانەی پەیوەندیان بە مافی ئەو گەل و نەتەوانەوە هەیە کەتا ئێستا شاد نەبون بەمافی چارەنوسی خۆیان کە خۆی ببینێتەوە لەسەربەخۆی و دروستکردنی دەولەتی سەربەخۆ، سەرەڕای ئەوەی مافی چارەی خۆنوسین لەپەیمان نامەی دروست بونی نەتەوەیەکگرتوەکاندا بۆ تێکڕای گەلان بەڕەوا بینراوەو بەیاسای کراوە کەتاکە پەیمان نامەی نێو دەوڵەتیە ئەوژمارەزۆرەی وڵاتان واژۆیان لەسەرکردوەو پابەندن پێیەوە، لەچەند مادەو بڕگەیەکی پەیمان نامەکەدا بەڕاستەو خۆ ئاماژەی پیداوە وەک مادەی 1 بڕگەی 2، مادەی 55، مادەی 56 کەجەخت لەسەر جێبەجێکردنی مادەی 55 دەکاتەوە، لەدیباجەی پەیمان نامەکەو مادەی 13، سەرجەم ئەو مادەو بڕگانەش کەباس لەیەکسانی مرۆڤ دەکەن لەروی مافەوە بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ ڕەوایی دەدەن بە مافی چارەی خۆنوسین بۆ گشت گەڵان٥، هەروەها لەبەشێکی زۆر لەو بڕیارانەی کەکۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکانیان ئەنجومەنی ئاسایش وەک دوودەزگایەی خاوەن بڕیار داویانە جەختیان لەسەر مافی جارەی خۆنوسینی گەلان کردوەتەوە وەک بڕیاری 1514 لە 14دیسمبەری 1960، پەیمان نامەی نێودەوڵەتی بۆمافی ئابوری و کۆمەڵایەتی و ڕۆشەنبیری ساڵی 1966، پەیمان نامەی نێودەوڵەتی بۆ مافی مەدەنی و سیاسی ساڵی 1966،هەردوو پەیمان نامەکە لەمادەی یەکەمدا بەهاوبەشی هاوڕابون بۆ هەمووگەل و نەتەوەبندەستەکان مافی چارەی خۆنوسین دەستەبەر بکەن، بڕیاری کۆمەڵەی گشتی ژمارەساڵی 1970، و بڕیاری 1803 لە ساڵی 1962، بڕیاری 141 ساڵی 1960، بڕیاری1231 ساڵی 1965، وە لە بڕیاری 183 ساڵی 1963، وێڕای ئەوهەمو دانپێدانانە یاساییانە٦ :
1- لەڕووی رواڵەت و ڕاگەیاندنەوە برەوی پێدراوە مافی چارەی خۆنوسین لەڕیزی مافەکانی مرۆڤدا وەک بەردی زاویە لەبنیادنانی ئاپارتمانێک وێنای بۆکراوە، یان مافی گەلان لەبڕیاری چارەی خۆنوسین مەرجێکی پێشوەختەیەو مەرجێکی بابەتیە لە پیادەکردنی مافەکانی مرۆڤ و ئازادیە بنەڕەتیەکان٧.
2- لەئەرزی واقیعدا پێچەوانەکەی خاڵی یەکەم ئەبینین بۆ نمونە هەردوو هەرێمی کەتەلۆنیای ئیسپانیاو کوردستانی عێراق سەرەڕای ئەوەی دەستیان بۆ ئامرازێکی مەشروع برد بۆ بڕیاردان لەمافی چارەنوسی خۆیان لەساڵی 2017 لەبری پشتیوانی کردن بۆ بەدەستهێنانی مافە یاساییەکانیان لەنیمچە سەربەخۆییەوە گیرانیانەوە بۆ خاڵی سفر، هەردوو هەرێمی ناگۆڕنۆقەرەباغ (کوردستانی سور) و تێغرای باکوری ئەسیوبیا لەساڵی 2020 لەسەربەخۆی ناکامڵەوە گێرانیانەوە بۆ بندەستەی، ئەوەتا بیابانی ڕۆژئاوا کەبەرەی پۆلیسارۆ حوکمی خۆسەری تێدا دەکات لەبەردەم هەڕەشەی وڵاتی مەغریبدایە، ئەمانە هەموو بەبەرچاوی کۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان و ئەنجومەنی ئاسایشەوە ڕودەدا کەچی بێدەنگیان هەڵبژاردوە.
3- لەڕووی ناوەڕۆکەوە لەناوخودی پەیماننامەی نەتەوەیەکگرتوەکان کێشەی یاسای بۆ ئەم مافە دروستکراوە، کەبریتیە لە بونی ناڕونی(غموض) لەدەستەواژەی مافی چارەی خۆنوسیندا لەبەر ئەم هۆیانە:
A- مافی چارەی خۆنوسین دەستەواژەیەکە گوزارشت بۆ داهاتو دەکات نەک ئێستا ئەمەش وای کردوە پابەندی بۆ ئێستا دروست نەکات لە پێدانی ئەو مافەدا وبسپێرێت بەداهاتو.
B- مافی چارەی خۆنوسین دەستەواژەیەکی لاستیکی وەرگرتوە لەنیوان نزمترین سەقفی کە مافی ئاخاوتن و خوێندنە بەزمانی دایک، وە بەرزترین سەقف کە مافی دروست کردنی دەوڵەت وڕاگەیاندنی سەربەخۆییە.
C- مافی چارەی خۆنوسین هیچ پێناسەیەکی بۆنەکراوە لەپەیماننامەی نەتەوەیەکگرتوەکاندا، هەمیشە ئەو مافە دەسپێرێت بەو لیژنانەی کەلەلایەن کۆمەلەی گشتییەوە دروست دەکرێت ،ئەوانیش خوێندنەوە بۆ ڕەوشی ئەوگەلە دەکەن کە داوای ماف دەکات وەڕەوشی ئەو وڵاتەی کەداوای مافی لیدەکرێت پاشان بڕیار دەدات.
بونی ناڕونی(غموض) لەمەدلولی گەل کە هەمیشە وەک پاشگرێک بۆ مافی چارەی خۆنوسین کەڕاستەوخۆ خاوەندارێتی لەو مافە دەکات جارێکیترڕون نیەو پێناسەیەکی بۆ نەکراوە کە مەبەستەکەی دیاری کردبێت ،بەوپێیەی کە گەل پەیوەنییەکی مادی و یاسای تاکەکانی دەبەستێت پێکەوە کە ئەویش بریتیە لە ڕەگەزنامە (جنسية) کە دەوڵەت دەیبەخشێت بەهاووڵاتیەکانی بەهەموجۆرەکانیەوە کەبەیاسا رێکیخستوە بۆ جیاکردنەوەی گەلی وڵاتەکەی لە گەلانی بیانی دەوروبەر، هەربۆیە نوێنەری بەلیجیکا لە نەتەوەیەکگرتوەکان پێشنیاری ئەوەی کردوە کە لەبری وشەی گەل دەوڵەت بەکاربهێنرێت٨، لێرەوە ناڕونیەکە بەتەواوی تۆخ دەبێتەوە، نازانرێت مەبەست کام گەلە، چونکە وشەیەکی گشتگیرە. بۆڕونکردنەوەی ئەو مەدلولە کۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان چەندین لیژنەی ڕاسپاردوە بۆ چارەسەری ئەوحاڵەتانە کەدەخرێتە ڕوو لەبەردەم نەتەوە یەکگرتوەکان، لە لیژنەی سێیەمدا نوێنەری یۆنان هەوڵی داوە ئەم تێگەشتنە جێگیربکات (ان المقصود بحق تقريرالمصيرهومنحه للاغلبية القومية وليس للاقلية)، نوێنەری هندستان لەلیژنەکە پشتگیری هەمان بۆچونی کردوە بەم شێوەیە(مسألة الاقليات يجب ان لايشار اليها مع تطبيق حق تقرير المصير لانها موضوع مختلف عليها)٩، بۆچون و لێکدانەوەی زیاتر هەیە لەم بارەیەوە ڕاڤە(تفسیر)ی زیاتر هەڵدەگریت، یەکێکی تر لەو کێشە یاساییانەی ڕوبەڕوی گەڵان دەبێتەوە لە بەدەستهێنانی مافی چارەی خۆنوسیندا بریتیە لە دژیەکی(تعرض)لە حوکمی بڕگەی چوار لەمادەی دوو کە دەڵیت: (يمتنع أعضاءالهيئةجميعافي عيلاقاتهيم الدولية عن التهديد بأستعمال القوة او استخداميها ضدسلامة الاراضي او استقلال السياسي لاية دولة او علي وجه اخر لايتفق ومقاصدالامم المتحدة) ڕونترین حوکمی ئەم بڕگەیە بریتیە لەپاراستنی ئارامی و ئاسایشی نێودەوڵەتی لەڕێگای پاراستنی دەستکەوتە دانپێدانراوەکانی دەوڵەتان لەلایەن نەتەوە یەکگرتوەکانەوە کە بریتیە لە سنوری دانپیادانراوی نێودەوڵەتی، سەربەخۆیووسەروەری وڵاتانی دانپێدانراو، قەوارەی سیاسی دەوڵەتانی دانپێدانراو،کەلەڕاستیدا ئەم پڕانسیپەش کەئامانجی نەتەوەیەکگرتوەکانە بەتەواوی دژە لەگەڵ هەموو ئەو مادەو بڕگانەی کە بەڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ باس لە دیاریکردنی چارەی خۆنوسینی گەلان دەکەن، کەخۆی ببینێتەوە لە دروست کردنی دەوڵەت لەبەر ئەم هۆیانە:
A- ئەو گەلانەی ویست و ئیرادەی دروستکردنی دەوڵەت و جیابونەوەیان هەیە لەناو سنوری دانپیادانراوی یەکێک لەو دەوڵەتە یاساییانەدان کە ئەندامن لە نەتەوە یەکگرتوەکان.
B- لەکاتی دروستکردنی دەوڵەتێکی نوێ لەناو سنوری دەوڵەتێکی تردا یان جیابونەوەی هەرێمی دەوڵەتێک و چونی بۆ پاڵ دەوڵەتێکی تر گۆڕانکارت لەسنوری دەوڵەتە ئەسڵەکەدا ڕودەدات و هەر گۆڕانگاریەکیش لەسنوری نێودەولەتیدا دەبێتە هۆی تێکچونی بەرژەوەندییە ئابوری و سیاسی و سەربازی وکۆمەڵایەتیەکان لەپەیوەندیە نێودەوڵەتیەکاندا بەمەش:
1- سەروەری و سەربەخۆی وڵاتێکی ئەندام لەنەتەوەیەکگرتوەکان کەمدەکاتەوە.\
2- هەڕەشەومەترسی بۆ سەر ئارامی و ئاسایشی نێودەوڵەتی دروست دەکات.
بۆیە یان دەبێت سنوری یاسای نێودەوڵەتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی بکرێت بەقوربانی بۆ دیاریکردنی چارەنوسی گەلێک کەخۆی ببینێتەوە لەدەروستکردنی دەوڵەتدا، یان دەبێت چارەنوسی گەلەکە بکرێت بەقوربانی ولەمافی سەربەخۆییەکەی کەمبکرێتەوە، جونکە ئەو دوو حوکمەدژ بەیەکە لەزەمان و زەمینێکدا جێبەجێ ناکرێت، بڕگەی چوارەم لەمادەی دوو لەئامانج و پڕانسیپە گشتیەکانی نەتەوە یەکگرتوەکانەو هیچ ڕاڤەیەک هەڵناگرێت بۆیە بەر فەرمانەو (قواعيد الامرة)یە، بەڵام هەمو ئەو مادەو بڕگانەی باسی مافی چارەنوسی گەلان دەکەن ناڕونە (مفسيرة)یە و ڕافە هەڵدەگرێت بۆیە هەمیشە مافی گەلان ڕادەستی لیژنە دەکریت و لەمافەکانیان کەم دەکرێتەوە، جێگای خۆیەتی هەمووگەلانی بێدەوڵەت بەکۆمەک و پشتیوانی دەوڵەتانی ئازادیخوازوگەلانی ئازادی خواز خەباتبکەن بۆ هەموار کردنەوەی ئەو مادەو بڕگانەی کە کێشەی یاساییان تێدا لەڕێگای گەشتنی گەلان بەمافی چارەنوسی خۆیان، هەروەک چۆن لە 17 دیسمبر 1963 مادەکانی 23 . 27 . 61 هەموارکرایەوە ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشیان لە 11 ئاندامەوە کرد بە 15 ئەندام، ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی ئابوری و کۆمەڵایەتیان لە 27 ئەندام کرد بە 54 ئەندام، هەموارکردنەوە لە مادە 109 پەیمان نامەکەدا ڕێگا پێدراوە.
1) تقرير منظمةالصحة العالمية في 11سبتمبر2018ز . ساعة ١١:٠٠/١٣-٢٠٢٠١٢ www.w.h.o.int./ar/news/ite
2) تقرير منظمة يونسيف عن الاطفال المحرومون من طفولتهم 20نوفمبر2019م. ساعة09:30،-13-12-2020م
3) مؤشرة الارهاب العالمي للعام ،25نوفمبر2020م، ساعة10:00 ،13-12-2020م arabic.euronews.com
4) العنف الممارس ضدالمرأة،29نوفمبر2017، ساعة11:15،14-12-2020م. www.who.int
5) ميثاقالامم المتحدة ،26يؤنيه1945 ،سانفرانسيسكو، الديباجة، م١ب٢،م٥٥،م٥٦،م١٣ب.ج.
٦) اعمال الامم المتحدة في ميدان حقوق الانسان،المجلدالاول،الامم المتحدة نيورك،1990م.ص125.
7) د.عبدالعزيزسرحان.مقديمة لدراسة الدولية الفلسطينية . القاهرة ،دار النهضة العربية،1989م،ص93.
٨) مەسعودبارزانی ،بۆمێژوو،چاپی یەکەم هەولێر٢٠٢٠ز ،لا١٣١ .
9)بڵاوکراوەی نەتەوە یەکگرتوەکان . un.doc/A//C.3/SR49. 1945. P.19.
