نوری کەریم: رۆژی زمانی دایک وئاوڕێک/ بەشی سێیەم.
مەسعود بارزانى دواى بڵاوکردنەوەى پەیمانە مێژوییەکەى 11ى مارت 1970 لەمیانەی بەسەرکردنەوەی شارەکانى کوردستان دا دەچێتە کەرکوک، بەوبۆنەیەوە سەرگوشتەیەکى سادە و خۆش دەگێڕێتەوە لە زمان لاوێکى هەرزەکارى کوردى کەرکوکەوە. روداوەکە زۆر سادە و ساکارە بەڵام واتا و ناوەڕۆکەکەى زۆر فراوان و بەبایەخە بۆ کەسێک خەمخۆرى گەل و وڵاتەکەى بێت، دەقەکە بەعەرەبى نوسراوە، دەیکەمە کوردی: (دەچوین بۆ بارەگاى پارتى بەعس، هەرزەکارێکى پایسکل سوار هاتە بەر ئۆتۆمبیلەکەمان و هاتە تەنیشتمەوە و بەهێما تێیگەیاندین شوشەى دەرگاکە داگرینە خوارەوە، دەیەوێت شتێک بڵێت، شوشەکەم نەویکرد، دکتۆر مەحمود لە تەکمەوە بو، هەرزەکارەکە وتى: (دیارە بە کوردى ن. ک) قوربانى باوکت و قوربانى زارت بم (مەبەستى لەوە بو مەسعودبارزانى هەر ئەو رۆژە لە کەرکوک لە وەڵامى پرسیارێکدا کەئایا کەرکوک کوردستانە؟ دەڵێت بەڵێ کوردستانە و کێ دەڵێت وانییە با بڕوات تەماشاى مێژوى دێرین بکات. ن.ک) بەڵام تکاتان لێدەکەم ئەوەندە وشەى عەرەبى بەکارمەهێنن. بەمنى وت مەڵێ (فی الحقیقە) بەدکتۆر مەحمودیشى وت: تۆش وشەى ( تەبیعی) بەکارمەهێنە. (7) مەسعودبارزانى سەرنجى هەرزەکارێکى کورد دەکاتە پەند و ئەوەندەی توانیوێتی زۆر خۆى لە وشەى بێگانە دەپاراست و بە کوردییەکى پاک و رەوان دەدوا. ئەمەش بەبەراورد لەگەڵ ئەوەى خوێندنی بەزمانی عەرەبی بووە و پەیوەندى رۆژانەشى بەدەستەلاتى ناوەندەوە لە عێراق چەند وشەیەکى عەرەبى دەخاتە سەر زارى، بەڵام دکتۆر مەحمود ئێستەش هەر دەڵێت تەبیعى. لێرەدا بە تکاى لێبوردنەوە لە خوێنەرى هێژا کە هیوادارم هاودەنگم بن، هەناسەیەک لە بنەما و یاساکانى نوسین و پەیڤین ی دروست لابدەم و وەکو کیژە هونەرمەندى نابیناى کورد، تارا رەسوڵ کە دەڵێت: (لە دەستورى عیشق لامدا، کە بێ بینین خۆشمویستى). منیش بەهەست وسۆزو ئەندێشەیەکى روتەوە بەو هەرزەکارەى کوردى کەرکوک دەڵێم منیش قوربانى زارى تۆبم کە ئاوها زو هەستت بە ئەرکە نەتەوەییەکانى سەرشانت کردووە و زانیوتە شەرمە بۆ کورد زمانى کوردى بە وشەى بێگانە بشێوێنێت کە عەرەبى بەسەرەتا و کۆتایى و فارسى بە شەکر و تورکى بە زمانى هونەر دەژمێرن و ئەو زمانە پاکەى کوردیش ئەگەر کورد خۆى نەیشێوێنێت هەزاران جار لە هەردو زمانى فارسى و تورکى پاکوپوخت و رەسەنترە وئەگەر ئەوان بە (بنە گۆزروان) و تەنانەت بە (تۆڵەکە)ش ئەژماریان بکردایە، شەرمم نەدەکرد وشە و دەربڕینەکانیان لە گفتوگۆدا بەکاربهێنم وتێکەڵ بە زمانى کوردى بکەم، بەڵام کە بەکورد رەوا نابینن زمانەکەى وەک ریخ و تەپاڵەش بناسن بەڵکو بە پیسترین شت کە مرۆڤــ قێزى لێدەکاتەوە، گو! دەی گۆ بەڕیشی دوژمنان و ناحەزانی کورد. شەرمە بۆ کورد ئەوپەڕى هەوڵ نەدات بە کوردییەکى پاک و رەسەن بدوێت جگە لە هەندێک وشە و دەربڕین کە بەرگ و پۆشاکى کوردییان بەبەرداکراوە ومشکى و جامانە و شەدەى کوردیان بەستووە و بونەتە موڵکى کورد و بەشێک لە زاراوەکانى فەرهەنگەکەى. بەشبەحاڵی خۆم لە لە پەیڤین و ئاخاوتن و بێگومان نوسینیشدا هەر وشەى خۆماڵى و رەسەن بەکاردەهێنم تا ئەو رادەیەى دۆست و ناسیاوم هەن کەکوردیشن دەڵێن چاک لێت تێناگەین. لێرەدا هەندێک لەو وشانەى بێگانەن وبونەتە موڵکى زمانى کوردیى بەبیر دەهێنمەوە هەربۆ نموونە:
موڵک/ملک، کتێب(پەرتوک)، دەفتەر(پەڕاو)، قەڵەم(پێنوس)، مورەککەـ مەرەکەب، دین(ئاین)، مەزهەب(مەزەب ـ ئاینزا)، شەرع، حوکم( شەریعەت، فەرمانڕەوایى، بڕیار، سزا)، شورا (راوتەگبیر)، هەق(ماف)، زەوق(چێژ، چێژى هونەرى)، قورئان، سورەت، ئایەت، فەرش(راخەر)، سەللاجە(بەفرگرە)، موجەمیدە (سەهۆڵکار ـ سەهۆڵگر)…..
بەکارهێنانى ئەو وشەگەلانە ئاسایین، بەڵام کوردێک لە روى هەست نەکردن و کەمتەرخەمییەوە وشەى کێشە – گرفت بکات بە موشکیلە، ئوتومبیل – ئوتومبێل ـ تڕومبێل بکات بە سەیارە. کۆلارە ـ فڕۆکە، باڵەفڕ بکات بە تەیارە، شەمەندەفەر بکات بە قیتار، پاپۆڕ بە باخیرە، بەلەم بە سفینە، دەرەوەى وڵات بە خاریج و دەرەوەى گۆڕەپان بە خاریجى ساحە، هونەر بکات بە فەن و هونەرمەند بە فەننان، پشتگیرى بە تەئید، پەسەندکردن بە موافەقە، سەرکەوتو بە ناجیح، شێوەکار ـ وێنەکێش بە رەسسام، سەرتاش بە حەللاق.. لەوانەش ناخۆشتر وێنە گرتن بە تەێویر، دەنگ بە ێەوت، ئاهەنگ ئاهەنگ، زەماوەند بەحەفلە ، شایی بەحەفلەى زەفاف، هاوسەرگیری بە زەواج ـ زەواجکردن، دیاری بە هەدییە، زانکۆ بەجامیعە، پەیمانگە بە مەعهەد، پەیوەندی بە عیلاقە، ئاسایی بە ئیعتیادی – عادی، لاساییکردنەوە بە تەقلید، فڕۆکە بە تەیارە، شەمەندەفەر بە قیتار،جەژنی لەدایکبون بەعیدمیلاد کە لەبەرامبەردا وشەى پوخت و پاراو لە زمانى کوردیدا هەن و هەندێکیان لە دێرزەمانەوەو هەندێکیان لە مێژە بەکار دەهێنرێن و هەربەو زنجیرەیە بەرامبەرەکانیان لە زمانى کوردیدا هەن: کێشە – گرفت ، ترومبێل – ئەتومبیل، فڕۆکە – باڵەفڕ، شەمەندەفەر، کەشتی- پاپۆڕ، بەلەم ، هەندەران – دەرەوەی وڵات، دەرەوەی گۆڕەپان، هونەر، هونەرمەند، پشتگیری،پەسەندکردن،سەرکەوتو،شێوەکار،سەرتاش،وێنەگرتن، دەنگ، ئاهەنگ، زەماوەند – شایى، شوکردن – ژنهێنان – هاوسەرگیریى، دیاریى، زانکۆ، پەیمانگا، پەیوەندیى(پەیوەندی ئەوینداریى، دەست تێکەڵکردن)، ئاسایى ـ سادە – ساکار، لاسایى، فڕۆکە، شەمەنەفەر، جەژنی لەدایکبون .. بۆئەوەى هەندێک خوێنەر وانەزانێت بۆچونەکانم بنەمایان نییە دەڵێم هەر لەسەردەمى ئینگلیزو مەلیک مەحمودەوە کە ئۆتۆمبێڵ بۆیەکەمین جار ساڵى1922هاتۆتە کوردستانەوە وشە ئینگلیزى – لاتینییەکە بەکارهاتووە وتراوە ئۆتۆمۆبیل (ئوتومبیل)، ئوتومبیلەکەى شێخ مەحموود و بەشۆفێرەکەش وتراوە غەفور هیندى ئۆتۆمبیلچى – ترومبێلچى. یەکێک لەبنەماڵە رەسەنەکانى شارى سلێمانى هەر لەسەرەتاوە لە گەڕەکى شێخان نیشتەجێبون، هەتا نەڵێیت کوڕانى عەبەى ترومبیلچى کەس نایانناسێت! ئەى بۆ وشەى تەلەبە بەکاربهێنن کە هۆنەر(شاعیر)ى مەزنى کورد مەحوى 1936 / 1937-1906ز. وشەى شاگرد بەواتاى قوتابى – خوێندکار بەکاردەهێنێت:
لە شاگردانى کۆڕى عیشقم و جێ بەسوتن بێ لەوێ دەگرم
کە من مشتێ چڵ و چیۆبم بە چى بم کەڵکى کێ دەگرم
لەئەم دواییانەدا وشەی عەرەبی( بەسیتە) ش وایلێهات لە میدیای کوردەوە بەشێوەیەکی فراوان بکرێت بە ریکلام بۆ فرۆشتنی برنج و خۆشکردنی وشەکەو جێگیرکردنی وەک وشەیەکی خۆماڵی بەسەر زمانی خەڵکەوە. هەندێک لە بێبەختی کوردا(نوسەر و قەڵەم بەدەست)یش پەیدا بون وشەو دەربڕینی وەهایان بەلاوەیە،بۆ پێکەنین دەشێت. کابرایەک لەوانە نوسیوێتی ( ئەم کێشەیە دەمێکە بونی هەیە ) یەکەم جار بە (بۆنی هەیە) تێگەیشتم! ئاخر رەحمەت لەخۆت بەملاترەوە، کورد دەڵێت ئەم کێشەیە دەمێکە هەیە. نوسەری ناسراویشمان هەیە لەبری مەنجەڵێک یاپراخ نوسیوێتی مەنجەڵە یاپراخێک. شوشە عارەقێک لەبری شوشەیەک ئارەق. سەبەتەی بەرماوە بەکاردەهێنێت لە شوێنی سەبەتەی(تەنەکەی) کاغەزی بێکەڵک و توڕهەڵدراو، لەبری پتر لە ساڵێک نوسیوێتی ساڵێک و قسوور!
هەندێک وشەى لێکدراو و ئاوێتەش لە زمانى کوردیدا هەن، بەهەڵەبەکاردەهێنرێن وەک یاریکەر، زەڕەنگەر!! زۆر جار بیستومە یەکێک دەڵێت یاریکەر بوم، منیشدەڵێم خوانەکات یارى کەربوبیت، تۆ یاریزان بویت. جارێکیان کوڕێکم بینى زۆر بەگەرمى هاتە پێشەوە و وتى: نامناسیتەوە؟ وتم شێوەت دەکەم، لە کوێ یەکترمان بینیوە؟ وتى زۆر دەمێکە، چواردە پانزە ێاڵ لەمەوبەر، من جەبارى زەڕەنگەرم.بەر لەوەى بیناسمەوە وتم تۆ زەڕەنگەریت؟ وتى بە خوا، بۆ باوەڕناکەیت،خۆ درۆناکەم؟ وتم دور لە تۆ، کاکە جەبار ئێستاهاتەوە یادم، بەڵام تۆ زەڕەنگەر نیت، بەڵکو زێڕینکار، زێڕینگەر یا زێڕکاریت! پێکەنى، وتی زەڕِ، زەڕەى گوێدرێژە.وشەى دیکەش زۆرن وەک: کارەکەر/کارکار، ئاسنگەر/ئِاسنکار،دارکەر/دارکار، بەڵام وشەى خزمەتکار بەرئەو هەڵەیە نەکەوتووە ونەبوە بەخزمەتکەر.
پەراوێزەکان
1- سامى سعید الحمد، السومریون و تراسهم الحزاری جـ1 بغداد 1973، ێ.71ـ 72
2- سەلام ناوخۆش دەڵێت لە نێوان زمانى هەنگاریى و زارزمانى نێوچەى شەنگال لە باکورى کوردستانى باشور ێەدەها وشەى هاوبەش هەن بەهەمان واتا و بگرە هەمان فۆنەتیکیشەوە!
3 – جمال نبز، المستچعفون الکرد و ڕخوانهم المسلمون، لندن، 1997، ل175.
4- هەمان سەرچاوە ل/22.
5- هەمان سەرچاوە ل/22- 23.
6- لۆرانس ێاڵى 1917 لە شارى دەرعا ـ ئوردون دەکەوێتە دەست هێزێکى عوسمانى، وەک خودى خۆى رووداوەکە دەگێڕێتەوە، فەرماندەى جەندرمەى شارەکە ئەفسەرێکى تورک بووە و ویستوویەتى (سوارى بێت) بەڵام خۆى بەدەستەوە نەداوە، ئاخۆ لەبارودۆخێکى وەهادا دەبێت باوەڕ بەو (خۆ بەدەستەوەنەدانە) بکەین؟
7- مسعود البارزانى، البارزانى و الحرکە التحرریە الکردیە، جـ3 ڕربیل 2002 ێ/251.
