رەزا شـوان: پەروەردەی منـداڵان بە جوانیخـوازی.
دەشێ پێناسەکردنی جوانی زۆر ئاسان نەبێ، چونکە ئەم زاراوەیە پێویستی بە پێناسەی جـیاواز هەیە. بۆ روونکردنەوە بە شێوەیەکی ساکار، جـوانی بریتییە لە خۆشەویستی و لە کۆششکردن بە دوای جوانیدا. هەروەکو لە هونەر و جووڵە و موزیک وژیاندا هەیە.
جـوانی هەستکـردن و پێزانینی تاقـیکردنەوە هەستییە خۆشـەکانە. دەشوتـرێت جـوانی توانـای تێگەیـشتنی کـارە هـونەرییـەکـانە لە شـێوەی رەخـنەدا، بەپـێی پێـوەرەکـانی کە رۆشنبیری دیاریی دەکات. جـوانی چەمکـێکە کە لە کولتوورە جـیاوازەکانی جیهاندا، لە زانیارییە رەوشتییەکان و کۆمەڵایەتییەکـن و دەروونناسی کۆمەڵایـەتیـدا، لیکـۆڵینەوەی لەسەر دەکەن. چەندین زانـا و پەروەردەکاری شارەزا سەرقـاڵی لێکۆڵینەوەی جوانین.
هەمـوو مرۆڤـێک ناتوانێت ببێت بە هونەرمەندێکی ئاوازدانەری موزیکی و گـۆرانی یا ببێت بە شاعـیر و نووسەرێکی بلیمەت، یا شێوەکارێکی بیرفـراوان، یا وەرزشکارێکی هەڵکەوتـوو. بەڵام دەتـوانن لە جـوانی تێبگەن و چـێژ و خـۆشی لـێوەربگـرن. تـوانـای
هەستکردن بە جوانی، رۆحی مرۆڤ دەوڵەمەنتر و دڵی پاکتر و دەروونی باشتر دەکات.
کێ هەیە لە ئێمە کە رۆژی چەنـد ـارێک نەـێتە بەردەم ئاوێنـە و سەیـری خـۆی نەکات و سەری بە شانە نەکات و سەیـری جلوبەرگە جوانەکانی نەکات. یا بەبێ ئوتـووکـردنی جلەکانی بچێتە دەرەوە. ئەمەیان جـوانی دەرەوەمـانە و بە چـاو دەیبینین. بەڵام پێویستە بایەخ بە جوانی ناخی ناوەوەمان بدەین، کە هـەستـێکی دەروونیـیە و بە چـاو نابینرێت. پێویستە بە رەواڵەـت و رووکەشـش نەخەڵەتێـین. زۆر کـەس هـەن، لە دەرەوە جـوانن، بەڵام لە نـاوەوە ناشـیرینن. هـەر شتـێک ببریسکـێتەوە ئـەوە ناگەیـەنێـت کە زێـڕ بێـت. یا تەنیا بـڕیار لەسەر بەرگی پەرتـووک بدەین، بەبێ ئەوەی کە نـاوەڕۆکی پەرتووکەکە بیخـوێنینەوە کە چـی بابـەتـێک جـوانی لەخـۆی گـرتـووە.
(کۆنفـۆشیۆس) دەڵێت:”هەمـوو شتـێک بـڕێک جـوانی هـەیە، بـەڵام هەمـوو کەسـێک ناتـوانێت بیبیـنێت”
(سیگمۆند فـرۆید) دەڵێت:”جـوانی بە گەلێک شێوە لەدایک دەبێت.. تەنیا سووچەکەت بگـۆڕە، لە هەمـوو شـوێنێکـدا دەیبیـنیت”
(شکـسپـیر) یش دەڵێت:”جـوانی و ناشـیرینی نیـیە، بەڵکـو بیرکـردنەوەی مـرۆڤـە، کە جـوانی و ناشـیرینی لێکـدەداتـەوە”
(مستەفا سوباعی) دەڵێت:”جـوانی کـراسـێک نییە کە بمانـڕازێنێـتەوە، جـوانی، جـوانی زانسـت و ئـەدەبـە”
هەر یەکە لە ئێمەش بۆچـوون و هەڵسەنگاندنی جیاوازمان. لە بارەی جـوانییەوە هەیە.
ئەوەی بە لای منەوە جوانە، دەشێ بە لای تۆ یا ئێوەوە جوان نەبێت، یا بە پێچەوانەوە، چونکە لە هەسـت و روانین و خـۆشی و چـێژوەرگـرتن لە جـوانی وەکـو یـەک نین. گەر وانەبوایە هەمەڕەنگەیی و و هەمەچەشنەیی نەدەهاتنە ئاراوە. گەر من حەزم لە رەنگی وەنەوشەیی بێت، دەشێ تۆ حەزت لە رەنگی قـاوەیی بێت، ئەو حەزی لە رەنگی سـەوز بێـت و… هـتد. گەر بە چـاوی گەشبینییەوە لە بـوون بـڕوانین، دەبینین جـوانی لە هەموو گەردیـلەیەکـدا هـەیە. تەنانـەت لە ناشـیرینیـشدا، جـوانی دەبینین.
ژیان بەبێ جوانی و هونەر، وەکو زەوییەکی قـاقـڕ وایە. دەبینین کەسانی دارا پارەیەکی زۆر لە دیکـۆری دەرەوەی ماڵـەکانیان و باخچەکـانیان خەرجـدەکـەن. بۆ ئـەوی چـێژی جـوانی و خـۆشی بە خۆیـان و بە بینەرانیان ببەخـشن. گوزایـشتیشە لە جوانیخوازیان.
پەروەردەی منداڵ بە جوانیخوازی، لە ماڵەوە و لە خێزانەوە دەست پێدەکات، گەر دایک و باوکێک جوانیخـوازبن. هەست و چـێژی جـوانییـان هـەبێت، لە دیکـۆر و رازانـەوە و سـتایـل و رێکخستنی ناومـاڵ و شتومەکەکانیانةدا دەردەکەوێت، شوێـنی پاک و جـوان و گونجاوی شتەکان پێکەوە، گوزارشتە بۆ کەسانی جوانیخواز. ئەم جـوانسازییە هـەر لە منـداڵییەوە کاریگەرییـان لەسەر منـداڵانی بچـووک هـەیە. دایـکان و بـاوکانی هـۆشـیار، هەر لە کۆرپەییەوە منـداڵەکانییان هـۆگری جـوانی دەکەن و بە خۆشی و چـێژی جـوانی پەروەردەیـان دەکـەن و رایـان دەهـێنـن. دەبیـنین دایکانی جـوانـیخواز بـە کەمەرەکـانی لانکەکـانی کورپەکانیانـدا، موورووی جـوان و رەنگـاوڕەنگ هەڵـدەواسن، یا بازنـگ و ملوانکەی رەنگاوڕەگیان لە دەست و ملیان دەکـەن. یا ژووری منـداڵەکانیان بە جۆرەها شتی رەنگ گەش و جـوان دەڕازێننەوە. ئەمانە کارێکی ئەرێنین بۆ روواندنی هەست و چـێژی جـوانی لە دەروونی منداڵە کـۆرپـەکـانیان.
کۆمپانییەکانی دروستکردنی بابەتەکانی یاریی منـداڵان، بۆ سەرنجڕاکێشانی منداڵان بە لای بابەتە دروستکراوەکـانیان، بە رەنگی گـەش و جـوان بابەتەکـان دروست دەکـەن.
لە دوای ماڵـیش، باخچـەی منـداڵان رۆڵێکی گـرنگی هـەیە، لە گەشەکـردنی هـەست و چـێژی منـداڵان بۆ جـوانی. لە میانـەی پـرۆگـرام و بەرنامەی داڕێـژراوی فـێرکـردنـدا.
بەداخـەوە، لە بەشـێکی زۆری باخچـەکانی ساوایـان و لە قـوتابخـانە سەرەتـاییەکـانی کوردستانـدا، هـێـندەی خـەریکی پەسـتانـدنی زانـست و زانیـارین لە مێـشکی منـداڵانی کوردمانەوە، لایەنی گرنگی و پێویستی جـوانیان پشتگوێخستوون. بەڵام زۆر پێویستە کە سروشت و جوانی تێکەڵی فـێرکردن و زانست بکـرێن و بە وانەکانەوە گرێ بدرێن. تێکـەڵی خـۆشی و گـۆرانی و مـوزیـک و یـاری و جـووڵـە و زەردەخـەنـە و پێـکەنـین بکـرێن. زۆر جـاریش فـێربوون و داهـێنانی منـداڵان، لـە رێی ئەنـدامە هەستییەکـانەوە دێنەدی و گەشەدەکـەن، نـەک تەنیـا لە رێی بیـرکـردنەوەوە.
توێژەران و پەروەردەکاران، زۆر باسیان لە سوود و گرنگییەکانی پەروەردی جوانی بۆ فـێرکردن و پەروەردەکردن بۆ ژیـانی ئەمـڕۆ و داهاتووی منـداڵان کردوون. بە تایبەتی لە تەمەنی بەرایی منـداڵـیدا. کاتێکیش منـداڵان هەست بە جـوانی دەکەن و لایـان گەشە دەکـات. کە بە ژینگەیـەکی جـوانی دەوردرابـن.
کەواتا شێوازی فێرکردن و راهێنان لە ساڵە بەراییەکانی تەمەنی منداڵاندا، زۆر گرنگە. بە شـێوەیەکی راستەوخـۆ کارتێکـردنی لە گەشـەکـردن و پێـشکەوتـن و فـێربـوونیـاندا هەیە. بەڵکو فاکتەرێکی یەکلاییکەرەوەیە بۆ هێنانەدی ئامانجەکانی داهـاتووی منداڵان.
هەر منداڵێکیش رێگای جیاوازی بۆ فـێربوون هەیە. پێویستە لە بوارەکانی فـێربوونی جیاواز و بواری جـوانیدا، هەلی دۆزینەوە و داهـێنان و تاقیکردنەوەیان بۆ بڕەخسێنین.
دەکرێت لە شێوەی هـونەری شـێوەکـاری و موزیـک و سەما و هەڵـپەڕکێ و گـۆرانی و درامـاوە، هەستی جـوانی لە منـداڵانـدا بورووژێـنرێـت. لەوێـشـەوە هەسـتی جـوانی لای منـداڵان سەرهەڵـدەدات، کە شوێنە ناڕێکەکان، ماڵ و شەقام و سەیرانگاکان و ژینگەی سروشتی و قوتابخـانەکان و پۆلەکـان پیسکـرابن، خـراپە و ناشـیرینی دەدەنـە پـاڵ ئـەو کەسانەی کە پسیان کـردوون بە پیـس و چەپەڵـیان دەزانـن. جـوانیش لە جـوانی مـاڵ و باخچەی منـداڵان و قـوتابخـانەکـان و پـۆلەکـان و سەیـرانگـاکان و ژینگەی سروشـتیدا بەدی دەکەن. شانازی و پێزانینیش ئەمەش بۆ کەسانی دڵسۆز و پاکـیخواز و جوانیخواز و خۆشەویست و نیشتمان پـەروەر و ژینگەپـارێـز دەگەڕێنـنەوە.
هەموو خەڵکی هونەرمەندن، منداڵان بە سروشتی و رەمەکی جوانیخـوازن و حەزیـان لە هـونەر هەیە. بەڵام مەترسی لەوەدایە کە پەروەردەکاران لە پەروەردەکردنی منداڵان و قوتابییەکانیاندا، شێوازێکی لـۆژیکی وشک و بێتام بگـرنەبەر، ئەوە پشتگوی نەخەن کە خۆشی و جوانی کە بە رەمەکی لە گەڵ منداڵانـدا هاتووە. زۆر لە مامۆستایان هـەن، لە رووی زانست و زانیاری و شارەزایی بابەتەکانی وانەکانیان باگکـراونـدێکی باشیان هەیە. بەڵام لە رووی هـونەری و شێوازی وتنەوەی وانەکانیانـدا نابەڵـەدن. وانەکانیان وشـک و بێ چـێژن و قـوتابییەکـانیان، لە وانەکـانیان بێـزارن و چـێژیان لێـوەرناگـرن.
جـوانیـش مـەرجی زۆرە، گـرنگـترینیان زەردەخـەنەیە.
ئامانجی پەروەردەکردنی منداڵان بە جوانیخوازی، گەشەکردنی هەست و سۆزدارییەکی تەوای جوانییە لە دەروونیاندا. لە میانەی زانینی بایەخی جوانی و رێزگرتن لە جوانی.
هانـی منـداڵان دەدات بـۆ دۆزینـەوە و داهـێنان، گـەربێـت ئـەم ئامادەییەیـان تێـدابێـت.
پەروەردەی جوانی، ململانێ لەگەڵ جۆرەکانی تری پەروەردەکردندا دەکـات، لە رووی هۆشی و رەوشتی و جەستەییەوە. کە کاردانەوەیەکی ئەرێنییان لە ژیانی منداڵان هەیە. پـەروەردەی نوێـش، بە چـاوێکی گـرنگی و رێـزەوە لە پـەروەردەی جـوانی دەڕوانێـت.
بە لای (تـۆڵستۆی) یەوە:”هـونەر هـۆیەکە بۆ گواستنەوەی هەستەکـان بۆ کەسانی تـر. هۆیەکە بۆ کۆکردنەوەی یەکهەستی، کە لە ژیاندا وەکو تاک و کۆمەڵ یارمەتییان دەدات بۆ پێشکەوتنێکی باڵاتر و لەبارتر. کارێکی جوان و ئەرێنییە کە دایکان و باوکان لەگەڵ منداڵەکـانیان بچـن بۆ بینـینی نمایـشێک یا شانـۆیـەکی تایبـەت بـۆ منـداڵان. یا سەردانی پێشانگا هونەرییەکان بکـەن. یا گوێگـرتن لە چەنـد پارچە موزیکـێک و گـفتوگـۆکـردن دەربـارەی مـوزیـک. لەمـانەش جـوانـتر ئامـادەکـردنی منـداڵانە بـۆ وەرگـرتـنی جـوانی. بۆ شیرینکردنی خۆشەویستیان بۆ قـوتابخانە کە بۆیان بووە بە تەواکەر و ئەڵتەرناتیڤی ماڵـەوەیان. گـرنگـترین ئەرکەکـانی قـوتابخـانەش هـەل رەخسانـدنە بۆ قـوتـابییەکـانیان، بە هەمـوو هـۆیـەک و رێگـایەک، گـەر بکـرێـت، جـوانی دروسـت بکەن، رێـزگرتـن لە هـێزی جـوانی بزانـن و گەشە بکات لای قوتابیان.
(بـستالـۆزی) دەڵێت:”سروشت پـڕە لە دیمەنی ئەفسووناوی، بەڵام قوتابخانەکان هـیچ شتێکـیان نەکـردوون تا ئـەم سـۆزدارییە لە منـداڵان راچـەنـێنن”
کەواتا گرنگی پەروەردەی منداڵان لەوەدا قەتیس نەبووە، تەنیا ئەوەبێت کە منداڵان، بە زانست و زانیاری و داب و نەریتی باش و پەسەنـد پابەنـدبن. بەڵکو گـرنگی پەروەردە ئەوەشـە کە بایـەخ بە گەشەکـردنی پـێزانین و چـێژ و خۆشـیش لە هەمـوو جـوانیـیەک وەربگرن. لەئەدەب یا موزیک یا وێنەگرتن بێت. بۆ مرۆڤ تەنیا ئەوەش بەس نییە، کە پارووی بژێـوی هەبێت. بەڵکو پێویستە خۆشی و چێژیش لە جـوانی ژیـان وەربگرێت.
