عوسمان عومەر: لافاوەکەى نوح لەنێوان داستان و ڕاستى دا/ بەشى دووهەم.
لافاوەکەى نوح لەکوێ بووە؟
نخێلى محمود رەفاعى لە لێکۆلینەوەیەک دا دەلێت: زۆرێک لە بەڵگەکان و هەندێ لە زانایان پێیان وایە ئەو لافاوە لە دۆلى میزۆپۆتامیا یا وڵاتى دوو زێ و دەوروبەرى ڕووى دابێ، واتە لە عیراق و تورکیا و بەشێک لە ئێران، بەبەلگەى ئەوەى یەکەم ئەفسانەى ئەو لافاوە لە ژیارى کۆنى عیراق لە لەداستانى لافاوى سۆمەریەکان و داستانى لافاوى بابلیەکان زیاتر لە 5000 هەزارساڵ لەمەوبەر ئەو دوو داستانە لەسەر ئەو تاتە قوڕینانەى زانا ئارکیۆلۆژیەکان دۆزیویانەتەوە. زاناى ئارکیۆلۆژى(وولى) دەلیت: گەر زیاتر بچینە قوڵایی لیکۆلینەوە لەژێر ئاسەوارى شارى( ئور) بکرێ رەنگبێ نیشتنەوەى ئەو لافاو و قوڕو لیتەیە لەزەویەکانى دەوروبەر بدۆزرێتەوە کە دەلتاى هەردوو رووبارى دیجلەو فوراتى داپۆشیبێ. دواى 5 سال هەلکۆلینى ستونى و گەیشتن بە گۆرستانى پاشایەتى زیاتر چونە قولایی گەیشتە سەرەتا شوێنى نیشتەجێ بون لە خواروى عیراق ولیکۆلینەوە لە چینەکانى زەویەکە گەیشتە بەلگەیەکى ماددى کە ئەو لافاوە مەزنە ڕووى داوە لەناوچەکە گەیشتە ئەو قوڕولیتەیەى کە ئاسەوارى مرۆڤى پێوە نەبوە. یەکێ لەزانا ئارکیۆلۆژیە میسریەکان بەناوى دکتۆر محەمەد بسطویسى هاوبەش لە زانکۆى ئوم القورا لە سعودیە دەلێت: ئەو لافاوە لە نیمچە دورگەى عەرەب ڕووی دابێ بەپێى ئەو بەڵگە زانستی و لیکۆلینەوە هیدرۆلۆجى و شیکردنەوەى مانگە دەستکردەکان، بەلام لیکۆلینەوەکە نەگەیشتۆتە شوینى گیرسانەوەى کەشتیەکە و گەیشتە ئەوەى ئەو لافاوە لە 11 هەزار سال تا 8650 سال رووى دابێ و گەراوە بەشوێن ئەوتەنورەى لە قورئان باسى لیوە کراوە.
بەبۆچونى خۆشم گەر لەو ئایەتەى قورئان بڕوانرێ سورەتى هود 43 دەلێت: قَالَ سَـَٔاوِىٓ إِلَىٰ جَبَلٍۢ يَعْصِمُنِى مِنَ ٱلْمَآءِ ۚ قَالَ لَا عَاصِمَ ٱلْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ ٱللَّهِ) واتە پەنا بۆ شاخێک دەبەم. بێگومان خۆ لەبیابان شاخ نییە گردۆڵکەى لمى هەیە تۆبلێى قورئان ئەو گردۆلکە لمیانەو گردۆڵکەى بەشاخ ئەژمارکردبێ؟ گەر وابێ ئەوە هەلەیە…. لەشاخیش دارو درەخت هەیە گەر نا نوح ئەو هەموو داروتەختەیەى لەو بیابانە لەکوێ بووە بۆ دروستکردنى ئەو گەشتیە؟ کەواتە ئەو لافاوە لەناوچەیەک بووە کە شاخ و داخى هەبووە؟ هیچ بەڵگەیەکم لەبەردەست نییە تا ئەوە بسەلمێنم.
داستانى لافاوەکە لاى ژیاریەکۆنەکان:
لاى سۆمەریەکان
هیچ گەل و نەتەوەیەکى پێشوو ناتوانن لەخۆیانەوە داستانێکى وا دروست بکەن، چونکە لە ڕووى ژیارى و رۆشنبیرى و کات و سەردەمەکەیان جیاوازبون, لەگەل ئەوەش زۆربەیان داستانى ئەو لافاوەیان لا هەبووە چیرۆکێکى ڕاست بووە، دواتر گۆڕاوە بەئەفسانە لەگەل ئاڵوگۆرى بازرگانى لەنیوان ئەو ژیاریانە بلاوبۆتەوە. بەپێى ئەو دۆزینەوەى ئارکیۆلۆژیەکان لە عیراق کە گەیشتۆتە دەستمان ئەم داستانە بەنوسینى بزمارى نوسراوە هەرچەند ئەو تاشە فەخفوریەى ئەو داستانەى لەسەر نوسراوە لە بارودۆخێکى باش نەبوە، بەلام کورتەى گێرانەوە سۆمەریەکە بەم شێوەیە پادشایەک هەبووە بەناوى (زیوسۆدرا) گوایە پیاویکى لەخودا ترس بووە، بەردەوام سوژدەبەر بوە، بەلام خواوەندى سۆمەریەکان بێ هیچ هۆیەک بڕیاریان داوە کە لافاوێکى گەورە ئەنجام بدەن و هەرچى لەسەر ڕووى زەویە بخنکێ، بەلام خواوەندى ئاوى سازگار بەناوى(ئینکى) بەنهێنى کاهینە لەخوا ترسەکەى ئاگادار کردوە وپێى ڕاگەیاندوە کە کەشتیەک ساز بکات هەرچى پیاوچاکانە سوارى کەشتیەکە بکات و لەهەموو جۆرە گیاندارو بالندە، یەک جۆتێکى نێرومێ لەگەل خۆى بخاتە کەشتیەکەوە، دواى وەستانى بارانە بەخوڕەکە، ئەو کۆترانەى لەسەر کەشتیەکە بون بەرەلاى کردن تابزانێ زەویەکە ووشک بۆتەوە کەشتیەکەى لەسەرلوتکەى شاخى(نیریر )گیرساوەتەوە لە نێوان دیجلەو زابى بچوک و (زیوسۆدرا )گویرەکەو گایەکى کردۆتە قوربانى بۆ خواوەند (أن و إنلیل) بۆیە (زیوسۆدرا) بە رزگار کەرى رەگەزى مرۆڤایەتى دەژمێردرێ و دەگوازرێتەوە بۆ بەهەشتى(دلمون) تا ببیتە یەکەم مرۆڤ تا بەزیندویی بمێنێتەوە لەگەل خواوەندەکان و ئەو لافاوە بە مەزەندە لە ماوەى نێوان سالەکانى 2800 – 3000 پ.ز ڕووى دابێ.
لاى بابلیەکان
لاى بابلیەکان لە داستانى گلگامش باس لەو لافاوە کراوە, ئەو داستانە لە کتێبخانەکەى ئاشور پانیپال دۆزراوەتەوە لە موسل سیدنى سمیث سالى 1872ز ئاشکراى کرد کە توانیویەتى پارچە پەرش و بلاوەکانى داستانى گلگامش پێکەوە بگەیەنێ کە لە سەر 12 تات نوسراوە و باسى ئەو لافاوە لە تاتى یانزەهەم دا تۆمار کراوە. لە داستانە ناودارەکەی گلگامشدا بە وردەکارییەکی زۆرەوە ئاماژە بەو لافاوە دراوە.
بێگومان سەرلەبەری ئەو داستانەیان لە سۆمەرییەکان وەرگیرتووە. کاتێک گلگامش لەگەشتێکى سەخت و درودرێژ بووە کە توشى هات بۆ گەران بە دواى ژیانى( ئەبەدیەت نەمرى) لەگەڵ (ئوتناپشتیم)کە ناوەکەى بەواتاى دۆزینەوەى ژیان دێت.گلگامش پرسیارى لێدەکات چۆن گەیشتوى بە ژیانى نەمری و لەمردن رزگارت بووە (ئوتناپشتیم) بەسەرهاتی خۆی لە چۆنیەتی گەیشتنی بە نەمریی لەڕێی لافاوێکەوە بۆ دەگێڕێتەوە، دەلیت: ئەى گلگامش نهێنیەکى شاراوەت پێدەلێم لە نهێنیەکانى خوداوەن(شرۆباک) ئەو شارەى کەتۆ دەیزانى و دەکەوێتە کەناراوەکانى فورات، ئەو شارە کۆنە خواوەندە مەزنەکان دلیان واى لێکردن کە ئەو لافاوە دروست بکەن، چونکە قاو قیژو هەراو هۆریایان خواوەندى بێزار کردبوو، بەلام خواوەندى چاکە (ئیا) لەناو بردنى مرۆڤایەتى تێگەیشتبوو لێرەوە بە یەکی لە خواترسەکانى راگەیاند ئەویش (ئوتناپشتیم) بوو داواى لێکرد کەشتیەک بنیات بنێ و لەهەر گیاندارێ جوتێکى لێباربکات و کەشتیەکە حەوت قات بووە هەندێ واى بۆ دەچن بەسەرپەرشتى کەشتیوان(بوزر امورى). بەیانى زوو دەستى کرد بە باو بۆران و هەورێکى چلکن و تاریک ئاسمانى گرت, ئەویش ئەوە دەکات کە داوای لێکرا، کەشتییەکەش بەو شێوەیە دروست دەکات. ئەوەی شایەنی گوتنە لێرەدا تەواوی تایبەتمەندی و پێکهاتەی کەشتییەکە بە هەموو وردەکارییەکانەوە لە پێوانەکانی و درێژی و پانی و ژمارەی نهۆمەکانی و قیڕپۆشینی لەم چیرۆکەی گلگامشدا دیار کراوە. پاش ڕوودانی لافاوە مەزنەکەی کە 6 رۆژو حەوت شەوى خایاند لە هەوری ڕەش و گرمە و بروسکەی توند و بەهێز، بارانێکی یەکجار بەخوڕ، تێکەڵبوونی ئاوی هەڵقوڵاو لەگەڵ ئاوی دەریا و روبارەکان، بووە هۆی لەناوچوونی هەموو زیندەوەرەکان جگە لەسەرنشینانى کەشتییەکە. دوای ئەم کارەساتە گەورەیە، بارانەکە وەستا و کەشتییەکەش لەسەر چیای نیصیر(Nisur) جێگیر دەبێت. شاخى(نیصیر بەناوىبیر عومران یا پیرەمەگرون) شاخەکە بەرزیەکەى 8600 پێیە خۆرهەلاتى دیجلە لەحەوزى زێى گچکە. دواى ئەوەى کە زانى ئاوى لافاوەکە نەماوە سوپاسگوزارى خواوەند بوو قوربانى بۆکردن و خواوەند بۆنى تەختەى بۆندارى کرد.
لیرەدا خواوەند ( ئینلیل)بریارى دا کە ئۆتنۆپشتیم بکرێ بەخواوەند و گوتى لیرەو دوا خۆت هاوژینت وەکو ئیمەى خواوەند دوور لە دەمى روبارەکان دەژیت لە شارى (دلمون) بەحرەینى ئیستا. لێرەدا چەند جیاوازیەک لە نیوان داستانە بابلیەکەو ئەوەى نوح دا بەرچاو دەکەوێت لەوانە رەنگبێ ئەو داستانە لە داستانى ترەوە وەرگیرا بێ و کەسایەتى( ئۆتوپشتیم) لەگەل کەسایەتى نوح جیاوازن، بەلام ئەوەى وێکچونە لەگەل داستانە بابلیەکە و تەوراتیەکە ئەویش بنیات نانى کەشتیەکەو دەورگرنى بە قیر ورزگار بونى نوح و قەلەرەش و ئەو مەیە زۆرەى لەسەر کەشتیەکە بوە، بەلام جیاوازى دژبونێک هەیە ئەوەى ئۆتۆپشتیم لەناکاو لافاوەکە رووى داوە و لەئاوى سوێر گیرساوەتەوە، دژەکەش ئەوەیە لە داستانە بابلیەکە لەسەر شاخى نیصیر گیرساوەتەوە، زاناکان ڕایان وایە کە ئەستەمە کەشتیەک بتوانێ دژى تەوژم گوزەر بکات ئەمەش نیشانەیەکە بۆ ئەوەى ئەوە لە داستانى ترەوە وەر گیرابێ.
میسرییە کۆنەکان:
هەندێ لە لێکۆلەران پێیان وایە، چیرۆکی لافاوەکە لەژیاریى میسری کۆن دا نابیندرێت، لەگەڵ ئەوەى زۆر ئەفسانەى میسریمان پێگەیشتوە لەنێوان ئەو دەقانە تاکە دەقێک بەرچاو ناکەوێ کە باسى لافاوەکە بکات، بەلام پێویستە ئەوە بزانرێ یەکجار لە سەر یەکێ لەو پارچە ( بردیات- زەل یا پاپیرۆس)ە کۆنانە لەبەندی 175 لە کتێبى دەرکەوتن لە رۆژدا گفتوگۆیەک خواوەند (ئاتوم و ئۆزریس )سەبارەت ئەو ماوەو سەردەمەى لە جیهانى ژوورو بەسەردەبەم.. ئاتوم ملیۆنان ساڵ, ماوەیەکى زۆر هەتا هەتایە، بەلام من ئەوەى دروستم کردوە لەناوى دەبەم دەیگەڕێنمەوە چۆن دروست بووە بۆ چوارچیوە ئەزلیەکەى خۆى بە لافاوێک و تەنها تۆ هەندێ لەدەست وپێوەندانت ئەى ئوزیر دەهێڵمەوە.. ئەفسانەیەکى میسرى کۆنیش هەیە لەدەقەکە گشتیەکە بەئەفسانەى لافاوەکە دەچێ ئەو ئەفسانەیە پێى دەگوترێ ئەفسانەى لەناوچونى مرۆڤایەتى کورتەکەى ئەوەیە کە خواوەند (ڕع) خواوەندى خۆر هەستى بە پیرى کرد,رەعیەتەکەى لە مرۆڤ پیلانى دژ دەگێڕن پەناى بۆ خواوەند حتحور برد ئەو چیرۆکە بەناوى (عین رع – چاوى رع )بڕیارى لەناو بردنى مرۆڤایەتى دابوو کە حەتحور دەستى پێکرد رع ڕێگایەکى دۆزیەوە بۆ ڕزگارکردنى مرۆڤایەتى بەهۆى خواردنەوەى جۆرە بیرەیەک کەلاى خۆش بووە، کە پێیان داوە سەرخۆش بوەو لەهۆش چوە ئەوەى بیرچۆتەوە کە ویستویەتى بیکات، بەلام چیرۆکەکە پالەوان و رزگارى کەم بووە.. ئەفلاتونى فەیلەسوفى یۆنانى باسى لەوە کردوە یەکێ لە کاهینە میسریەکان بە سۆلۆنى حەکیمى یۆنانى راگەیاندوە کە ئاسمان لافاوێکى ناردوە شێوازى ڕووى زەوى گۆڕیوە بەلەناوبردنى مرۆڤ لەونەوەیە هیچیان نەماون.
لافاو لاى فارسەکان
لە ئەفسانەیەکی کۆندا هاتووە کە ئەهریمەن بە فڕوفێڵ و ساختەکارییەوە دژایەتی میترای دەکرد، دەرەنجام میترا لافاوێکی بۆ زەوی نارد، جگە لە پیاوێک کە خێزانەکەی و هەندێک لە ئاژەڵەکانی دەخاتە ناو بەلەمێک، کەس ڕزگاریی نەبوو. پاش بووژانەوەی ژیان لەسەر زەوی، پیاوەکە بە ئاگر زەوی پاک دەکاتەوە و سەرکەوێت بۆ ئاسمان، دەبێتە ڕێنیشاندەری مرۆڤە چاکەکان و پاراستن و ئاگادارکردنەوەیان لە کار و کردەوەکانی ئەهریمەن.
لافاو لاى زەردەشتییان
لە ئاڤێستا دا ناوی (ییما)ى پیاوچاکى هێناوە، کە ئاهوڕامزدا فەرمانى پێکردوە کە( حصن – قەلایەک) بنیات بنێ، و پیاوچاکانى تێدا کۆبکاتەوە جوتێ نیرومێ لە هەمو ئاژەل و گیانداران و پەلەوەران لەناو ئەو قەڵایە بییان پارێزێ لە سەرماو بەستەلەکى زستان، ئەمەش وێکچونێکە لەگەل ئەفسانەکەى نوح، بەلام هەرچى نوح بووە لەسەر کەشتیەک ئەوانەى کۆکردۆتەوە، بەلام داستانەکەى نوح لە پیاوەچاکەکەرەکە بەناوى ئۆتۆناڤیکشم لە داستانى گلگامشەوە وەرگیرابێ، ئەویش وەک ئەوان کۆمەلى ئاژەل و گیاندارى لەهەر جوتێ کۆکردۆتەوە لەناو گەشتیەک پاراستونى لە لافاو ئاهوڕامزدا دەلێت:
22- قال اهورامزدا ل ييما الرائع ڤیڤاهفانت ستحل شتاءات على هذا العالم المادى الاثم شتاءأت ينتج عنها برد شديد قاتل. شتأتى شتاءأت الى هذا العالم الاثم الغيوم ستسقط ثلجا على قمم الجبال وعلى وديان نهر اردفى..25 وانت ستبنى فار بمساحة جرى الخيل من الجهات الاربع أجلب فيه عائلة الابقار والاغنام والكلاب والطيور والنيران الحمراء.. واتە ئاهوڕامزدا بە ییماى گوت زستانێکى سەخت روو لەم جیهانە تاوانکارە, دەکات, زستانێک کە سەرمایەکى بەهێز دەبێ و هەورەکان بەفر دەبارێنن بەسەر لوتکەی چیاکان و دۆڵ و نهالەکانى روبارى ئاردافى …تۆش ڤارێک واتە قەلایەک دروست بکە بە بەمەوداى گۆرەپانى ئەسپ سوارى و مانگا و مەرو سەگ و تەیرو توار و ئاگرى پیرۆز.
