سامانی وەستا بەکر: سەد ڕەحمەت لە کفن دز.
هەمیشە وتراوە ئەوەی کورد لەسەر زەوی بەدەستی ئەهێنیێ لەسەر مێز ئەیدۆڕێنێ.
ئایا کورد شارەزان لە سیاسەت؟
کورد یاریزانێکی نەزانە لە سیاسەتا، بەڵام ئەمە کێشەکە نیە، بەڵکو کێشەکە ئەوەیە کە کورد نازانێ کە نازانێ!
لەسەروبەندی جەنگی جیھانی یەکەما زۆربەی زلھێزەکانی جیھان کەوتنە دژایەتی عوسمانیەکان و پاشانیش بوون بە نەیاری ئەتاتورک کەچی گڕگڕ کورد بوو بە ھاوپەیمان و داردەستی تورک.
لە چەن مانگی ڕابردووا لە کێشەی نێوان تورکیا دوژمنی سەرسەخت و مێژووی کورد و فەرەنسا دۆستی دێرینی کورد، کەچی بەشێکی زۆر و بەرچاوی سیاسیەکانی کورد پشتی دوژمنە مێژوویەکەیان گرت لەبەرامبەر دۆستە دێرینەکەیا.
لە سەرەتای هاتنی ئاینی ئیسلام و ڕاکێشکردنی کورد تا ئەمڕۆ هەمیشە سیاسی کورد نەتەوەو نیشتمان و خاک و گەل و کلتوری کردووە بەقورنابی ئاینی ئیسلام بەهۆیەشەوە کورد بەژێر دەستەیی ماوەتەوە، لەکاتێکا کۆی نەتەوەو وڵاتانی تری ئیسلام بەپێچەوانەوە ئیسلامیان بەکارهێناوە بۆ بەرژەوەندی نەتەوە و وڵات.
تۆ تەماشاکە پێش ساڵی 2003 و ئازادکردنی عێراق باردۆخی هەرێمی کوردستان چۆن بوو، پاشان دوای ساڵی 2003 تا ئێستا کۆتای ساڵی 2020، ئێستا بەراوردێک بکە لەنێوان ئەو سێ قۆناغەیا ئیتر وەڵامی پرسیارەکەت دەسەت ئەکەوێت و ئەگەیتە ئەو ئەنجامەی کە سیاسی کورد ڕامیاریوانێکی نەشارەزا، هەڵخەڵەتاو، دۆڕاو، گومڕا، نەزان…هتد لەوەش گرنگتر ڕاستەوخۆ ئەگەیتە ئەو ئەنجامەش کە ڕامیاریوانی کورد نازانێ کە نازانێ، بەڵام بە قات و بۆینباخێکەوە ڕۆڵی ڕامیاریوانێکی پڕ ئەزموون و شارەزا ئەگێڕێ، هەر دەمیش بکاتەوە ڕەخنە لە سیستمی حوکمڕانی هەرێم ئەگرێت تەنها بۆئەوەی پێی بوترێ ئەزانێ، هەرچەندە ئەمەش ڕاستە، کاکی سیاسەتمەدار ئەزانێ کە هەرێمی کوردستان ڕۆژ بەڕۆژن زیاتر بەرەو بچوکبوونەوەو داڕمان ئەڕوات کەچی نازانێ جەنابی و هاوپیشەکانی هۆکاری بنەڕەتی و سەرەکی ئەو هەموو نەهامەتییەن، کەواتە ئەوەی ئەیزانێ هەرنایزانێ.
بەرپرسیاریەتی:
ڕاکردن لە بەرپرسیاریەتی خاڵێکە کە خەڵکی ڕۆژهەڵاتی ناوینی پیئەناسرێتەوە بە گشتی، سیاسیەکان بەتایبەتی، بۆ نمونە هەرکاتێ کاڵایەک بکڕیت لەلای کەسێکی ڕۆژهەڵاتی ئەگەرچی گەرەنتیشی هەبێ بەڵام ئەگەر لەبەر هەر هۆکارێک بتەوێ بیگێڕیتەوە ئەوا گەڕانەوەو وەرگرتنەوەی ئەگەر نەشڵێم مەحاڵە بەڵام زۆر ئاستەمە.
کاتێک ئۆتۆمبێلەکەت لای پێشەوەرێکی ڕۆژهەڵاتی چاک ئەکەیتەوە و دواتر بەهۆی ناکارایی یان نەشارەزایی پیشەوەرەکەوە هەڵە و کێشەی زیاتر لە ئۆتۆمبێلەکەیا دەرکەوێ بەدەر لەوەی کە پێشتر هەیبووە ئەوا هەرگیز کاکی پیشەوەر ناچێتە ژێرباری خۆی لەبەرپرسیارییەتی ئەدزێتەوە، ئەم دوو نمونەیە بۆ ڕامیاریوان و دەسەڵاتدارەکانیش ڕاستن، کە هەرگیز دڵنیایی و گەرەنتیان بۆ میلەتەکەیان پێ نیە تەنانەت گەرەنتی وەرگرتنی مووچە بەرامبەر کار واتە “ماف بەرامبەر ئەرک”، وە هەرگیز ناشچنە ژێرباری ئەو هەڵانەی کە ئەیکەن بۆ نمونە 16ی ئۆکتۆبەر نیوەی زیاتری خاکی هەرێمیان دۆڕان بەلام تا ئێستاش بکەر و تاوانبار نادیارە بەڵکو کۆی تاوانبارەکان لەڕکابەرایەتی ئەوەیان کە خۆیان پاکبکەنەوەو بەرامبەر تاوانبار پشان بەن.
مووچەی فەرمانبەران لەکاتی خۆیا بە لێبڕینیشەوە نایرێ کەچی بەرپرسیارییەتەکە ئەخەنە سەرشانی حکومەتی “باغی داد” بەغا لەکاتێکا ئەمان دەسەڵاتدارن و حکومەت و داودەزگاکانی بەڕێوربردنی وڵات لەژێر فەرمان و قەڵەمڕەوی ئەمانا ئەچێت بەڕێوە، ئەمە تا ئاستێک شوێنی پێکەنینیشە چونکوم تا ئێستا لە هیچ شوێنێک بە درێژای مێژووی مرۆڤایەتی و بەڕێوەبردن نەبووە وە تۆمار نەکراوە کاتێک حکومەتێک توانای بەڕێوەبردن و کەمترین خزمەتگوزاری و دابینکردنی مووچەی نەبێ بێت و بڵێ تاوانی فڵان حکومەتی دراوسێمانە! تێبینی/ ئەمان تەواوی داهات و دارایی هەرێمیان لەژێر دەستایە و تەنانەت یەک دیناریش نایەت بە ناوەند.
فرۆشتنی نەوت، داهاتی سنورەکان، داهاتی داودەزگا جیاوازەکان، داهاتی فرۆکەخانەکان، باجی کۆمپانیاکان، باجی خانوبەرەو زەی زار، باجی دوکاندارو کاسبکار و باجی سەر هاوڵاتیان و… هتد، دەسەڵاتێک یان حکومەتێک نەتوانێ بەکۆی ئەو هەموو داهاتە لایەنی کەمی خۆشگوزەرانی و خزمەتگورزاری و مووچەی فەرمانبەران دابین بکات ئەبێ دڵنیابێت کە هیچ لە دەوڵەتداری نازانێ، کەچی هەرنازانێ!
دەسەڵاتداری کورد سەر بەکام خێزانن؟
1- خێزانى سیاسیى: بریتیه له‌و خێزانه‌ى كه به‌شێك له ئه‌ندامه‌كانى خه‌ریكى سیاسه‌ت ئه‌بن و زۆرجار پۆستى به‌رز له‌حكومرانى ئه‌گرنه ده‌ست تا ده‌گاته سه‌رۆك كۆمار، خاڵێكى دیارى ئه‌م جۆره خێزانه ئه‌وه‌یه كه دان ئه‌نێن به دۆران له هه‌ڵبژاردنه‌كان و ئاماده‌ن ده‌سه‌ڵات به‌جێبهێلن, ئه‌م جۆره خێزانه‌ش زیاتر له سیسته‌مه دیموكراسیه‌كان دروست ئه‌بن ، باشترین نموونه‌ش خێزانى جورج ده‌بلیو بوشى ئه‌مریكییه كه باوك و كور توانیان سه‌رۆكایه‌تى ئه‌مریكا بگرنه ده‌ست و دواتر ده‌سه‌ڵاتیش به‌جێبهێڵن.
2- خێزانى پاشایه‌تى: بریتین لەو خێزانانەی کە بۆماوە باوک دەسەڵات بۆ نەوەکانی بەجێئەهێڵێت. خێزانە پاشایەتییەکان لەسەر ئاستی جیهان بەشێوەیەکی گشتی دابەش ئەبن بەسەر دوو جۆرا:
یەکەمیان ئەو خێزانە پاشایەتیانەن کە بەشدارو قەڵەمڕەون و خاوەن دەسەڵاتێکی ڕەهان و کۆی سامان داهاتی وڵات بە موڵکی خۆیان ئەزانن و لەسەرو هەموو یاسا و ڕێساکانەوەن. بەوەش جیائەکرێنەوە کە پاشا لە هەوڵی دانەبڕاوا ئەبێ تا ببێتە خاونی کوڕێک تا شوێنی بگرێتەوە ئەگەر بێ ئومێدیش بن لەبوونی نەوەیەک ئەوا براکانیان شوێنیان ئەگرنەوە. ئەم جۆرە لە پاشایەتی بە دیکتاتۆری ئەناسرێنەوە نمونەی وڵاتانی مەغریب، ئەردەن، سعودیە….هتد. ئەم خێزانانە دیکتاتۆرن و بەشێکن لەچەوسانەوەو سەرکورکردنی دەنگە ئازادەکان.
دووەمیان ئەو خێزانانەن کە بە شێوەیەکی سیمبولیک لەسەروی هەرەمی بەڕێوەبردنی وڵاتان، بەڵام هیچ دەسەڵاتێكی سیاسیان نیە و زیاتر نوێنەرایەتی وڵاتەکانیان ئەکەن و بەشدارن لە پێشوازی سەرۆک و پاشاکان لەگەڵ هەندێ کاری خێرخوازی، لەدوای مردنی پاشاش گەورەترینی مناڵەکانیان شوێنیان ئەگرنەوە بەبێ ڕەچاوکردنی ڕەگەز واتە نەک تەنها کوڕ بەڵکو کچەکانیشیان ئەبن بەجێنشین، ئەم خێزانانە لە وڵاتە دیموکراسیەکانا بوونیان هەیە نمونەی سوید، نەرویج، دانمارک و… هتد.
3- خێزانى دیكتاتۆر: ئه‌م خێزانانه زیاتر له‌و كۆمه‌ڵگایانه دروست ئه‌بن كه شێوه‌ى حكومكردنى كۆماریه و زۆربه‌ى ئامرازەكانى سیسته‌مى دیموكراسى له كۆمه‌ڵگا هه‌یه, به‌ڵام خاڵى له ناوه‌رۆك. واتا هه‌ڵبژاردن هه‌یه به‌ڵام به ته‌زویر , په‌رله‌مان هه‌یه , به‌ڵام هەمیشە كاره‌كان زۆربه‌ى به چه‌پڵه به‌رێوه ئه‌چن, ده‌زگاكانى نه‌زاهه و چاودێرى هه‌یه , به‌ڵام ولات پره له گه‌نده‌ڵى. سەرۆک بەپێی ئارەزووەکانی خۆی جێگر و جێنشین بۆ خۆی دیاری ئەکات کە دیسانەوە هەر کوڕەکانین ئەگەر نەشی بێت ئەوا برکانیان دائەنێن بەڵام جیاوازی لەگەڵ خێزانی پاشایەتیا ئەوەیە کە ئەمان بە ئاشکرا ناڵێن کە کوڕ و براکانیان ئەبن بە جێگرەوەیان بەڵکو هەمیشە دوای مردنی سەرۆک کوڕەکەی وەک زەرورەتی نیشتمانی و لەبەر هەڕەشەی دەرەکی ئەکرێ بەجێنشین کە پێشتر سەرۆک بڕیاری لەسەرداوە نمونەی خێزانی ئەسەد لە سوریا.
* دەسەڵاتی باشوری کوردستان سەر بەهەر دوو خێزانی سیاسی ناسرا وی جیهانین ” خێزانی پاشایەتی ڕاستەوخۆ بەشدار لە بەڕێوەبردنی وڵات و خێزانی دیکتاتۆر”، بە واتایەکی تر هێندە ناوازەن کە ئەتوانی خەسڵەتی خێزانی سیاسی دوو جۆری جیاوازی بەڕێوەبردنی خێزانە سیاسیەکانیان تیا بدۆزیتەوە بەڵام لە هەمان کاتا هیچیشیان نین لە خێزانێکی خێڵەکی بەولاوە، کە ئەمەیان زۆر ناوزە و دەگمەنە. ئەمان جارێ دەوڵەت نین تا جۆری حکومڕانی لەنێوان پاشایەتی و کۆمارییا دیاری کرابێ کەچی جێنشین دیاری ئەکەن، سوپایەک لە مناڵەکانیان خستۆتە ناو سیاسەت و بەڕێوەبردنی وڵاتەوە تا میلەت دەست و پەنجە نەرمکات لەگەڵیانا و بزانێ ئەو پۆلە گەنج و هەرزەیە سەرۆکەکانی داهاتوون.
کورد و عێراق:
عێراق دەوڵەتێكی بێ گەلە، نیشتیمانێكی بێ هاونیشتیمانیە، لەبری ئەوەی ئینتیمای خاك هەمووانی بەیەكەوە بەستبێتەوە، واقیعێكی مێژوویی سەپێندراوە‌و بەناچاری لە ناو سنورەكەیا هەمووانی كۆكردۆتەوە. لەدروستكردنی دەوڵەتی عێراقەوە تا روخانی بەعس، بەردەوام دەزگای دەوڵەت لەكارابووە بەشێوەیەكی سیستیماتیك و بەرنامەیەكی سیاسی قەبەوە، گەلی عێراق وەكو راستیەكی كۆمەڵایەتی بگۆڕێ بەراستیەكی سیاسی، لەكۆتایشدا هەمووان لەقاڵبی شوناسی عەرەبی سونیدا بتوێنێتەوە.
دوای ڕوخانی ڕژێمی سیاسی بەعس لە ساڵی 2003وە ئنجا شیعەکان لە هەوڵی بێ وچاندان بۆ گۆڕینی شوناسنامەی فرە نەتەوە و فرە ئاین و فرە مەزهەبی عێراق بۆ بۆ تاک مەزهەب، تاکو شوناسی عێراق لەسەر ئاستی ناوچەکەو جیهان وەک وڵاتێکی شیعەگەر بناسێنن.
یەكەم پاشای عێراقیش لەبیرەوەریەكانیا ئەم راستیەی دركانووە، واتا لەبری ئەوەی دەوڵەت لەعیراقا فۆرمێك بێت بۆ رێكخستنی جوڵەو گوزارشتی جۆربەجۆری هێزو پێكهاتە كۆمەڵایەتیەكانی، دەزگایەكی ستەمكارانەی سڕینەوەو چەسپاندنی ئەو جیاوازیانە بووە.
سەرەتایترین داخوازی كورد لەدەوڵەتی عێراق پێش ڕوخان و دوای ڕوخانی بەعس و حکومەتە یەک لەدوای یەکەکان، ئەوە بووە کە عێراق لەدەزگایەكی سەركوتكەرەوە ببێتە دامەزراوەیەك كە بە کردار کورد شوناسی هاوڵاتی بوونی تیا پارێزراوبێت و رێگە بەتاقیكردنەوەی هێز نەیرێت، پێگەی سەرجەم پێكهاتە جیاوازەكانی ناو وڵات پارێزراوبێت، بەكردەوەش شوناسی فرەیی و جیاوازیەكان گیرا “قبول” بکرێت بەتایبەتی لەڕووی نەتەوەییەوە، ئەم داوایە لەسەرجەم ئەو گرێبەستە سیاسیانەی عیراقی تازەی لەسەر بونیادنراوە و لە دەستوریشا بەرجەستەكراوە، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع ئەو داوایەی کورد نەک بەو ئەندازەیە رەنگی نەیاوەتەوە تا متمانەی ئەوە بەكورد بات بێ دوو دڵی لەم قۆناغەیا بێ گرفتی بونیادی لەچوارچێوەی عیراقا بمێنێتەوە، بەڵکو ئەگەر دیسانەوە چەندین کەس و گرووپ و حیزبی شۆڤێنی سەریان هەڵاوەتەوەو گەر لەدەستیان بێت نەک فیدراڵی بەڵکو حوکمی زاتیش بە کورد ڕەوا نابینن.
لەسەر ئاستی کرداری و ژیانی رۆژانەی نێوان هەرێم و باغی دادیش “بەغا” رۆژ بەرۆژ كێشەو قەیرانەكان زیاتر كەڵەكە دەبن، ژینگەی سیاسی هەرێمیش نەك لەبەرژوەندی پێكەوە هەڵكردنی ناكۆكی و جیاوازیەكان نییە، بەڵكو فاكتەرێكی گرنگی دابەشبوونیشە، بۆیە ئەم تێروانینە لەڕوی ستراتیژیەوە كورت بینانەیە، خاوەنی دنیابینیەكی سیاسی ڕوون نییە لەسەر لێكەوتەی ئەم قەیرانە بەسەر بەرژەوەندیە كوردستانیەكان لەسەروی هەموشیانەوە ناوچە جێناكۆكەكان كەهەمیشە تاقیكردنەوەیەكی سیاسی و ئەخلاقیشن بەسەر هەرێمی كورستانەوە.
* بەلام ئەوەی سەیرە ئەوەی کە لە مێژووا کورد لە عێراقی داوا کردووە بۆی دابین بکات ئەمڕۆ دەسەڵاتی کوردی خودی خۆی ئەو مافانە بە تاک و هاونیشتمانی هەرێمی کوردستان ڕەوانابینێ و کورد ووتەنی ئەبێ بوترێ ” سەد ڕەحمەت لە کفن دز”.
