عەلی مەحمود: پۆلیڤیا لە شكستی جیڤاراوە بۆ سەركەوتنی مۆرالیس.
كورتەیەكی مێژویی لەسەر پۆلیڤیی
پۆلیڤییا بەناوی سیمۆن بۆلیڤوار (1738-1830) ەوە ناو نراوە , كە زۆر لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتینی ڕزگار كرد لە داگیركاری (كۆڵۆمبیا, فەنزویلا, پیرۆ, پۆلیڤیا), پۆلیڤار ئەو ناوەیە بێ سڵەمینەوە چەپەكانی فەنزویلا ناویان هەڵگرتووە و شانازی پێوە دەكەن, خەونەكانی سیمۆن بۆلیڤوار لە دادپەروەری و ڕزگاری و یەكخستنی ئەمەریكای لاتین تا ئەمڕۆ بە زیندوویی ماوەتەوە .
ئەم وڵاتە پۆلیڤیا چۆن بە وڵاتی راِونانی سەرۆك بەناوبانگبوو, هاوكات لە ڕابردووشدا وڵاتی كودەتا سەربازییەكانیش بووە, لە ماوەی 162 ساڵدا 1189 كودەتای سەربازی بەخۆوە بینیوە, وێڕای دواینەكەی بە سیناریۆو ئارایشێكی نوێ بەڕێوە چوو, بۆیە بەردەوام لە ناجێگیری سیاسیدا بووە, تا مۆرالیس هات ماوەی حوكمڕانییەكەی زۆرترین ماوەو ئاسایشترین كاتەكانی حوكمڕانی بوو لە مێژووی وڵاتدا, هۆكاری هەموو ئەوانەش ئەو هەژاری و پاوانكردنی دەسەڵاتە بوو لە لایەن كەمایەتیەكی سپی پێستەوە .
ئەم وڵاتە تژییە لە چیرۆكی كوشت بڕو جیاكاری بە ئەندازەی ئاپارتایدەكەی باشووری ئەفریقا, نموونەیەك بچوك لە كاتێك كرێكارانی قەسدیر مانیان گرتبوو بۆ زیادكردنی كرێكانیان, خاوەند كورهكان سوپایان بانگ كرد بۆ لێدانیان, لە ئاكامدا كرێكارانی كانەكان لە كۆمەڵكوژی كاتافا لە 21-12-1942 دا , 19 كرێكار كۆمەڵكوژ كران و 49ش بریندار كران, لە ساڵی 1943 ەوە ئەو یاداوەریبە كراوەتە رۆژی كرێكارانی كانەكانی پۆلیڤیا.
بزووتنەوەی نەتەوەیی شۆڕشگێڕ كە لایەنگری لە كرێكاران و هندییەكان دەكرد ساڵی 1951 گەیشتە دەسەڵات كودەتایان كرد بەسەریدا, كە لە بەرنامەیاندا بوو ژیانی كرێكاران باش بكەن .
پۆلیڤیا پێشەنگی شەپۆڵە شۆڕشگێڕییەكان بوو لە ئەمەریكای لاتیین, لە ساڵی 1952 كورەكانی بەرهەم هێنانی قەسدیر خۆماڵی كرا, لە سەرەتای ئەبریلی 1952 شۆڕشی كرێكاری لە پۆلیڤیا هەڵگیرسا, یەكێتی كرێكاران چەند مانگ دەسەڵاتداربوون , دوایی ئەو جارەش خەڵتانی خوێنكرا,خەباتی ساندیكایی و خەباتی هندیەكان (سی ئۆ بی) , 5 ساڵی خایاند تا بە تەواوی سەركوتكراو كودەتای سەربازی بەسەردا كرا.
پۆلیڤیا لە رێكەوتی 10-10-1982 لە دیكتاتۆریەت ڕزگاری بوو, پاش 11 ساڵ دەسەڵاتی سەربازی لە وڵات.
سندوقی دراوی جیهانی دیارییەكانی بۆ پۆلیڤیا
لە نێوان ساڵەكانی 1925-1929دا, وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ساڵانە 200 ملیۆن دۆلاری وەبەرهێنان كردووە لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتین , لە بەرامبەردا ساڵانە300 ملیۆن دۆلار قازانجیان دەسكەوت بووە , قازانجەكان 150% ی سەرمایەگوزاریەكە بووە , نەوتی فەنزویلا و كانەكانی پۆلیڤیا و شیلی و سامانی كوبا ئامانجی چاوچنۆكی ئەمەریكا بوو لە مێژوودا .
لەو ساوە خەڵكی ئەم وڵاتە هەستیان بەوە نەكردووە لەو دیو سنورەكانەوە بە تایبەت لە لایەن ولاتە ئیمپریالیەكانەوە خێرو بەرەكەتیان بۆ بێت, بەڵكە گومانیان لە دەسكە گوڵە دیارییەكانیشیان هەبووە , ساڵی 1985 سەرۆك ڤیكتۆر باز ئستنسورو لە بزووتنەوەی نیشتمانی شۆڕشگێڕ بڕیاری ژمارە 21060ی دەركرد , بەو بەیانە دەرگای وڵاتی خستە سەر پشت بۆ ئابووری بازاڕ , ئەمەش زەنگی پیادەكردنی نەخشە نیو لیبراڵیەكان بوو لە بواری ئابوریدا, یەكەم دیاری ئەو بڕیارە بۆ خەڵكی پۆلیڤیا دەركردن و بێكاركردنی 25000 كرێكاری كانەكانی قەسدیر بوو.
یەكێك لە سەركەوتنەكانی بانكی جیهانی و سندوقی دراوی جیهانی كە بە شانازیەوە تا ئێستا باسی لێوە دەكەن و بە سەركەوتنی دەزانن بۆ دەزگاكەیان, ڕزگاركردنی پۆلیڤیا بوو لە قەیرانی ئابووری ساڵی 1985, لە ڕێگەی كەمكردنەوەی كاربردی كۆمەڵ ئەمەش وەك نموونەیەك سەركەوتوو بە ولاتانی خۆرهەڵاتی ئاوروپا ناسێنرا, تا ئەزموونی لی َوەربگرن و كاری لەسەر بكەن, لەو چاكسازیەدا كۆمپانیای كانەكان فرۆشران, بێكاری زیادیكرد, هەقدەستی كرێكاران دابەزی, ئابووری پوكایەوە, جیاوازی چینایەتی چووە سەر, نرخی ئاو بەرز بوەوە, خزمەتگوزاری كەمكرایەوە, پشتگیری لە پێداویستییە زەرورییەكان ژیان نەما , بە كردار هەمووان ئەمانە كران, هەرچەندە سەردانی بانكی دراوی جیهانی بكەیت لەسەر دەرگای چونە ژورەوە نووسراوە” خەومنان جیهانێكی بێ هەژارییە” وەلێ رێك پێچەوانەكەی دەكەن وەك ئەوەی لە پۆلیڤیا باسمان كرد.
لەگەڵ زۆربوونی دوكانی ئارایشت وئۆتۆمۆبێلی مۆدێل باڵا لە شەقامەكاندا, سواڵكەرەكانی سەر شەقامەكانیش زیادیان كرد, داهاتی تاك دابەزی بۆ سێ یەكی ساڵی 1980, ئەو هەژارییە بوو ئێستاش كە باسی ئەو دەزگا نێو دەوڵەتیانە دەكرێت هەژارانی پۆلیڤیا هێڵنجیان پێی دێتەوە لە تاوا دەڕشێنەوە, بۆیە نیولیبراڵیەت لای ئەوان بۆنی لە كەلاك ناخۆشترە, هەر دەرەكەوێت بە چاو ورگیان نا, بەڵكە بە لوتیان لەو دیو سنورەكانەوە هەستی پێدەكەن.
لە نەوەدەكان بە تایبەتیكردن كەرتەكانی نەوت و گازیشی گرتەوە, بەمەش دەرگا بۆ دزینی ئەم دوو كەرتە گرنگەی ئابووریش خرایە سەر پشت, تایبەتیكرن هەر بە نەوت و گازەوە نەوەستا بگرە ئاوی خواردنەوەشی گرتەوە, لە سەرەتای نەوەتەكان سندوقی دراوی جیهانی بە تایبەتیكردنی كەرتی تایبەتی سەپاند بەسەر دەسەڵاتداراندا, لە ئەنجامدا سەدان خۆپیشاندان سازكرا, پاش ئەوەی هەژاران خواردنەوەی ئاویشیان لێ گرانكرا و نەیانتوانی كرێی ئاو بدەن, بەهۆی زیادكردنی نرخی بۆ 20دۆلار , كە پێنج یەكی داهاتی تاك بوو, بەمەش جگە لە برسَتی, ئابووری لیبراڵی تێنویەتیشی بۆ هەژارانی پۆلیڤیا بەدیاری هێنا, بە وتەی وەزیری ئەشغالی ئەوكاتی پۆلیڤی 40000 خێزان لە لاباز ناتوانن كەڵك لە ئاو وەرگرن بەهۆی هەژارییەوە, ئەمە وتەی شایەدحاڵەكانی تێنوییەتی نییە, بەڵكە قسەی كەسێكە لە زوەكەوە لەبەر خواردنەوەی خواردنەوە كهولییەكان بەكارهێنانی ئاوی واز لێهێناوەو پۆلیسی بە وەفای بەردەرگای سندوقی دراوی جیهانییە.
لە ڕاپرسیەكدا كە لە مانگی یۆلی ساڵی 2004 دا ئەنجامدرا , ڕێژەی 84,64% ی خەڵك لەگەڵ چاكسازی یاسای سوتەمەنی بوون , 92,2% لەگەڵ خۆماڵی كردنی سوتەمەنی بوون , واتە دژ بەو بڕیارانەی 39 ساڵ پێشتر بڕیاری لەسەر درا, لە ئەمەریكای لاتین بە شێوەی گشتی ئاراستەی جەماوەر دژ بە ئابووری بازاڕی ئازاد و هەنگاوە لیبراڵیەكانە لە بواری ئابووری .
لە بەرواری 11-1-2005 كۆمپانییای سویالونیزی ئاو بەهۆی ناڕەزایەتی جەماوەری تێنوەوە لە وڵات دەركرا, كە لە بەرواری 1997 ەوە لە پۆلیڤیا كاریان دەكرد لە شاری لاباز, كە نرخی بەشداریكردنی ئاوی لە هەندێك ناوچە 600% بەرز كردبوەوە .
لە ئەبریلی 2004دا, لە كوشابامیا لە ئەنجامی ئەو ناڕەزایەتیانەی بزووتنەوەی بەرهەم هێنەرانی كۆكا ئەنجامیان دا,كۆمپانیای بتشلی ئەمەریكی دەركرا, لەو كاتەدا سەرۆكی لیژنەی ئاو ئۆسكار ئۆلیفەرا وتی: بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی لە هەژارترین وڵاتدا سەركەوتنێكی مەزنی بەسەر سستەمی جیهانگیریدا داسەپاند, ئەمە سەرەتایەكی گرنگ بوو بۆ خەباتی جەماوەری لە ئاستی جیهانیدا, ئاخر چۆن دژی نەوەستنەوە چاكسازییە ئابووریەكان جگە لە برسێتی و هەژاری هیچی بە دیاری نەهێناوە بۆیان, داهاتی تاك لە 25 ساڵی پێش ئەو چاكسازییە لە 940 دۆلارەوە گەیشتۆتە 960 دۆلار, كەچی هەڵئاوسان بەردەوام لە بەرز بونەوەدابوو لەو ماوەیە, خزمەتگوزاریە گشتیەكان لە نەماند بوو, 58,6%ی خەڵك بە پێی INF لە ژێر هێڵی هەژارییەوە بوون , بە تایبەت لادێنشینەكان نزیك بە تەواویان لەژێر هەژاریەوە دەژێان, بە بەهێزترین مایكرۆسكۆبیش بگەڕایتایە دەرچویەكی زانكۆت تیایاندا نابینییەوە .
بۆچی هەڵبژاردنی پۆلیڤیا لە لایەن جیڤاراوە؟
بەڕێكەوت بوو جیڤارا پۆلیڤیای بۆ قوناغی دووەمی شۆڕشكردن لە ئەمەریكای لاتین هەڵبژارد یان دوربینی و پلانێكی ورد بوو؟, زۆرێك دوای مەرگی جیڤارا هەڵبژاردنی پۆلیڤایان لە لایەن ئەوەوە بۆ شۆرشكردن بە هەڵە زانی, ئاخر ئەوانە یان شارەزای مێژوو نەبوون, یان خوێندنەوەی وردو قولیان نەبوو بۆ ئاستی ئامادەیی هەژارانی پۆلیڤیا بۆ ڕزگار بوون لە چەوساندنەوە, لە كاتێكدا لەو سەرو بەندە زۆرینەی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین بزاڤی چەكداری چەپگەرایانەی لێبوو, نزیك 25 بزووتنەوەی چەكداری لە كاردا بوون, ئەو هات ژمارەیەكی نوێی بۆیان زیادكرد, راستە جیڤارا خەباتە چەكدارییەكەی بە هاوكاری سیای ئەمەریكی لە ماوەیەكی كورتدا لە لایەن راستگەرا ئۆلیگارشییە پۆلیڤیەكانەوە سەركونكراو تێكشكا, بە مەرگی خۆی كۆتایی هات, ئەو خەونەی بە كرێكارانی كانەكانی قەسدیر و هندییە سورەكانەوە بەستبویەوە لەو كاتەدا هیچی لێ شین نەبوو, لەگەڵ مەرگی ئەودا شۆڕشی چەكداریش هەرەسی هێنا, هەرچەندە ئەمساڵ حكومەتی كودەتاچی رەگەزپەرستی پۆلیڤی یەكەم وڵات بوو لە جیهان ئاهەنگی یادی مەرگی جیڤارایان گێڕا, بە پێچەوانەی هەموو جیهانەوە, بەڵام بینیمان دوای 53ساڵ لە مەرگی جیڤارا, لە هەموو كوچەو كۆڵانێكی لابازدا لە پێشەوەی جەماوەرەوە ئامادەی ڕاپەڕینەكانە, لەسەری هەموو شەقامێكدا لەناو باریكاردەكانە, لە ژوری سەری هەموو ماڵە بێ سفرەكانەوە وێنەكەی هەڵواسراوە, لە ژێر سەرینی هەموو دڵدارەكان دەست لە ملیان خەوتووە , بە سەرسنگی هەموو كچانەوەیە, لەگەڵ هەموو هەناسەیەكدا فێنكیە بۆ ئەو جەهەنەمەی سەرمایەداری لەو كیشوەرە سازی كردووە بۆ هەژاران , ئەمجارەیان جیڤارا بە سەركەوتنەوە گەڕاوەتەوە بۆ پۆلیڤیا, نە سیای ئەمەریكی و نە دەسەڵاتدارانی كرێگرتە ناتوانن پێشی پێ بگرن, جیڤارا ئەمجارە پارتیزان نییە, كرێكاری كانەكانی قەسدیر ونەوت وگازو كێڵگە پان و بەرینەكانی لیسیۆمە, هیندیی و ژنانی هەژارە, پێغەمبەری ڕزگارییە بۆ گەلی ئەمەریكا لەو برسێتی و نەهامەتیەی كۆڵۆمبس بە دیاری بۆیانی هێنا, جیڤارا رێك ئەنتی كۆڵۆمبسە.
لە شەستەكان بەربڵاوترین وشە لە ئەمەریكای لاتین بڵاو ببوەوە وشەی شۆرش بوو, جیڤارا قارەمانی پیادەكردنی ئەو وشەیە بوو, شۆرش سێ گۆشەی ڕادیكاڵیەت لە ناوچەكە (ئیكوادۆر- فەنزویلا-كۆڵۆمبیا)ی تێپەڕاند ,هەموو ئەمەریكای لاتینی گرتەوە, ئەمڕۆ جیڤارا ئەو ناوەیە هەموو ئەمەریكای لاتین كردووە بە سێ گۆشەی شۆڕش , ئەمجارە لە ڕێگەی فیشەكەوە نا, بەڵكە بە دەنگەكانی هەڵبژاردن ئاڵای سەركەوتن لە وڵات بە دوای وڵاتدا لە كۆشكی كۆماریەكان دەچەقێنن, ئەمە گوڵ و لێرە سەمای بۆ بكەن .
جیڤارا هەرچەندە لە بزووتنەوەكەی تێك شكا, بەڵام كاریگەری لە جوتیارانی ناوچەی هەڵسوڕانی كرد, ئەمڕۆ وەك مەسیحێك لەو هەرێمانە سەیر دەكرێت خەباتی چەكداری تێدا ئەنجام دا.
لەیاداشتەكانی پۆلیڤییا كە لە نێوان 7-11-1966 بۆ 7-10-1967 نووسیویەتی, تیایدا نیگەرانی خۆی بەرامبەر كرێكارەكانی قەسدیر دەربڕیوە , كە بە ئەنجامدانی شۆڕش هەڵنەستاون , هەرچەندە ئەوكات لە ڕیزەكانیان پارتی كۆمۆنیستی پۆلیڤیا زۆر چالاك بوو, ڕاپەڕینی ئەوان لەو سەروبەندەدا كاری لەسەر ورەی گەریلاكان دەكرد, ئەگەری گۆڕینی پارسەنگی هێزەكان لە ئارادا هەبوو بە قازانجی گەریلاكان, جیڤارا بەشێك لە خەونەكانی لەسەر بنیات نابوو.
لە بەرواری 8-10-1967 زیاتر لە 1500 چەكداری ڕژێم بە هاوكاری دەزگای سیخوڕی سیای ئەمەریكی هێرشیان كردە سەر جیڤاراو هاوڕێكانی, كە ژمارەیان تەنها 16 گەریلا بوو, پاش 6 سەعات شەڕ ی قورس جیڤارا بە برینداری بە دیل گیرا و پاشان شەهیدیان كرد, بەڵام بەرگە خوێنینیەكەی لەبەر دانەكەندو بەردەوام بوو لە شۆڕش, بەو بەرگە دڵی جیهانی داگیركرد, ئێستا وا دەبینیین بە سەركەوتوویی گەڕاوەتەوە شەقامەكانی لاباز, شەوو ڕۆژ لە هەموو شەقامێكدا ئامادەیە گۆرانی ڕاپەڕین بۆ هەژرانی پۆلیڤیا و هەموو ئەمەریكای لاتین دەچڕێ .
پۆلیڤیاو گۆڕانكارییەكان
دوای 481 ساڵ لەدەسەڵاتدارێتی سپی پێستەكان بەدوای گەشتە وێشومەكەی كۆڵۆمبس و داگیر كردنی پۆلیڤیا لە لایەن ئیسپانیاوە لە ساڵی 1525دا, وە 183 ساڵ لە سەربەخۆیی وڵات, بۆ یەكەمجار پۆلیڤییە رەسەنەكان كە 68%ی دانیشتوانی وڵات پێك دەهێنن, نزیك 20%یش دو ڕەگی ئەوروپی- هیندییە سورەكانن و تەنها 5%یان ئەوروپین, كەسێكیان بوو بە سەرۆك لە وڵاتی كودەتا سەربازییەكان, كە جاری وا هەبوو تەمەنی كودەتاكان لەم وڵاتە تەنها یەك رۆژ بووە, توانی زۆرترین ماوە 14 ساڵ لەناو 183 ساڵەكەی سەربەخۆیی لەسەر تەختی دەسەڵاتدارێتی بمێنێتەوە, ئەویش ئیڤۆ مۆرالیس بوو, ئەو بە كرێكاری بیناسازی و دەستفرۆشی تا كرێكاری كشتوكاڵی دەستی پێكرد, بوو بە یەكەم سەرۆكی هاووڵاتیانی رەسەنی ئەمەریكا لە جیهاندا, وازی لە بەشێكی زۆری موچەكەی و كۆشكی كۆماری هێنا, بۆینباخی ببڕای ببڕای لە مل نەكرد, سادەو ساكار ژیا, خیانەتی لە وانەكانی جیڤارای مامۆستای نەكرد.
هەموو هێزەكانی دژ, لە ئەمەریكای باوەڕ بە تێزەكانی مۆنرۆوە” كە ئەمەریكای لاتین بە باخچەی پشتەوەی باڵەخانەكەیان دەزانن”, تا ئۆلیگارشیەكان و سپی پێستە دەسەڵاتدارەكانی رابردوو لە شارە دەوڵەمەند نشینەكەی سانتاكروزەوە, راستیستەكان بۆ كەنیسەی كاسۆلیك و ئینجیلیەكان و دژ بەرانی جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و ژیاندنەوەی كلتورو داب و نەرێتی هاوڵاتییە رەسەنەكان, تا دەگاتە ئیلان ماسك خاوەندی كۆمپانیای تێسلا, هەموو ئەوانەی بە هەنگاوە چاكسازیەكانی مۆرالیس و بە گرتنە دەستی دەسەڵات زیانیان كردبوو,یان لە زیان دەترسان, لە 20ی ئۆكتۆبەرەوە كەوتنە هەوڵی كودەتا كردن, لە سەرەتادا بە ئەنجامدانی خۆپیشاندان و گەڕان بە دوای عەدالەتی هەڵبژاردنەوە, سوتاندنی ناوەندی هەڵبژاردن لە سانتا كروز, تا هەڵگرتنی قەناس و كوشتنی لایەنگرانی مۆرالیس و پەلاماردانی ماڵ و منداڵیان, لە كۆتادا هەڵگەڕانەوەی پۆلیس و كودەتای سەربازی, ئەوجا لە قۆناغی ئازادیخوازییەوە بۆ كوشت بڕی بێ پەردەو دژایەتی رۆژنامەنووسان و قەدەغەكردنی كەناڵەكانیان و راگەیاندنی حوكمی سەربازی, ژمارەی كوژراوەكانی سەردەمی كودەتا 11 جاری سەردەمی مۆرالیسی دەسەڵاتدارە لە ماوەی 14 ساڵ دەسەڵاتدارێتیدا, تەنها لە ماوەی 9 رۆژی یەكەمی گەیشتنیان بە دەسەڵات , كە بەشێكیش لەو قوربانیانەی سەردەمی مۆرالیس هەر قەناسە بەدەستەكان ئۆپۆزسیۆنی راستگەرای فاشیست كوشتیانیان, دوای كودەتاكە هەموو نەفەسێكی دیموكراسی قەدەغە كرا, وەك بەرەكانی شەڕ كۆپتەرە سەربازییەكان بە ئاسمانەوە بوون, گولە راستیەكان دڵەكانی سارد دەكردەوە, زیندانیەكان پڕ كران لە نەیاران, ترەمپ رایگەیاند گۆڕانكارییەكان هەنگاوێكی گرنگە بۆ دیموكراتیەت, بێشك لای ترەمپ دیموكراتیەتی سپی پێستی سەرمایەداری و سەفقاتی لیسیۆمی دواتر سەركەوتن و گرنگە.
كودەتاكەی پۆلیڤیا بۆ كرا؟
لە 231 ساڵی رابردوودا لە هەڵبژاردنی جۆرج واشنتۆنەوە لە ساڵی 1789, ئەمەریكا تەنها 16 ساڵ لە مێژووی خۆیدا بە ئاشتی تێی پەڕاندووە, وڵاتێكە لەگەڵ ئاشتی هەڵناكات, ولیام بلۆم فەرمانبەری پێشوو لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەڵێت: لە ساڵی 1945 ەوە ئەمەریكا 50 حكومەتی روخاندووە, ئەمەی پۆلیڤیاش بەشێكە لە هەمان سیناریۆ, ئەمەریكا كودەتاكەی بە شۆڕشی دیموكراتی دایە قەڵەم و وای وێنا كرد كە خەریكە نیوەی رۆژئاوای جیهان بە تەواوی دیموكراسی بێت, پاش ئەوەی لە زۆرێك وڵاتانی ئەمەریكای لاتین حیزبە راستڕەوەكان گەڕانەوە دەسەڵات بە هەڵبژاردن یاخود كودەتا وەك بەرازیل و ئیكوادۆر و پاراگوای و هندۆراس, وەك ئەوەی كودەتا سەربازییەكان رابردوو كە زۆرینەیان كۆمەڵكوژیان تێدا ئەنجامدرا ئەو ئەنجامی نەدا بێت.
هەردوو بیریاری گەورەی جیهانی چومسكی و فیجای براشاد لە وتارێكی هاوبەشیاندا سەبارت بە كودەتاكەی پۆلیڤیا نووسیان ئۆلیگارشی پۆلیڤی بە هاوكاری ئەمەریكا كودەتایان كرد.
بەڵام ئیلان ماسك خاوەندی كۆمپانیای تێسلا وتبووی كودەتای پۆلیڤیا پەیوەندی بە دیموكراسی و شتی واوە نییە, هێزی كۆمپانیاكانە كە لە گەڵ حكومەتی ئەمەریكا دژ بە حكومەتی پۆلیڤیا كە ئامادە نەبووە سامانی وڵات بە مەزادی ئاشكرا بفرۆشیت.
وتەكانی ماسك ئەو راستییەی سەلماندەوە كە ئەوەی كرا لە پۆلیڤیا كودەتای لیسیۆم بوو, وەك ناونرابوو.
دوای كودەتاكە وەزیری وزەی نوێی پۆلیڤیا نامەی نارد بۆ ماسك تیایدا نووسیبووی: پێشوازی هەر كۆمپانیایەك دەكەین تۆ بینێریت, هاوكات دوای كودەتاكە پشكی كۆمپانیای تێسلا بۆ بەرهەم هێنانی ئۆتۆمۆبیلی كارەبایی سەركەوت, چونكە لیسیۆمەكەی پۆلیڤیا حەیاتییە لەبەر هەم هێنانی پاتری ئۆتۆمۆیلی كارەبایی, بۆیە دۆڕانی كودەتاچییەكان بە توندی لە 18ی ئۆكتۆبەری 2020دا دۆڕانی ئیلان ماسك و كۆمپانیای تێسلاش بوو, سۆسیالستەكان كە سەركەوتن كۆمپانیای تیسلا 2,05%ی نرخی پشكەكەی دابەزی.
پۆلیڤیا 50 بۆ 80%ی یەدەكی لیسیۆمی جیهانی هەیە, لە باشوری رۆژئاوای پۆلیڤیا بە پانتایی 10582 كیلۆمەتر دووجار لە بەرزایی 3663 مەتر, بیابانێكی سپی پان و بەرینی لیسیۆمی لێیە, 15 ملیۆن تەنی دڵنیای یەدەكی لیسیۆمئ لە جیهانا هەیە, 8 ملیۆن تۆنی لە بۆلیڤیایە, بەڵام ئەگەر زۆرە ئەو یەدەكە زیاد بكرێت دەگاتە 60 ملیۆن تەن, لێ ئەویش كاتی دەوێت.
لە شوباتی 2019 كۆمپانیای چینی Xinjiang TBEA و كۆمپانیای Yacimientos de Litio Bolivianos سەر بە دەوڵەتی پۆلیڤی رێك كەوتن بە سەرمایەی 2,3 ملیار دۆلار, كارگای بەرهەم هێنانی پاتری ئۆتۆمۆبێل دابنێن 51%بۆ پۆلیڤیا, 49%بۆ چین بوو, لە بڕی ناردە دەەوەی لیسیۆمەكە, پاتری هەناردە بكرێت, كە پێشتر 82% ی داهات بۆ كۆمپانیاكانی فرە نەتەوەیی رۆژئاوا بوو, 18% بۆ گەلی پۆلیڤی بوو,” هەرچەندە تەنها پۆلیڤیا نییە, چین قەرز دەری یەكەمە لە ئەمەریكا لاتین, خەریكە لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیش رەتی دەدات, ئاڵو گۆڕی بازرگانی لە 17 ملیار لە ساڵی 2002 ەوە بەرز بۆتەوە بۆ 315 ملیار دۆلار لە ساڵی 2019 ەدا لە كیشوەرەكە, ململانێی ئەمەریكاو چین لە ئەمەریكای لاتین تینی سەندووە, لە گەڵ هاتنە سەركاری حكومەتە پێشكەوتنخوازە پەمبەییەكان لە گەرمیدا سورتر دادەگەڕێت”پرۆژەیان هەبوو تا ساڵی 2030 , 41 كارگەی پاتری لیسیۆم دروست بكەن لە پۆلیڤیا,ئەمە تەنها خەون و هیوا نەبوو, پێشتر حكومەتە چەپەكەی پۆلیڤیا داهاتی نەوت غاز ی لە ساڵی 2005 كە تەنها 573 ملیۆن ۆلار بوو, گەیاندییە 3 ملیار دۆلار, ئێستا هەر سێ وڵاتی بەرهەم هێنەری لیسیۆم , هاوپەیمانی سێگۆشەی لیسیۆم پێك دەهێنن ” پۆلیڤیا, ئەرجەنتین, شیلی”, پێش كودەتاكە پۆلیڤیا لە گەڵ چینی و روسییەكان رێكەوتبوون پێكەوە لیسیۆم دەربهێنن و بەرهەمی بهێنن, كودەتاكە كۆتایی پێ هێنا.
مۆرالیسیان بۆ نەویست؟
تۆباك كاتاری شۆڕشی بۆ سەربەخۆیی لە ئیسپانیاو رزگاربوونی هاووڵاتیانی رەسەن لە ساڵی 1781 بەرپا كرد, ئیسپانیەكان گرتیان, جەستەیان پارچە پارچە كرد بۆ ئەوەی هیچی لەدوا بەجێ نەمێنێت نەوەك یادی بكەنەوە, وەك بن لادن و بەغدادییان چی لێكرد چۆن فڕێ درانە دەریاوە.
خۆسیە تۆرێز لە ساڵی 1970 بە كودەتای سەربازی هاتە سەر حوكم بەسەر جەنەرال ریخیلۆ كە رۆژێك پێشتر ئەویش كودەتای كردبوو, سیاسەتی چەپگەرایانەی پیادە كرد,سپی پێست و سەربازیش بوو, لە ساڵی 1971 راستگەراكان كودەتایان بەسەردا كرد, دور خرایەوە , وازیان لێ نەهێنا تا لە ئەرجەنتین لە ساڵی 1976 تیرۆریان كرد, دەترسان دوای چەند 5 ساڵی دیكە بگەڕێتەوە.
بۆیە مۆرالیس دەبیوایە بڕویشتایە, هاوكات هەڵگری جیناتی تۆباك كاتاری و خۆسیە تۆرێز بوو, هەم توخمی چەپ بوونی هەڵگرتووە وەك خۆسیە تۆرێز, هەم روحیانەتی ئازادیخوازی رەسەنایەتی تۆباك كاتاری لە خوێنیدایە, بۆیە دەبوایا بڕۆیشتایە, تاوانی ئەوەبوو هاووڵاتی رەسەن و كەسێكی سۆسیالستی ریفۆرمیستی بە بنەچە كرێكاربوو, بەرژەوەندی ئۆلیگارشی و ئەمەریكای بە باشی نەپاراست, دەرگای تاڵانكردنی لیسیۆم و نەوت و گازی نەكردە سەر پشت, دەیانەویست لەناوی ببەن, دەربازبوون لە كودەتا چییەكان بۆ ئەو سانا نەبوو, شەوی كودەتاكە لە پەلەوەگەیەك دەخەوێت بە نهێنی, دەیەویست خەباتی چەكداری رابگەیەنێت, گرتنی سەربازگەیەكیشی خستبوە بەرنامەی خۆیەوە, بەڵام دەكەوتە تەڵەكەوە, وەك ئێستا خەونەكەی ناهاتە دی, كودەتا چییەكان بە كارمەندەكانی فرۆكەخانەیان وتبوو, یەكی 50000 دۆلارتان دەدەینێ دەستگیری بكەن, 1000 كەس لە لایەنگرانی لە فرۆكەخانەی كۆتشابامبا بەڕێیان كرد, دوای ساڵێك تەنها لەهەمان فرۆكە خانە ملیۆنێك پێشوازی لێكرد.
نەیارەكانی كێ بوون؟
چوار كارەكتەری سەرەكی سەركردایەتی ئۆپۆزسیۆنی راستگەرایان دەكرد, كە هاوبەشی لە نێوانیاندا هەبوو” سپی پێستی, راستگەرایی, پارێزگاری ئاینی كاسۆلیك و ئینجیلی, سەرمایەداری و توندوتیژبوون”, دوای كودەتاكە كە چوونە ناو كۆشكی كۆمارییەوە ئاڵای وێڤالای هاووڵاتییە رەسەنەكانیان سوتاند و رایان گەیاند ئیتر ئێرە نابیننەوە, بەڵام گرەوەكەیان لە 18ی ئۆكتۆبەرە مەزنەكەی پۆلیڤیا دۆڕاند, ئەو 4 كارەكتەرەش بریتی بوون لە:
-سەرۆك كۆماری كاتی پێشوو لە رێگای كودەتاوە … جانین ئانیز لە 12ی نۆڤەمبەرەوەJeanine Áñez; 13 August 1967)” , پارێزەرو رۆژنامەنووس, سپی پێستی رەگەزپەرستی راسیست, رۆژی كودەتاكە كە چووە ناو كۆشكی كۆماریەوە وتی” خوا رێگای دا ئینجیل بگەڕیتەوە كۆشكی كۆماری”, پێشتر لە ساڵی 2013 ەدا رایگەیاندبوو خەون دەبینێت بە پۆلیڤیایەكی بێ سروتی شەیتانی هیندییە سورەكان” كۆلاس”, وە وتبووی ژیانی شاری بۆ ئەوان نییە, بەڵكە پێویستە بچن بۆ بەرزاییەكانی تشاكۆ, ئانێز ئەندامانی بزوتنەوەی بەرەو سۆسیالزمی بە وەحشی ناوبرد, باوەڕی بە پاككردنەوەی پۆلیڤیا لە سروتی شەیتانی هاووڵاتیانی رەسەن هەیە, دەیووت دەبێت پایتختیان لێ پاك بكرێتەوە, بیان نێرینەوە بۆ كێوەكان.
ئەو باوەڕی بە باڵایی رەگەزی سپی پێست هەیە, كە تەنها 5%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤیا پێك دەهێنن, هەرچەندە 97%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤی خۆیان بە كریستان دەزانن, لێ كریستانی لای ئەو تەنها بۆ سپی پێستەكانە, ئەو لە رێگای پەرلەمانێكەوە بووە سەرۆك كرسییەكانی هەموو بەتاڵ بوون,
تەنانەت لە جەنەوەری 2020 لە شاری سوكری رایگەیاند نابێت رێگە بەو دڕندانە بدەین بگەڕینەوە دەسەڵات, لەكاتێكدا بە بەڵگە مۆرالیس میهرەبانترین فەرمانڕەوای پێنج سەدەی رابردووی وڵات بوو.
2- كارلۆس میسا كاندیدی دۆڕاوی سەرۆك كۆماری ,” October 17, 2003 – June 9, 2005 ” وە سەرۆكی دەركراوی كۆمار “كرێكاران لە دژی خۆپیشاندانیان كرد, لە ئازاری 2005دەستی كێشایەوە, وەلێ پەرلەمان دەستكێشانەوەكەی پەسەند نەكرد, دواتر لە 10ی یۆنی جارێكی دیكە دەستی كێشایەوە, ئەوجا دەستكێشانەوەكەی قەبوڵكرا, پاش 32 رۆژ خۆپیشاندانی بەردەوام, ئێستا باسی كۆمەڵگای مەەنی و نوێنەرایەتیان دەكات, كەچی 80 كەسی لە خۆپیشاندەرانی ئەوی رۆژێی پۆلیڤیا كوشت ئەوجا كورسی دەسەڵاتی جێ هێشت, رازیش نەبوو پەرلەمانی پۆلیڤیا كۆبونەوە بۆ پەسەندكردنی دەست لە كار كێشانەوەی مۆرالیس بكات, لەم هەڵبژاردنە خراپتر لە جاری پێشوو دۆڕا.
3- لویس فیرناندۆ كۆماتشۆ و ماركۆ بۆماری, دوو كەسایەتی سەرمایەدار, لە بەڕێوەبەرایەتی یەكێتی خاوەند كارانی سانتاكرۆزن, ناوەندی سپی پێست و سەرمایەداران و پارێزگارە راستڕەوەكانی وڵات, سپی پێستی بیروباوەڕ رەگەز پەرستی زەبروزەنگاوی شەڕەنگێز, پارێزگاری دژ بە ژنی ئۆلیگارشی راستگەرای توندڕەوی دژ بە هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤین, چۆڕاوی كۆنەپەرستیان لێدەتكێت, لە كاتی كودەتاكەی ساڵی رابردوو بە ئینجیلێكی گەورەو و ئاڵای كۆنی پۆلیڤاوە چونە ناو كۆشكی كۆمارییەوە, لەوێ رایانگەیاند باشاماما ئیتر نایاتە ناو كۆشكی كۆمارییەوە, مەبەستی هاوڵاتیانی رەسەنە, ئەمجارەش زۆریان هەوڵدا, وەلێ كۆماتشۆ لە هەڵبژاردن خۆی تاقیكردەوە, دۆڕانەكان وزەی یاخی بوونەوەیەكی دیكەی لێ بڕی, هەرچەندە بۆ چركەیەكیش لە رەتكردنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان وچانی نەداوەو لە تاوانكردن رانەوەستاوە, پێشی ناچێت بە سانایی تەسلیم ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بێت.
4-هەرچەندە 88,9% هاوڵاتیانی پۆلیڤیا كریستانن, بەڵام كەنیسەی كاسۆلیك و ئینجیلیەكانیش لایەنگری دەسەڵاتی لە مێژینەی سپی پێستەكانن لە وڵات كە تەنها 5%ی هاووڵاتیان پێك دەهێنن, كە لە هەڵبژاردنەكە دۆڕان, بۆ خۆی بردنەوەی بیروباوەڕی هاوڵاتیانی رەسەن ویبهالا بوو بەسەر ئینجیلدا, ئەوان هەر 33 نەتەوە رەسەنەكەی وڵات جۆرە كریستانێكیان بۆ خۆیان لە گەڵ بەهاكانی مەسیح گونجاندبوو, رەتی چەوسانەوەو رەگەز پەرستی دەكات, بۆیە ئەو كەنیسانە رەتی ئیمانەكەیان دەكەنەوە.
مۆرالیس لە وڵات چی كردبوو؟
لە مێژووی كۆماری پۆلیڤیا مۆرالیس زۆرترین ماوە لە وڵاتی كودەتا سەربازییەكانی سوپا 35000 كەسیەكەدا حوكمڕانێكی سەقامگیر بووە, لەو ماوەیەدا حوكمڕانی جێگیر بووە و هەمووان هەستیان بە بوونی دەسەڵات و گەڕاندنەوەی كەرامەت كردووە, بە تایبەت زۆرینەی هاووڵاتینی دانیشتووانی رەسەن, لەو ماوەیە تامی هاووڵاتی بوونیان كرد و بەهرەمەند بوون لە سامانی دەوڵەت و زۆرێكیان زانكۆیان تەواو كرد, كە پێشتر خەون بوو, لەماوەی ئەو 14 ساڵەدا جگە لە گەڕانەوە كەرامەت بۆ هاووڵاتیانی رەسەن و تێكەڵەكان”رەسەن -ئەوروپی”, لە روی ئابووری و ئازادییەكانەوە كۆمەڵێك هەنگاوی گرنگی نا: , گرنگترینیان
1- جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت.
2- نەخوێندەواری لە13% ەوە دابەزی بۆ 2,4%, بێكاری لە 9,2% دابەزی بۆ 4,1% , هەژاری لە 60,6% دابەزی بۆ 34,6% , زۆر هەژاری لە 38,2% دابەزی بۆ 15,2%.
3- بەرهەمی نەتەوەیی وڵاتی لە 9 ملیار دۆلارەوە بەرز كردەوە بۆ 43 ملیار و 687 ملیۆن دۆلار.
4- پارەی یەدەكی وڵاتی لە ملیارێك و 85 ملیۆن دۆلارەوە بەرز كردەوە بۆ 15 ملیار و 282 ملیۆن دۆلار.
5- بە خۆماڵیكردنی وزەو سامانی ژێر زەمینی وڵات كە پێشتر بۆ كۆمپانیا بیانیەكان بوو لە پێنج سەدە لەمەوپێشەوە زێڕو زیوی وڵات بۆ ئیسپانیەكان بوو, ئێستاش خاوەند 9 ملیۆن تەن یەدەكی لیسیۆمە, كە روحی پاتری ئۆتۆمۆبێلی كارەباییە, كە جیهان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕوات., ئەگەری بەرز بوونەوەی بۆ 21 ملیۆن تەن هەیە
6- دابینكردنی خوێندن و نەخۆشخانە بۆ هاووڵاتیان, پێگەیاندنی چینێكی بەرفراوان لە هاووڵاتیانی رەسەن, جاران جوتیارێكت نابینی دەرچووی زانكۆ, ئێستا نەوەیەكی لێیان گەیندە زانكۆ.
7- كەمكردنەوەی ئیمتیازاتی سەرۆك كۆمارو جێگیرەكەی و وەزیرەكان, دەرگای كۆشكی كۆماری خرایە سەر پشت بۆ هەمووان.
8- بەشداریپێكردنی ژنان و هاوڵاتیانی رەسەن لە حوكمڕانی و نەهێشتنی ئاپارتایدی جنسی و رەگەزی.
9- زیادكردنی لانی كەمی كرێ بە رێژەی 50% و دابەزاندنی تەمەنی خانەنشینی لە 65 ساڵەوە بۆ 58 ساڵ.
ئەمەو دەیان و سەدان چاكسازی دیكەی لە بەرژەوەندی هەژاران و هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤی ئەنجامدا, هەموو ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ ئەو دەستكەوتانە بوو, بەرەو روی كودەتاكە بوونەوە.
هەڵەی مۆرالیس
مۆرالیس هەڵەیەكی ستراتیژی گەورەی كرد كاتێك خۆی بۆ چوارەم خولی سەرۆك كۆماری كاندید كردەوە, لە كاتێكدا دەیتوانی جێگیرەكەی ئەلفارۆ غارسیای تێكۆشەرو سەركردەی پارتیزانی پێشتر” سەركردەی بزوتنەوەی ماركسیستی تۆباك كاتاری پۆلیڤیا” كاندید بكات, سپی پێستێكی رۆشنبیری ناسراو مێژوو نووسێكی بە بڕشت و ناسراو و چەپگەرایەكی جێگیر بوو, لە دوای كودەتاكەش هەر بە یاوەری مایەوە, یاخود بەهەمان شێوەی ئێستا لویس ئارسا و جێگیرەكەی دیڤید شۆكیۆانكا كاندید بكردبایا, كە سێ خول وەزیری ئابووری بووە لە حكومەتەكەی, سەرۆك و جێگرەكەی هەردوكیان وێڕای بیروباوەڕی سیاسییان لە گەلی ئیمارای رەسەنن, مۆرالیس پێش هەموو شتێك قوربانی چوارەم خولی كاندید بوونیەتی لە دەرەوەی دەستوورەوە, بە پێگەیەكی لاوازەوە چووە هەڵبژاردنەوە, دابەزینی دەنگەكەشی لە ” 53%, 64%, 61%” ەوە بۆ 47% بۆ خۆی پاشەكشەیەكی 14% یی بوو لە ئەنجامەكانی خولی پێشوو, دەنا ئەوەی دەوترا ساختە كردن دوور بوو لە راستیەوە,
لۆلا سەرۆكی پێشووی بەرازیل پێی وت: خۆت كاندید بكەیت بۆ چوارەم جار دەیبەیتەوە بەڵام هەڵەیە, مۆخیكا باوكی هەژارانی جیهانیش هەمان ئاگاداركردنەوەی پێیدا,
كەچی نەیارەكانی رێگایان پێی داو خستیانە بۆسەوە, ئەمینداری گشتی رێكخراوی وڵاتانی ئەمەریكی لویس ئەلماغرۆ دانی نا كە رۆڵی گێڕاوە دژ بە مۆرالیس لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2019 دا, وە رێگادان بە خۆكاندیدكردنەوەی مۆرالیس لە لایەن ئەلماغرۆوە لەبەر ئەوە بوو باوەڕی وابوو لە هەڵبژاردنەكە دەدۆڕێت, وەك بەشێك لە پیلانگێڕی كە دووساڵ پێش هەڵبژاردنەكە ئامادە كرابوو , ئەوان گرەویان لەسەر دۆڕانی كردبوو, كە بردییەوە بەرەو روی بوونەوە, چونكە ئەنجام پێچەوانەی نەخشەكەیان بوو, هەمووان دەزانن لایەنگرانی ئەو هاووڵاتیانی رەسەنی ناوچە هەژارو دورەكانەو سندوقەكانی دەنگدانی ئەوان درەنگتر دەگەنە ناوەندەكانی جیاكردنەوە, ئەوەی كێشەی لەسەر بوو, زۆر كەمتر بوو لەوەی ئەنجامەكان بگۆڕێت, دەوترا گزی هەڵبژاردن لە 78 ناوچە كراوە بەهۆی دوا كەوتن لە گەیشتنی ئەنجامەكانی لە كۆی 34555 ناوچەی دەنگدان, كە دەكاتە تەنها 0,22%ی كۆی ناوچەكان, ئەمەش ئەنجامی ناگۆڕی, چونكە ئەو 10,49% لەپێش نزیكترین كاندیدەوە بوو ” 47.08% Evo Morales- Carlos Mesa 36.51% “, ئۆپۆزسیۆنی راستگەرا چیان بكردبایە نایان توانی جیاوازیەكە لە 10,49% ەوە دابەزێنن بۆ كەمتر لە 10%, تەنانەت ئەگەر لە كۆی 0,22%ی دەنگە دواكەوتووەكە, دەنگێكیشی بۆ مۆرالیس نەبوایە, كە دەنگی ناوچەكانی قەڵەمڕەوی ئەو بوون, كە بە پێی یاسا ئەو ژمارەیە سەركەوتنەكەی یەكلا دەكردەوە, بۆیە بە ناچاری نەخشەی كودەتاكەیان داڕشت, پێش هەڵبژاردنیش دەنگۆی كودەتا بڵاو كرایەوە,11 ساڵ پێشتریش هەمان هەوڵدان هەبووە, ساڵی 2008 ویستیان كودەتا بكەن, فیلیپ جولدبێرج باڵوێزی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لە وڵات دەركرا, ئەوكات مۆرالیس ئاستی جەماوەری لەسەروی 60% ەوە بوو, بۆیە ئەستەم بوو سەركەوتنی, سێجار هەوڵی كودەتا شكست پێ هێنرا لە رابردوو, ئێستاش بە دەستوور نایانتوانی بە سانایی كودەتا بكەن, بۆیە نەخشەی كودەتاكەیان داڕشت لە رێگای سوپاوە, كە 14 ساڵ بو زاتی كودەتای وایان ناكرد, چونكە لە مێژوودا پۆلیڤیا سەرۆكی جەماوەری وای بەخۆوە نەبینیبوو, زیاتر لە 50% ی دەنگەكان بهێنێتەوە, كودەتاكە لە رێگای پەرلەمان و ئەنجومەنێكی پیرانی كورسی بەتاڵەوە بەرگی یاسایی بەبەردا كرا, ئەمجارە سوپا كاری خۆی كرد, هیچ بەرگرییەك نەكرا, دەستكەوتی چواردە ساڵ حوكمڕانی توایەوە , مۆرالیس لە تەنگانەدا كەماسییەكەی بۆ دەركەوت, وەلێ كارلەكار ترازابوو, نایتوانی ئاوڕ بۆ دواوە بداتەوە, وتی هەڵەمان كرد خەڵكمان چەكدار نەكرد وەك فەنزوێلا, شەپۆڵی هاووڵاتیانی رەسەن بێ چەك زەلیل بوون بەدەست كەمایەتیەكی چەكداری فاشیستەوە, سوپا كە نەتوانرا بێلایەن بكرێت, وەك ئامراز بە دەست كەمایەتییەوە مایەوە, هەموو كات وەك پاژنەی ئەخیل خاڵە لاوازەكەیە.
ئەوەی كرا كودەتایەكی سەربازی سیاسی بوو لە بەرگی تازەدا, كە پرۆسەی دەستلەكار كێشانەوەی كودەتایی و تۆقاندن و پەیڕەو كردنی یاسای گاڵتەجاڕیانەی بێ تەواو كردنی لانی كەمی یاسای لە گەڵدا بوو, وەلێ ئامانجە كۆنەكە ئەوەیە چەپ و دانیشتوانی رەسەن بڤەن لە كۆشكی كۆماری, مۆرالیس وجێگیرەكەیان وادار كرد دەست لەكار بكێشنەوە, دواتر رێگا نەدرا سەرۆكی ئەنجومەنی پیران و جێگیرەكەی و سەرۆكی پەرلەمان بچنە كۆبونەوەی ئەنجومەنی پیرانەوە كە مافی بوون بە سەرۆكیان هەبوو, هەموو سەر بە پارتی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالستی بوون, بۆیە جێگیری دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی پیرانیان دیاریكرد بە سەرۆك لە كۆبونەوەیەكی نا شەرعیدا كە زۆر كەمتر لە نیوەی ئەندمانی ئەنجومەنی پیران ئامادە بوون, لە كۆبونەوەیەك كورسییە بەتاڵەكان زۆر زیاتر بوون لەوانەی لە ژورەوە بوون, بە هەنووكەشەوە پەرلەمان دەست لەكار كێشانەوەی سەرۆك و جێگیرەكەی ئەوكاتی پەسەند نەكردووە, كە پارسەنگ لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران بەلای مۆرالیسەوە بوو ” 88 لە كۆی 130 پەرلەمانتار, 25 لە كۆی 36 ئەنجومەنی پیرانی هەبوو”, هاوكات كاتی خۆی پەرلەمان دەست لەكار كێشانەوەی كارلۆس میسای لە ساڵی 2005 رەتكردۆتەوە, ئەمەش پێشینەیەكی شەرمەزارییە بۆیان,بە تایبەت بۆ میسا, بەدوای ئەو سیناریۆ كرچ و كاڵەدا حكومەتێكی سەربازی فاشیستانەیان راگەیاند, لە مۆرەكانی راستگەرا سپی پێستە ئۆلیگارشیەكان, لە گەڵیشیدا سوپایان سەربەستكرد لە سەركوتكردنی ناڕەزایەتیەكان, ژمارەی قوربانیان و برینداران و زیندانیان لە 9 رۆژی دوای كودەتاكە دەیان جاری 20 رۆژ خۆپیشاندانی ئۆپۆزسیۆنە لە سەردەمی مۆرالیس كە ئەوكاتیش زۆرینەی ناڕازییە راستگەرا فاشیستەكان ئەنجامیان دا.
شیری چۆلەكە گەیشت
لە كۆتاییدا شیری چۆلەكەكە وەك خۆشترین موژدە لە ئەمەریكای لاتینەوە دەركەوت, ئیرادەی جەماوەر بەسەر هێزی دۆلار سەركەوت, كودەتای پۆلیڤیا لە رێگای سندوقی دەنگدانەوە وەك پولی دۆمینۆ هەرەسی هێنا, 18ی ئۆكتۆبەر بە ئەندازەی 11ی ئەپرێلی 2002 فەنزوێلا گرنگ بوو بۆ كیشوەری ئەمەریكای لاتین, كودەتای سەربازی بە كودەتای گەلی و ئیرادەی گەل وەڵام درایەوە, چونكە ئەوان وەك ئەمەریكای لاتین زیاتر لەسەر یەك ئاواز شایی دەكەن, كە ئاوازی جیڤارایە, پۆمبیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكاو جانین ئانییز سەرۆكی كودەتاكەری كاتی پۆلیڤیا ئاڵای سپی شكستیان بەرز كردەوە لە بەرامبەر ئەو سەركەوتنەی گەلی پۆلیڤیا.
كودەتاكەی نۆڤەمبەری 2019ی پۆلیڤیا نەك كۆتایی بە بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم وەك شیلی و زۆربەی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین لە قۆناغە جیاجیاكان حەوت دەیەی رابردوو نەهێنا, بەڵكە بووە داینەمۆی هاتنەوە مەیدان و بەهێزتر لە جاران, بە سەركەوتن لە هەڵبژاردنەكان قوناغی دووەمی حكومەتی پەمبەیی دژ بە لیبرالیزمی نوێ لە ئەمەریكای لاتین دەست پێدەكاتەوە, وەك واشنتۆن پۆست هوشیاركردنەوەی شەپۆڵی پەمبەیی دایەوە و نووسی سۆسیالستەكان پۆلیڤیا شەپۆڵی پەمبەیی لە ئەمەریكای لاتین زیندوو دەكەنەوە.
پۆلیڤیا لەچاو مەكسیك و ئەرجەنتین قورسایی نییە, بەتایبەت لە روی ئابوورییەوە, كە بەرازیل یەكەمی كیشوەرەكەو مەكسیكیش دووەمیانە” پۆلیڤیا بەرهەمی نەتەوەیی ساڵانەی 45045 ملیۆن دۆلار, مەكسیك 1,74 ترلیۆن دۆلار , واتا 38 جارێتی, ئەرجەنتین 449 ملیار دۆلار واتا 10 جارێتی, بەڵام سەركەوتنەكە لە سەركەوتنی چەپ لەو دوو وڵاتە گرنگترە كە پێشتر بەدەستیان هێنابوو, بەهۆی تێكشكانی عەقڵی كودەتاچی ئۆلیگارشی لوتبەرزی سپی پێستەوە, لە هەڵبژاردنەكەی 18ی ئۆكتۆبەر لویس ئارس كاندیدی مۆرالیس 8,02%ی لە مۆرالیسی 20ی ئۆكتۆبەری 2019 زیاتر دەنگی هێنایەوە, دەنگی دۆڵفینەكە زیاتر بوو لە خاوەنەكەی وەك راستگەراكان بە دۆڵفینی مۆرالیسی ناو دەبەن,” لویس ئارسی 28-9-1963 كاندیدی سۆسیالستەكان 55,10%ی دەنگەكان , كارلۆس میسا 12-8-, 1953 , 28,83% , لویس فرناندۆ كۆماتشۆ 15-2-1979, 14%ی دەنگەكان”, لە هەڵبژاردنەكە 88,42%ی دەنگدەران بەشدارییان كرد.
هاوكات 75 كورسی پەرلەمان لە كۆی 130كورسی و 21 كورسی ئەنجومەنی پیران لە كۆی 36 كورسی ئەنجومەنەكەیان بەدەست هێنا, هەرچەندە بڕیاری یەكلاكەرەو 24 كورسی دەیدا بۆ گۆڕانكاری دەستوری, بەمەش وەك مۆخیكا باوكە خۆشەویستەكەی چەپی جیهان وتەنی كودەتای لیسیۆم كۆتایی پێ هات, هەرچەندە لە كۆی 10 هەرێم بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 4 لەو هەرێمانەی پێ كۆنترۆڵ نەكراوە, بەڵام تیاندا یان هێزی كاریگەرە یانیش یەكەمە بێ زۆرینەیە, بەتایبەت شاری بۆرژوا سپی پێست نشینی ئۆلیگارشیەكان سانتا كرۆز, كە سەرچاوە نا ئارامیەكانی سەردەمی كودەتا و دوای هەڵبژاردنەكەو ئایندەشە, لە سانتا كروز بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 36,21%ی دەنگەكانی هەیە, فرناندۆ كۆماتشۆ راستی فاشیست جگە لە سانتاكروز كە تیایدا 45,07% ی دەنگەكانی هەرێمەكەی هێناوەتەوە ” دوای لاباز دووەم گەورەترین هەرێمە لە روی ژمارەی دانیشتوانەوە 3,420,084, وە گەورەترین لە روی روپێوەوە 33,74%ی خاكی وڵاتە , 25 كورسی پەرلەمانی هەیە”, لە شوێنەكان دیكەی وڵات پەراوێزە, ئەو تەنها سەركردەی هەرێمێكە بە ناتەواوی, لە هەرێمی بنی لە باكور كۆماتشۆ 23,70%ی دەنگەكانی هەیە و میسا 39,17%ی دەنگەكانی ئەو هەرێمەی هەیەو یەكەمە تیایدا, لە باندۆ دووەم و سێیەمن بە هەردو لایان 52,11%ی دەنگەكانیان هەیە,لە هەرێمی تاریكا لە باشور كە بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم 41,62%ی دەنگەكانی هەیە, لێ ئەوان بە هەردو لایانەوە زۆرینەن.
سەركەوتنی چەپ لە پۆلیڤیا هاوكات بوو لەگەڵ سەركەوتنی راپرسیەكەی گەلی شیلی, لە راپرسیەكەی 25ی ئۆكتۆبەری 2020دا گەلی شیلی, رێك هەفتەیەك دوای هەڵبژاردنەكەی پۆلیڤیا بەڕێوە چوو, بە 78,99%ی دەنگەكان بڕیاری گۆڕینی دەستورەكەی بینۆتشەیان دا , كە دەستورە نوێیەكە لە لایەن لیژنەیەكی هەڵبژێردراوەوە بنووسرێتەوە, راستڕەوەكان بە نا دەنگیان دا لە راپرسیەكە, راست لە شیلی دۆڕانێكی قورستر لە پۆلیڤیا دۆڕا, لە كۆی 345 شارەوانی 340ی دەنگیان بە گۆڕینی دەستورەكەی پینۆشە دا, ئەو شارەوانییانەی دەنگیان بە گۆڕینی دەستور نەدا, سێیان گەڕەكی دەوڵەمەند نشینی پایتەخت بوون بە ناوەكانی فیتاكۆرا, ولوس كۆندیس زلو بارنیشا.
لە هەڵبژاردنی وڵاتی گویانای ئەمەریكای لاتینیش, پارتی گەلی پێشكەوتنخوازی چەپ – ماركسی لە هەڵبژاردنی 2ی ئازاری 2020دا بە هێنانی 33 كورسی لە كۆی 65 كورسی پەرلەمان گەیشتنەوە بە دەسەڵات, بۆیەكەمجار لە وڵات كەسایەتیەكی بە رەچەڵەك موسڵمان بەڵام ئایدیا چەپی سۆسیالستی و عەلمانی بەناوی عیرفان عەلی بووە سەرۆك كۆماری وڵات.
لە ئۆرۆگوایش دوای ئەوەی لە دیسەمبەری 2019 چەپەكان لە هەڵبژاردندا دۆڕان, پاش 15 ساڵ لە حوكمڕانی, كەچی لە سەپتەمبەری 2020 پایتەختیان بە 52% بردەوە, كە لە كۆی 3,4 ملیۆن دانیشتووانی وڵات 1,3 ملیۆن هاووڵاتی لە خۆ دەگرێت, ئەندازیاری كارەبا و سەركردە لە حیزبی شیوعی خاتوو كارۆلینا كۆس براوەكەی ئەمجارە بوو, بووە پاریزگاری مەزنی پایتەخت.
لە ئیكوادۆریش كە نەیانهێشت سەرۆكی چەپگەرای پێشوو رەفائیل كۆریا بەشداری هەڵبژاردن بكات بۆ پۆستی جێگیری سەرۆك, بەڵام پێشبینی دەكرێت هاوپەیمانی یەكێتی لە پێناو هیوا لە هەڵبژاردنی 7-2-2021 دا دەنگی یەكەم بهێنێتەوە, چەپ لەو تەنگژەیەی بەدوای كودەتا هەڵگەڕانەوەكەی مۆرینۆ لە چەپ, یان دروستتر خیانەتەكەی لینین مۆرینۆ, وەك هیزی یەكەمی وڵات خۆی رێكبخاتەوە, راپرسیەكان دەریدەخەن لە ئیكوادۆر هەڵبژاردن بكرێت كوریسمۆی چەپ دەیباتەوە .
لە فەنزوێلاش لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا كە لە 6ی دیسەمبەر ئەنجامدرا,پارتی سۆسیالستی دەسەڵاتدار بە هێنانی 69,32% ی دەنگەكان بردییەوە , وێڕای دەنگی چەپ و شیوعیەكان 2,73% و هاووڵاتییە رەسەنەكان, هەرچەندە لە دەنگدانەكە تەنها 30,5%ی هاووڵاتیان , 9% كەمتر لە هەڵبژاردنی پێشوو بەشداری دەنگدان كرا.
هەموو ئەمانە بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی مەكسیك و ئەرجەنتین و ناوخۆییەكانی بەرازیلەوە, تەنانەت بە هەڵكشانی بیری سۆسیالستی لەناو گەنجانی ئەمەریكا, وە بە قەیرانە ئابوورییەكانی وڵاتانی ئەمەریكای لاتینەوە كە پێشبینی دەكرێت ئەمساڵ بەرهەمی نەتەوەیی بە رێژی 10% داببەزێت, وە 15 ملیۆن هاووڵاتی كیشوەرەكە پەیوەست بنەوە بە سوپای هەژارانەوە, بۆمان دەرەكەوێت, كە ئاراستەی دەنگدان لە كیشوەرەكە گۆڕاوە, وتەیەكی ئەفریقی هەیە دەڵێت كە مۆسیقا دەگۆڕێت , سەماش لە گەڵیدا دەگۆرێت,
هەموو سەركردە چەپەكانی ئەمەریكای لاتین ئاهەنگیان گێڕا بۆ سەركەوتنی پۆلیڤیا, لە لۆلاوە بۆ مۆخیكا, وڵاتانی فەنزوێلاو ئەرجەنتین و مەكسیك و نیكاراگوا هەموو بادەی خۆشییان هەڵدایەوە.
راستگەراكان دۆش دامان
سانتاكروز ” سانتا كرۆز گەورەترین شاری پڕ دانیشتووانی پۆلیڤیایە, 35%ی بەرهەمی نەتەوەیی وڵات بەرهەم دێنێت, 40%ی وەبەرهێنانی بێگانەش لە خۆ دەگرێت,لە گەڵ 80%ی بەرهەمی كشتوكاڵی وڵات.”شوێنی دەوڵەمەندەكان پۆلیڤیاو دڵی ئابووری وڵاتە, زۆرینەی پێك دێت لە كەمایەتی سپی پێستی باڵا دەست بەسەر ئابووری و سیاسەت لە وڵات و دو رەگەكان, ناوچەكانی دی وڵات لە چاوییەوە زۆرینەی هاووڵاتیانی رەسەنی هەژارن, سانتا كرۆز لەو رۆژەوەی ئەنجامی هەڵبژاردن ئاشكرا كراوە, لە یاخی بونەوەدایە بە پشتیوانی كەمایەتی فاشیستەكان, چركە ساتێكیش نوچانی نەداوە.
هەرچەندە دادگای باڵای هەڵبژاردن لە نەیارانی بزوتنەوەی لە پێناو سۆسیالزمن, لێ نەیانتوانی وەك سەرۆك كۆماری پێشوو دان نەنێن بە سەركەوتنەكە, كە بواری مانۆڕی بۆیان تێدا نەماوە, بردنەوەكە بە رادەیەكی گورچك بڕە مانۆڕی بۆ راستگەراكان و سوپاو واشنتۆن و برۆكسل نەهێشتۆتەوە, تەنانە گومان و پرسیاریشی هەموو پێیان قوت دایەوە.
جانین ئانییز كە دانی نا بە دۆڕان, راستگەراكان پەلاماری توندیان دا,هەرچەندە ئەو و چەند كاندێكی دیكەی راست , پێش دەنگدانەكە پاشەكشەیان كرد لە كاندید بوون لە پێناو یەكێتی راست تا رێگا لە بەردەم بردنەوەی چەپ بگرن, ئەوان پێشبینی چوونە خولی دووەمیان دەكرد, وەلێ بردنەوەكە بواری راچەڵكینیشی لێ بڕین, راستی فاشیستی پەڕگیر بەسەركردایەتی كاندیدی دۆڕاو لویس فرناندۆ كاماتشۆ كە تەنها هێزی یەكەمی هەرێمی سانتا كرۆزە دۆڕانێكی قورس دۆڕاو دان بە شكستی هەڵبژاردن نانێن, پێی ناچێت بچنە ژێر باری ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە, هەرچەندە تەنها 14%ی دەنگەكانی هێنایەوە, كەچی دان نانێت بە دۆڕانەكەی, مانگرتنی 48 كاتژمێری راگەیاند, ناڕەزایەتی لە سانتا كرۆز, كۆتشابامبا, ئۆرۆ و سوكری بەڕێوە برد, هاوكات ئۆپۆزسیۆنی سەردانی تیپی هەشتی سانتاكرۆزیان كرد , داوای كودەتایان كرد, بۆ ئەوەی دەسەڵات نەكەوێتە دەست شیوعیەكان, لە هەندێك شاری رۆژهەڵاتی وڵات خۆپیشاندان دەستی پێكرد و داواكرا دەسەڵات تەسلیم نەكرێت, ئەنجامی هەڵبژاردن رەتبكرێتەوە, ئەمەش باوەڕ بوونە بە دیموكراسیەت؟؟.
هاوكات پارتە ئۆپۆزسیۆنە راستگەراكان پەلاماری ئۆرلاندۆ جۆتیرۆسی سەرۆكی ساندیكای كرێكارانی كانەكانیان لە 22-10 داو تیرۆریان كرد.
ئێستا فرناندۆ كاماتشۆ كاندیدی فەرمانڕەوای هەرێمی سانتاكرۆزە لە لایەن پارتی راستگەرای فاشیستی كریمۆسەوە, كە داوای پۆلیڤیایەكی فیدرالی دەكات, وەك هەنگاوێك بۆ جیاكردنەوەی هەرێمەكە, چونكە ئومێدێكیان بە كایەی هەڵبژاردن نەماوە, شەڕەكە بۆتە شەڕی ناسنامەكان.
بەرەو دۆڕانە مەزنەكە
كاتێك مۆرالیس خۆی بۆ خولی چوارەم كاندیدكردەوە, سەرۆكی پێشووی بەرازیل لۆلا ئاگاداری كردەوە كە هەڵە دەكات, هەرچەندە بردیەوە, بەڵام پێگەی جەماوەری دابەزیبوو, بە ئێستاشەوە نەیارانی نەیانتوانی بەڵگەی گزیكردن لە هەڵبژاردنی پێشوو بخەنە روو, ئەمینداری گشتی رێكخراوی وڵاتانی ئەمەریكا لویس ئەلماغرۆ بە بەهانەی ساختەكردن لە هەڵبژاردن داوای كرد مۆرالیس دەستلەكار بكێشێتەوە, دواتر پەشیمان بوەوە, بەڵام كارلەكار ترازا بوو, دەركەوت هیچ بەڵگەیەك بۆ ساختەكاری نەبووە, هەڵبژاردنەكە پاكژ بووە.
لە بری ئەوەی گزیەكان دەستنیشان بكەن, لە جیاتی ئەوەی سندوقەكانی دەنگدان بپارێزن بۆ هەژماركردنەوە, كەچی لە سانتا كروز بیرۆی هەڵبژاردن سوتێنرا لە لایەن ئۆپزسیۆنەوە, لە شاری فینتۆ سەرۆكی شارەوانی پرچیان بڕی و بۆیەی سوریان كرد وەك ئەتك كردنێك, شەڕێكی سەرانسەریان بە گوتاری فاشیستانە دژ بە زۆرینەی هاووڵاتیانی رەسەن راگەیاند, ویستیان مێژووی زەلیلییەكان بگەڕێننەوە, ئەو چەند رۆژە بووە هێز بۆ توندكردنی شەڕی سەرانسەری لە نێوان كەمایەتی و زۆرینەدا, ئەستەم بوو كۆمەڵگا بگەڕێنرێتەوە پێش مۆرالیس, لەو ماوەیەدا نەوەیەك پەروەردە كرابوو.
فەرماندەی سوپای پۆلیڤی ویلیام كالیمان رامرۆ پاڵەپەستۆی خستە سەر مۆرالیس لە 10ی نۆڤەمبەر دەست بكێشێتەوە, بزووتنەوەی ئبجیلی پۆلیڤیا كە گرێدراوی ئینجیلی ئەمەریكاو بەرازیلە پشتیوانی كودەتا بوون, لویس كاماجۆ ملیاردێر و فاشیست لە سانتاكرۆز, بە پشتیوانی وڵاتانی ئەمەریكا, بەرازیل و كۆڵۆمبیا و ئۆپۆزسیۆنی فەنزوێلی و كەنیسەی ئینجیلی و كاسۆلیكی ئاڵای كودەتاكەی بەرز كردەوە, شەڕ دژ بە تەواوی هاووڵاتیانی رەسەن راگەیەنرا.
لە پرۆسەی كودەتاكە باش داكۆكی نەكرا لە مۆرالیس , خۆیان بۆ شەڕێكی وا ئامادە نەكردبوو, ساندیكای ناوەندی كرێكارانیش لەگەڵ رۆیشتنیدا بوون, بەڵام دواتر بەرەو روی كودەتا چیەكانیش بونەوە, راستڕەوەكان داشیان لەو چركە ساتە وا سوار بوو, ئامادەی گفتوگۆ كردن نەبوون لەگەڵ مۆرالیس, تەنانەت بە ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنیش رازی نەبوون, راستە بزووتنەوەی بەرەو سۆسالزم پارتێكی سیاسییە, وەلێ یەكێتی فكرییان نییە, بەشێك لەوانە پشتیوانی مۆرالیسن بەڵام باوەڕیان بە سۆسیالزم نییە ؟, بەشێكیشیان باوەڕیان بە سۆسیالزمەو نەیاری مۆرالیسن, لەو رۆژەدا پارت لە تەنگژەدا بوو, بەتایبەت مۆرالیس نووسابوو بە كورسییەوەو پاشەكشەی بۆ جوتیارانی دەوڵەمەندی سانتا كرۆز بە تایبەت ئاژەڵدارە گەورەكان زۆركردبوو.
كودەتا چیەكان پەلەیان كرد لە بەتایبەتی كردنی كەرتی گشتی, هەرچیەكیان بەردەست كەوت قسوریان نەكرد, گەندەڵی و تاڵان و كۆمەڵكوژی, بە گشتی ئامارەكانی ئابووری وڵات لە ماوەی ساڵێك حوكمڕانیان سەرتاپا سورن, بەرهەمی نەتەوەیی پێشبینی دەكرێت 11,1% بۆ ئەمساڵ بپوكێتەوە, كەمهێنانی دارایی بودجە 12,1% یە, قەرزەكان 4,2 ملیار دۆلارن زیاترن, وڵات موفلس و قەرزار, 3000 ملیۆن پۆلیفی پارەی هەیە , 1500 ملیۆن ئیلتزامی قەرز دانەوە بۆ كۆتایی ساڵ, زیادبوونی رێژەی بێكاری لە 4,1% ەوە بۆ 11,8% بەرز بۆتەوە, دوای هاتنە سەركاری سۆسیالستەكان بە مانگێك توانیان بێكاری بۆ 10% كەمیبكەنەوە , راوەستانی پڕۆژە ئابوورییەكان…. لە هەمووشی زیاتر شكستیان بوو بەرامبەر نەخۆشی كۆرۆنا, بەهۆی داڕمانی كەرتی تەندروستییەوە, پۆلیڤیا لەو رۆژڤە لە ژمارە 41 ی لیستی نەخۆشكەوتووان ریزی گرت, 143181 كەسی تێپەڕاند, مردووەكانیش گەیشتە 8841كەس.
كودەتاچیەكان نەیانتوانی ژیانی خەڵك باشتر بكەن بگرە زۆرخراپتر بوو, هەژاری چووە سەر, هێرش بۆسەر كەرامەتی زۆرینەی رەسەن گەیشتە لوتكەی نا مرۆڤانە, نەیانتوانی بەرەو روی كۆرۆنا ببنەوە, شوێنەواری تەندروستی و ئابووری خراپی لێكەوتەوە, بۆیە شكستەكەی پۆلیڤیا دەبێتە نموونە بۆ وڵاتانی دی.
تەنانەت ساندیكای كوب ناوەندی كرێكارانیش پێشتر داوای دەست لەكار كێشانەوەی مۆرالیسیان دەكرد, بەڵام نایانەویست بگەڕێنەوە قۆناغی حوكمڕانی نیولیبرالیەت, دوای روخانی مرۆالیس بونە داینەمۆی ناڕەزایەتیەكان بەرامبەر بە دەسەڵاتی راستگەرا كودەتاچیەكان, هەرچەندە جیاوازیەكان تەنها ئایدۆلۆجی نەبوو لە نێوان خەڵك و كودەتاچیەكان, بەڵكە كۆمەڵایەتی , ناسنامە, چینایەتی , شارو دێ , سپی و رەسەن , هەژارو دەوڵەمەند و …. بوون, درزەكە لە نێوان زۆرینەو كەمایەتی كودەتاكەر نەك بە 11 مانگ فەرمانڕەوایی, بە 5 سەدەی رابردوو پڕ نەكرابوەوە, راستە هەڵبژاردن دەنگدان بوو بە نموونەی ئابووری سەردەمی مۆرالیس و رەتكردنەوەی بەتایبەتیكردن و نیولیبرالیەت, بەڵام هاوكات شەڕی كولتورەكانیش بوو, گەڕاندنەوەی كەرامەتە بۆ زۆرینە, جێگیری سەرۆك كۆمار وتی 90%ی هاووڵاتیانی رەسەنمان لە گەڵە, كەواتە هەموو دەنگەكانیان دەنگی ئەوانە, بۆیە پێویستە لەم فازەی دەسەڵاتدارێتی زیاتر لایەنگری هەژاران بن, راستە مۆرالیس بەشداری هەڵبژاردنەكەی نەكرد, وەلێ خەڵك دەنگیان بە نموونەی فەرمانڕەوایی 14 ساڵەی ئەو و دژایەتیكردنی بە تایبەتیكردن دا, دەنگدنەكە لە نێوان دوو كلتور, دوو مۆدێلی ئابووری بوو, لە هەردوكی مۆرالیس هەڵبژاردەی براوە بوو تیایدا.
كودەتا چییە نیولیبراڵەكان لە 3 ئایار و 28 ی یۆنی و 27ی سەپتەمبەر هەڵبژاردنیان دوا خست, دەترسان لە هەڵبژاردن, دەیانزانی چیان تۆو كردووە بۆ دۆرینەوە, بەهۆی فشارەوە لە 13-8 پاش سەپاندنی ئابلووقە لە لایەن ساندیكای كرێكارانەوە بەسەر لابازی پایتەخت, رازی بوون بە هەڵبژاردن لە 18ی ئۆكتۆبەر ئەنجام بدرێت , ناڕەزایەتی دژ بە دواخستنی هەڵبژاردن بووە هۆی نەچوونی ئۆكسجین بۆ نەخۆشەكان زیاتر لە 40 كەس بەهۆیەوە گیانیان لە دەستدا, ئێستا ئەویش كەیسێكە دژ بە مۆرالیس لە لایەن سەرۆكی كودەتاچیی پێشوەوە لە دادگا تۆمار كراوە.
كە تەسلیم هەڵبژاردن بوون, وە ژمارەیەك زۆر لە كاندیدەكان بە ئانیزی سەرۆكیشەوە پاشە كشەیان كرد لە كاندید بوون, بۆ ئەوەی بە كاندێكی راستگەراوە بچنە بەرامبەر كاندیدی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم, ئەوان و رۆژنامەو دەزگا راپرسیەكانیش پێشبینیان وابوو, لە خولی دووەم چەپ بدۆڕێت و درێژە بە دەسەڵات بدەن, لێ پێشبینیەكەیان نەهاتە دی, دۆڕانێك بە تامی سەركەوتنی شۆڕش دۆڕان.
ئێستا چی؟
گۆڤاری ئیكۆنۆمیست, پۆلیڤیای لە پاڵ مالی و نیوزلەندا, تایوان, ئەمەریكا هەڵبژارد, كە لە پێوەری دیموكراسی و مافی مرۆڤ بەرەو باشتر چوونە, شكستی كودەتا لە رێگای شكستی كەمەر شكێنی هەڵبژاردن و جەمسەر بەندی كۆمەڵگا لە روی كۆمەڵایەتی و مۆدێلی بەڕێوەبردنی ئابووری, رێگای مانۆڕی لەبەردەم بەرەی هێزو پارەو كودەتا بڕی.
مۆرالیس كە بە هەڵاتن وڵاتی جێ هێشتبوو, وەك پاڵەوان بە پێشوازی ملیۆنی لە شارەكان پێشوازی لێكرا.
پێش تەسلیمكردنی دەسەڵات, حكومەتی راست داوای 350 ڤیزای بۆ حكومەتی كودەتا كرد بۆ هەڵاتن, دوایی گەیشتە 445, بەشێكی زۆر بەشدارانی كودەتا وڵاتیان جێهێشت, حكومەت بڕیاری گۆڕینی فەرماندەی سوپای دەركرد, بە دوایدا بڕیاری گرتن بۆ كۆڵۆنێڵ ئیڤان رۆخاس كە ماڵی مۆرالیسی سوتاندبوو دەرچوو, ئەنیز ویستی رابكات خەڵك نەیان هێشت, كە بڕیاری ژمارە 4078 ی لە 14 نۆڤەمبەر واژۆ كردبوو, تیایدا هێزە چەكدارەكانی لە بەرپرسیارێتی تاوان لە سەركوتكردنی خەڵكدا بێبەریكردبوو, كودەتا چییەكان زۆریان هەڵاتن بۆ بەرازیل و ئەمەریكا, لێپرسینەوە دەكرێت لە كودەتا, بەرپرسی پایگای كۆتشاباما ئەلفریدۆ كۆیلار دەستگیر كرا, بە تاوانی كوشتنی 12 كەس و برینداركردنی 125 كەسی دی, ژەنەرال ئەلفریدۆ كۆیلار خرایە ژێر چاودێری توندەوە, كەیس لەسەر تاوانەكان دوای كودەتاكە كرایەوە, كە كۆی گشتی 37 كەس كوژران, كە 27یان راستەوخۆ بە گولە كوژرابوون, و 522 كەسیش بریندار كران, كۆمەڵكوژی سینكاتا لە 19ی 11ی 2019 , لێكۆڵینەوەی لێدەكرێت.
داواكاری گشتی پۆلیڤی لێكۆڵینەوە لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆماری فرناندۆ كاماتشۆو 5 كەسی تر كردەوە, لە ناویاندا باوكی و فەرماندەی سەربازی هەن , تۆمەتبارن بە ئەنجامدنی تاوان لە كاتی كودەتا سەربازیەكە.
سەرۆكی پۆلیڤیا دەڵێت: ئەو سەربازانەی گلاونەتەوە هەردوو كۆمەڵكوژی سینكاتا لە شاری ئال ئاتۆ و ساكابا ناتوانن لە بەرپرسیارێتی هەڵبێن.
بەڵام حكومەت لێكۆڵینەوە لە كودەتاكە و لێكەوتەكانی سپارد بە لێژنەی مافی مرۆڤی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین, بۆ ئەوەی دادوەری لە دەست نەدات .
مۆرالیس چی دەكات؟
مۆرالیس لە كۆبونەوەی پارتەكەی دیاریكرایەوە بە سەرۆكی بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم و سەرپەرشتیكاری هەڵمەتی هەڵبژاردنی ناوخۆیی پۆلیڤیا لە 7ی ئازاری داهاتوو, بۆ هەڵبژاردنی هەرێمەكان بەڕێوە دەچێت، لە ئێستاوە هەڵمەتی هەڵبژاردن گەرمەو ململانێكان سەختن, بۆ ئەوەی بردنەوەكان بپارێزرێت, بزووتنەوەی بەرەو سۆسیالزم پێویستی بە سەركەوتن هەیە, بە تایبەتیش شەڕە سەختەكە دەكەوێتە شاری سانتا كرۆزەوە, راستگەراكان لەسەر ئاستی وڵات 38 هاوپەیمانیان دروستكردووە بۆ هەڵبژاردنی 7ی ئازاری شارەوانیەكان, لێ لە سانتا كرۆز نەیانتوانیووە بە هاوپەیمانی بچنە هەڵبژاردنەوە, لە حوكمڕانی سەرتاسەریش بێ ئومێد بوونە, بۆیە ئەگەری هەیە لە داهاتوودا هەوڵی جیاكردنەوەو پارچەپارچە كردنی وڵات بدەن.
هەنگاوەكانی حكومەت بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی هەژاران
حكومەت لە یەكەم رۆژی دەست بەكاربوونی, بڕیاری بە پەلەی دا بۆ هاوكاریكردنی برسیەكان, جگە لە لێپرسینەوە لە كودەتا, هەنگاوی دووەمیش سەپاندنی باجی سامانە بەسەر ئەوانەی داهاتیان لە 30 ملیۆن پۆلیڤار ” 6,89 پۆلیڤار دۆلارێكە”ساڵانە زیاترە, كە 150 كەس دەگرێتەوە, بەمەش دەیەوێت ساڵانە 110 ملیۆن پۆلیڤار بگەڕێتەوە بۆ حكومەت.
هەر لەو مانگەدا توانی رێژەی بێكاری لە 11,8% ەوە دابەزێنێت بۆ 10%, وە بەهۆی تایبەتیكردنەوە ئەو كارگاو كارخانە دەوڵەتیانەی لە كار راوەستێنرابون كاریان پێ بكاتەوە, پێش كودەتای لیسیۆمیش لەگەڵ چین و روسیا رێك كەوتبوون كە پێكەوە كار بكەن بۆ دەرهێنانی كانی لیسیۆم و دامەزراندنی كارگای پاتری ئۆتۆمۆبێل لە ناوچەكانی كانەكانی لیسیۆم دروست بكەن, حكومەت چاوی بڕیوەتەوە ئەو رێكەوتنانە, هاوكات لە پەیوەندە نێو دەوڵەتییەكان گەڕایەوە بۆ پێش كودەتاكە .
شەڕی كۆرۆنا تەواو نەبووە, شوێنەواری قەیرانی ئابووری توندە, بەڵام هاوكات كەرامەت بۆ زۆرینە گەڕاوەتەوە, لە پاڵ كەرامەت پێویستیان بە سكی تێریش هەیە, شیری چۆلەكە ئەگەر گۆشتی چۆلەكەی لە گەڵدا نەبێت خەونە, بۆیە چارەسەر ئاهەنگی سەركەوتن كۆتایی دێت, خەڵك چاوەڕوانی كار و نان و ئازادییە.
