عەلی مەحمود: دیكتاتۆری پرۆلیتاریا یان دیموكراتی پرۆلیتاریا, لە یادی 149 ساڵەی كۆمۆنەی پاریس.
زەمینەی دامەزراندنی كۆمۆن
لە رێكەوتی 4-8-1870 پروسیەكان لە سیدان تێكشكانێكی گەورە بەسەر سوپای فەرەنسادا دەسەپێنن, لە رێكەوتی 2-9 هەموو سوپای فەرەنسا لەپێشیانەوە ئیمپراتۆرو 39 ژەنەرال و 86 هەزار سەرباز دیل دەكرێن لە لایەن پرۆسیەكانەوە, لە كۆی سوپایەك ژمارەی 120000 سەرباز بوو, سوپای پرۆسی تا قەراغی شاری پاریس رانەوەستان.
لە رێكەوتی 18-1-1871 لە ڤێرسایەوە ” بەشێكی پاریسە” ڕایخی ئەڵمانی ڕاگەیەنرا, كە زۆربەی توێژەرەوان و چاودێران هەڵبژاردنی ئەم شوێنەیان بۆ ڕاگەیاندنی ڕایخ بە سوكایەتی بە هەستی نەتەوایەتی فەرەنسیەكان زانی, بە پێی دەستووری نوێ فیلهیلیم بووە قەیسەری ئەڵمانیا و بسماركیش بوو بە سەرەك وەزیرانی وڵات, لە رێكەوتی 19-2-1871 تییر حكومەتی لە بۆرژوازی و پاشایەتی خوازانی فەرەنسا پێك هێنا كە ملكەچی رێكەوتن بوون لە گەڵ ئەڵمانەكان, كۆماریخوازەكان سەرشۆڕییان رەتكردەوە, دوای ئەوەی لە هەڵبژاردنێكی تەنها پیاوانەدا لە رێكەوتی 8-2-1871 پۆستەكەی مسۆگەر كرد.
لە رێكەوتی 26-2-1871 پەیماننامەیەك لە نێوان ئەڵمانیاو فەرەنسا دەبەسترێت, بە پێی ئەو پەیمانامەیە ئەلزاس و لۆرین دەدرێت بە ئەڵمانیا, ناوچەی لۆرین بە هەرێمی متزوتیون ڤیلوەوە, ئەلزاس بێ بلفۆرت و دەورو بەرەكەی, لە پاڵ دەست بەسەردا گرتنی سێ یەكی خاكی فەرەنسا, تا ئەوكاتەی قەرەبوی زیانەكان دەكرێتەوە لە لایەن فەرەنساوە ,بڕەكەی دیاری كرابوو بە 5 ملیار فرەنكی فەرەنسی.
تیر بۆ ئەوەی داخوازەكانی بسمارك جێ بە جێ بكات, پێویستی بەوە هەبوو چەك و تۆپەكانی (پاسەوانی نیشتمانی)بدات بە دەستەوە, پاسەوانی نیشتمانی لە پاریس وەك دەسەڵاتی دوولایەنە مامەڵەیان دەكرد لە بەرامبەر حكومەتی ناوەندی, هەیبەتی حكومەتەكەی تیریان لاواز كردبوو, تیر بۆ گەڕاندنەوەی ناوەندی دەسەڵات بۆ حكومەتەكەی و جێ بە جێ كردنی پەیمماننامە سەر شۆڕانەكانی, ویستی پاسەوانی نیشتمانی چەك بكات, تۆپەكانیان لێ وەرگرێتەوە.
لە 18ی ئازار سوپایەكی 4000 سەربازی نارد لەسەر خواستی پروسییەكان بۆ ئەوەی دەست بەسەر ئەو 227 تۆپەدا بگرن كە پاریسیەكان دەستیان بەسەردا گرتبوو, بۆ بەرگریكردن لە شارەكەیان كە لە لایەن سوپای پرۆسیاوە ئابلوقە درابوو لە ساڵی پێشوەوە لە بەرزایەكانی مۆنمارت و بلفێل دایان بەستابو.
لە رێكەوتی 16-3 تییر دەسەڵاتدارانی شاری بانگ كرد بۆ شارەوانی لە رێكەوتی 17-3 لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە نەخشەی چەككردنی پاسەوانانی نیشتمانی داڕێژرا, ژەنەراڵەكانیش تیایدا بەشدار بوون, ژەنەرال ڤیوا دیاری كرا بەسەرپەرشت كاری بڕیارەكە, بڕیار درا بەزوترین كات چەككردنی پاریس جێ بەجێ بكرێت, بۆیە لە رێكەوتی 18-3-1871 بڕیاری چەككردنی (پاسەوانی نیشتمانی )یاندا, بە ناوی ئەوەی گوایە ئەو تۆپانە موڵكی دەوڵەتن, بۆیە دەبێت بگەڕێنرێنەوە بۆی, بەمەش تیر دەیەویست لە لایەكەوە بڕیارەكە جێ بە جێ بكات لە لایەكی دیكەوە مەترسی یاخی بونەوە لە سەر دەسەڵاتەكەی لاببات, بەڵام پاسەوانانی نیشتمانی بە بڕیارەكە ڕازی نابن, چونكە ئەو چەكانە ئەوانە بون كە پاسەوانانی نیشتمانی لەو شوێنانە ڕزگاریانی كردبوو كە پرۆسیا داگیری كردبوو, بۆیە موڵكی دەوڵەت نەبوون, دیارە دەست گرتن بەسەر چەكەكاندا, بەمانای دەس گرتن دەهات بەسەر پاریسدا.
برسیەتی,گرانی, بێكاری,نەخۆشی و هەژاری باڵی بەسەر پاریسدا داگرتبوو, لەم بارودۆخە ناسكەدا, بۆرژواكان بە خۆیان و خەزێنەو سەروەت و سامانیانەوە, لە پاریس بە كۆمەڵ هەڵدێن, نیشتمان لە ناخۆشرین ڕۆژەكانیدا بۆ كرێكاران و ڕەنجدەران بەجێ دەهێڵن .
بڕیار بوو كاتژمێر 2 ی شەو هێرش دەس پێ بكرێت, پۆلیسیش بڕیارە ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی و كۆمیتە هەڵبژێردراوەكانی 20 گەڕەكەكی شاری پاریس و لقی فەرەنسای ئنتەرناسیۆنالیزم دەستگیر بكەن, شەڕ كاتژمێر 5 بەیانی رێكەوتی 18-3 دەستی پێكرد, لە ئاكامی بەرگری بێ وێنەی پاسەوانانی نیشتمانی و خەڵكی پاریس بە ژن و پیاوەوە كە بەرەو روی سوپاكەی تیر بونەوە بۆ داكۆكی لە تۆپەكان, دەستیان بەسەر بەشێكی شاردا گرت, شكستیان بە نەخشەكانی تیر هێنا, جەماوەری پاریس ڕژانە سەر شەقامەكانكەوتنە سەنگەر لێدان, سەربازان خۆ بەدەستەوە دەدەن و ئەفسەرانیش هەڵدێن و خۆیان دەشارنەوە, خەڵكەكە دروشمی بژی كۆمار بژی كۆمۆنیان دەوتەوە, تەواوی باڵاخانەكانی شار دەستیان بەسەردا گیرا, چەك وتەقەمەنیەك زۆر گیرا, تەنها لە قەڵای فانف 450000 تفەنگ دەسكەوت بوو, لە كۆی 300000 سەربازی بەرگری نیشتمای, تەنها 300 كەس بەدوای داخوازەكانی تیرەوە چون, ئەوانی دیكە پەیوەست بوون, بە بەرەی شۆڕشەوە, دەست بەسەر بارەگای شارەوانیدا دەگرن و تیر لە پاریس هەڵدێت.
رێكەوتی ( 19 -3) ەیەو پاریس ئازادە, نە حكومەتی تیر وە نە سوپای داگیركەری پروسی تێدایە, لە بەیانی زوەوە شار جمەی دێت, كرێكار, دوكاندار,پیشەگەر, ڕۆشنبیران,پاساوانانی نیشتمانی, ژنان, منداڵان, گەنج و لاو, ڕژاونەتە سەر شەقامەكان, كۆمیتەی ناوەندی پاسەوانانی نیشتمانی, لە بارەگای شارەوانی پاریس, كە لە بان باڵاخانەكەی ئاڵای سور بۆ یەكەمجار لە مێژوودا دەلەرێتەوە, بەیاننامەیەكی ڕوو لە خەڵكی پاریس دەركرد, بە یاننامەكە بە كۆماری فەرەنسا و دروشمی “سەربەستی,یەكسانی,برایەتی” دروشمە سەرەكیەكەی شۆڕشی فەرەنسا دەستی پێكرد, لە بانگەوازەكەدا داوا لە خەڵكی پاریس كرا, لە شوێنی خۆیان ئامادە بن بۆ ئەنجام دانی هەڵبژاردن, ئەم بانگەوازە لە لایەن 21 ئەندامی ئامادەبووی كۆمیتەی ناوەندی پاسەوانانی نیشتمانیەوە واژۆ كرا لە كۆی 40 ئەندام, كە هەرئەوانە لەو كاتەدا لەو شوێنە ئامادە بوون, ئەوانی دی بەهۆی كاروبارەوە ئامادە نەبوون, رێكەوتی26-3 واتە دوای یەك هەفتە دیاری كرا بۆ هەڵبژاردن, هەر ئەو ڕۆژە بڕیاری ئازاد كردنی زیندانییە سیاسیەكان دەركرا.
هەڵبژاردنی كۆمۆن
دوای 8 رۆژ لە هەڵبژاردنێكی ئازادانەدا بە بەشداری نزیك 230 هەزار كەس لە پیاوان و ژنانی پاریس ئەنجومەنێكی 78 كەسەییان هەڵبژارد, لەوكاتەدا ژمارەی دانیشتووانی پاریس دەوروبەری ملیۆنێك هاووڵاتی بوو, بەشێكی پاریس وەك فێرسای بەدەست كۆمۆناركانەوە نەبوو, وە سەرمایەدارەكانیش لە ترسی ئابلووقەی پاریس بەشێكیان هەڵاتبوون.
ڕانۆی رێكەوتی 28-3 لەبەردەم شارەوانی پاریس, ناوی هەڵبژێردراوەكان بڵاو دەكاتەوە , بە دروشمی بژی كۆمار , بژی كۆمۆن دەستی بە قسەكانی كرد .
هەمان ڕۆژ كۆمۆن دەستی بە كارەكانی كرد, بە سەرپەرشتی شارل بلی تەمەن 76 ساڵە, كە پیرترین ئەندامی هەڵبژێردراوی كۆمۆن بوو.
لە 26 ئەپریل هەڵبژاردن تەواو كرا, شاعیری گەورە ئۆژین پۆتیە” نووسەری سرودی ئەنتەرناسیۆنال”و چوار ئەندامی دیكە هەڵبژێردران لەو خولەدا.
لە هەڵبژێردراوان 33 كەسیان كرێكارو پیشەگەر بوون, دە كەسیان هونەرمەند بوون, لە ناویاندا وێنەكێشی بەناو بانگ غۆستاف كۆربیە هەبوو, 5یان خاوەند پیشەی بچووك بوون, وە ژمارەیەك ژن لە نوێنەرایەتیدا جیگایان گرت كە لە حكومەتی بۆرجوازیدا مافی دەنگدانیشیان نەبوو, لەوانە لویز میشیل, ئەلیزابیس دمتریف نوێنەری ماركس و ناتانی لۆمل, دوای دو رۆژ نوێنەران كۆمۆنەی پاریسیان راگەیاند.
لە روی پێك هاتەی سیاسییەوە نوێنەران لە یەعقوبییە لایەنگرەكانی شۆڕشی فەرەنسی, كۆمارییە شۆرشگێڕەكان,ئانارشیستەكانی لایەنگری پلانكی و بردۆن و ماركسییەكان پێك دەهاتن, 21 بلانكی و 20 برۆدۆنی و 2 ماركسی (فرانكل و سیریالیە فارلین), بە شێوەی گشتی یەكسانیخوازان بە هەموو باڵەكانیەوە, برۆدۆنی, بلانكی, ماركسی, یەعقوبیەكان, زۆربەی زۆری كۆمۆنەیان دیاری دەكرد, دامەزرێنەری ئەو بەڕێوەبەرایەتی یە بوون.
ماركسییەكان هۆی هەڵبژاردنی زۆربە, لە وردە بورژوازی لە ڕوی چینایەتی, باڵە سۆسیالستە غەیرە ماركسییەكان, لە ڕوی سیاسییەوە, دەبەنەوە سەر ئەوەی فەرەنسا لەو كاتەدا وڵاتی بۆرژوازی بچوك, وە ماركسیزمیش بیرو باوەڕێكی نوێ بوو .*
بڕیاركانی چۆنە دا
كۆمۆن دەسەڵاتداریەتیەكی دیموكراسی راستەوخۆ بوو, بڕیارەكان راستەوخۆ دەدرا, سەركردایەتی هەرەمی نەبوو, هێزە سەركوتكەرەكانی هەڵوەشاندەوە, دین لە دەوڵەت جیاكرایەوە, خوێندن بە خۆڕایی كرا, یەكسانی ژن و پیاو مسۆگەر كرا, بێگانەكان بوونە هاووڵاتی, شوێنی لەش فرۆشی قەدەغە كرا, موچەی نوێنەران بە 6000 فرەنك وەك موچەی كرێكارێكی هوشیار دیاریكرا….. .
كۆمۆن لە ڕوی بەشداری هەمووان بە بێ جیاوازی چینایەتی و ڕەگەزی لە سەروی 18 ساڵییەوە لە دەنگداندا, یەكەم ئەزمونی دیموكراسی بوو تاكو ئەو كاتە مرۆڤایەتی بە خۆیەوە ببینێت, كە تا ساڵی 1944 لە فەرەنسای مەڵبەندی دیموكراسی, ژنان مافی دەنگدانیان نەبوو, كۆمۆن نمونەیەكی نۆێی دیموكراسی پێشكەش مرۆڤایەتی كرد, خەڵكی پاریس لە سەردەمی پاشایەتی و دواتریش دابەش دەكران بەسەر سێ توێژدا” نەبیلەكان,پیاوانی كەنیسە,ئەوانەی داهاتیان مام ناوەندی بوو(بورژوازی)”, توێژی یەكەم و دووەم لە باجدان ئازاد كرابوون, مافی دەنگدان بۆ هەمووان نەبوو, بەڵام كۆمۆن كودەتایەكی شۆڕشگێڕی كرد بەسەر سیاسەتی باودا, نموونەیەكی نوێی سیاسەتی بۆ یەكەمجار لە مێژووی مرۆڤایەتی پێشكەشكرد, هەموو ئمتیازاتێكی لە چینە باڵاكان سەندەوە.
كۆمۆنە تەنها 72 رۆژ بەردەوام بوو, لەو 72 رۆژە پاریس نەخەوت, نوێنەران شەو و رۆژ بە موچەی كرێكاری هەر بیریان دەكردەوەو كاریان دەكرد.
لە 2 نیسانەوە دەسەڵاتی تیر هەوڵەكانی خستە گەڕ بۆ روخاندنی, بە هاوكاری سوپای داگیركەری پرۆسی, لە 21ی ئایارەوە پەلامار دەستی پێكرد, لە28ی ئایار دوای كوشتنی زیاتر لە 30 هەزار كۆمۆنار كە روباری سین لە خوێنی ئەوان سور ببوو كۆمۆنە تێك شكێنرا, بەڵام پەندو ئەزموونەكانی بۆ مێژوو مایەوە.
ئایا دیكتاتۆری پرۆلیتاریا مەرجی سەركەوتنی شۆڕشی كرێكاری یە؟.
تا ئێستا ئەو مەقولەیەی دەڵێت دەوڵەت چینایەتییە, ئامرازێكە بە دەست چینێكەوە بۆ سەركوتی چینێكی دیكە لە ناوەڕۆكدا راستە, ئەگەریش لە نمایشدا خۆی وا نەنوێنێت و بە رواڵەت لە رێگای دەنگدانەوە وا خۆی ئاشكرا بكات لە نێوان چینەكانی كۆمەڵگادا بێلایەنە, لێ ئەوا لە رێگای دەستور و یاساو راگەیاندن و دەسەڵاتی قوڵەوە چینی فەرمانڕەوا بەرژەوەندیەكانی خۆی دەسەپێنێت و بە ئاگرو ئاسن موڵكدارێتی تایبەتی و پەیوەندی بەرهەم هێنانی چینی دەسەڵاتدار دەپارێزێت, بۆیە دەبینین ئەنجامی هەڵبژاردنەكان تەنها گۆڕینی دەموچاوەكانە, ئەوجارانەشی قازە رەشەكەیان بۆ دەردەچێت, ئەوا دەیكوژن نموونە جیمی كۆربین و بیرنەر ساندەرز و سیریزاو ئێس پەی….., بە گشتی ئەنجامی كایە سیاسییەكە جێگۆڕكێیەك كەمە بە خاڵەكانی بودجە نەك سستەم, بە پێی ئەو بەنجەی بۆ كۆمەڵگا سیاسەتمەدارانی چینی باڵادەست دەیبڕنەوە لەو قوناغەدا.
بە دوای كۆمۆنە دەستەواژەی دكتاتۆری پرۆلیتاریا لە زمانی رابەرانی ماركسیزمەوە هێنرایە ناو ئەدەبیاتی سیاسی و لە زۆربەی حالەتەكاندا لە ژێر ئاڵای دكتاتۆری چینێك كە زۆرینەی كۆمەڵگا پێك دەهێنێت دكتاتۆری حیزب و كەس داسەپێنرا.
بە بۆچونی ماركس دكتاتۆری پرۆلیتاریا شێوەیەكی ڕامیاری یە, لەم دوایەدا دەركەوت, كە ڕزگاری ئابووری بۆ كار بەدەست دێنێت, ئەمەش لە كۆمۆنەدا دەركەوت . هەروەها دەڵێت: لە بارودۆخی گواستنەوە لە سەرمایەدارییەوە بۆ سۆسیالستی, شێوەی دەوڵەت ناكرێت هیچ شێوەیەك بێت جگە لە دیكتاتۆری شۆڕشگێرانەی پرۆلیتاریا.
ئەنگلزیش لە ناساندنی كۆمۆنەدا دەڵێت: ( بەڕێزە خۆشەویستەكان, ئایا دەتانەوێت بزانن دیكتاتۆری پرۆلیتاریا چی یە و چۆن خۆی دەنوێنێ؟ فەرموون چاوێك بە كۆمۆنەدا بخشێنن, لە ڕاستی دا ئەوە دیكتاتۆری كرێكاران بوو).
لینین لە پەرتووكی كاوتسكی هەڵگەڕاوەدا پێداویستی دیكتاتۆری پرۆلیتاریا لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە:
1- سەركوت كردنی بەرەنگاربوونەوەی هێزی بورژواكان.
2 – ترس خستنە دڵی كۆنەپەرستان.3 -پاراستنی دەسەڵاتی پرۆلیتاریا دژ بۆرژواكان. 4 – تا پرۆلیتاریا بە هێز لە دوژمنەكانی بدات.
لە دوای كۆمۆنە ناوەڕۆكی كۆمۆنە لە رێگای چەمكی دیكتاتۆری پرۆلیتاریاوە, لە هەمە رەنگی, ئیرادەی زۆرینە, كاركردن, بڕیارانی بە كۆمەڵ, نەهێشتنی دامودەزگای سەركوتكەرو ئیمتیازاتی چینی دەسەڵاتدار, داهێنان و پێشەنگی لە سیاسەت مرێندرا, تەنانەت مۆركی بەشداری زۆرینەی ئانارشیستی نا دەسەڵاتداری لە سەركردایەتی كۆمۆنە لە گۆڕنرا, هەموو كۆمۆنە لە چەمكی دكتاتۆریەكە كورت كرایەوە, بەمەش سۆسیالستەكان بەناوی وەفاداری بۆ كۆمۆنە بەرەو روی ناوەڕۆكی كۆمۆنە بونەوە.
لە یەكەم ئەزموونی دوای كۆمۆنە, بە دوای شۆرشی ئۆكتۆبەردا, ئەو هەموو ستایشەی كە پێشتر لینین لە پەرتووكی دەوڵەت و شۆڕشدا بۆ كۆمۆنەی كردبوو, ساڵێك بەرگەی هەمە رەنگی پەرلەمانەكەی نەگرت و هەڵیوەشاندەوە, كە لە 25ی نۆڤەمبەری 1917 لە گەرماو گەرمی دوای شۆڕش و بڕیارە گرنەكان وەك زەوی بۆ جوتیار, ئاشتی, كار بۆ كرێكار, بەشداری هەموووان لە هەڵبژاردن و دەنگی یەكسان بۆ هەمووان” پێشتر دەنگی چینە باڵاكان چەند دەنگی هەژاران دەژمێردرا, ئەنجامدرابوو نموونە لە هەڵبژاردنی 1907 دا خاوەند زەوییەكی دەرەبەگ ب 230 دەنگ, كەچی كرێكارێك بە 125000 دەنگ و جوتیارێك بە 60000 دەنگ دەچونە دۆماوە, بۆیە لە دوا هەڵبژاردنی پێش شۆڕشی ئۆكتۆبەر 51%ی ئەندامانی دۆما لە نوبەلا پێك دەهات” لە هەڵبژاردنەكەدا 103 لیست بەشداری تێدا كردبوو, لە ئەنجامدا سۆسیالستە شۆڕشگێڕەكان زۆرینە بوون 37,61%ی دەنگەكانیان هێنابوەوە, بەلشەفیكەكان 23,26% ی دەنگەكانیان هێنایەوە, دەیكردە دە ملیۆن و شەش سەت و حەفتاو یك هەزارو سێسەدو هەشتاو حەوت دەنگ, مەنشەفیكەكان تەنها 3,02%ی دەنگەكانیان هێنابوەوە.
لە كۆمۆنەوە بۆ ئێستا, زاراوەی دیكتاتۆری پرۆلیتاریا, خاڵی باسی بۆرژواكان و ماركسیەكان بووە, بەردەوام لە رۆژەفی گەرمدا بووە, لە كاتێكدا ئەم دەستەواژەیە هاتە پێشەوە, دەسەڵاتداری دكتاتۆری موتڵەق لە زۆرینەی جیهان بە پراتیك پیادە دەكرا, كەچی بۆرژوازی دژی چەمكی دكتاتۆری پرۆلیتاریای زۆرینەی كۆمەڵگا بوو, هەڵبژاردن لە جوگرافیایەكی بچووكی جیهان تەنها بۆ پیاوانی چینە باڵاكان بوو, كرێكاران و رەنجدەران بەشدارییان زۆر لاواز بوو لە ژیانی سیاسی یان هەر نەبوو, گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی هێواش بوو, شۆڕشی پیشەسازی سێ و چوار و لێكەوتەكانی نەبوو, خەباتی سیاسی سەركوت دەكرا, بریكاریا ناویشی نەبوو,……لە بارودۆخێكی وادا كە دكتاتۆریەت باڵی بەسەر جیهاندا كێشابوو, كۆمۆنە لە بەرامبەر دكتاتۆری چینە باڵاكانی دەرەبەگ و سەرمایەداران لە جیهاندا, شێوە حكومەتێكی دیكەی هینایە پێشەوە, تەواو پێچەوانەی ئەوانە, لێرەدا هەژاران دەسەڵاتدارن ناونرا دكتاتۆری پرۆلیتاریا, كە وەك لەشكرەكەی سپارتاكۆس زەبروزەنگی پیادە ناكرد, دڵی گەورەو بە بەزەیی بوو, كە لە ناوەڕۆكدا زۆر دیموكراسیانەو مرۆڤ دۆستانە بوو, تەنانەت حوكمی ئیعدامی تێدا هەڵەشابوەوە, گفتوگۆی سیاسی لە لوتكەدا بوو, زۆر كۆڕوكۆمەڵە لەو ماوەیەدا پێك هاتن, رۆژنامە داخراوەكانی پێشوو ئازادی كاركردنیان پێ درایەوەو ئازادی بێ قەیدو شەرتی سیاسی زەمانەت كرا جگە لە دژە شۆڕشان, بۆیە هەموو ئەو پراتیكانە لە گەڵ بەكار هێنانی چەمكی دكتاتۆری یەك ناگرێتەوە.
هەرچەندە هەنووكە چەمكی دیكتاتۆری پرۆلیتاریا, بێ ئەوەی ڕابگەیەنرێت, بەشی زۆری پارتە ماركسی و كۆمۆنیستیەكان جیهان, لە ئەدەبیات و بەرنامەی خۆیان لایان داوە.
ئەگەر ماركس پاش كۆمۆنە, لە ئەزمونی ئەو دەسەڵاتەوە چەمكی دیكتاتۆری پرۆلیتاریای هێنایە ناو ئەدەبی ماركسیزمەوە, ئایا دوای ڕوخانی شورەوی و كامپی خۆرهەڵات و ئەو پێشەوە چونانەی دیموكراسیەت لە بواری یاسای هەڵبژاردن و بەشداری هەمووان تیایداو زەمانەتی بەشێكی باش لە ئازادییەكان ناویەتی, وە ناشرینی و قێزەونی چەمكی دكتاتۆری, و خراپ بەكار هینانی چەمكەكە لە رابردوودا بەناوی ماركسیزمەوە كە دەریایەك خۆێنی بەهۆوە رژێنراوە, ئەمڕۆ ماركسیش لە ژیاندا بووایە, هەوڵی گۆڕینی چەمكەكەی دەدا, رایدەگەیاند كۆمۆنە نموونەی دیموكراسی راستەوخۆی پرۆلیتاریایە.
كۆمۆنە قازە رەشەكەی دیموكراتی و دادپەروەری بوو, ئەوپەڕی دیموكراسیەتی تێدا جێبەجێ كرا, تا ئێستا پاریسیەكان كە قیبلەنەمای بیركردنەوەی داهێنەرانەن لە سیاسەت لە جیهاندا پێی نەگەیشتوون, بۆیە پێویستە دەستەواژەكە بگۆڕێت, هەرچەندە دەشێت بۆ هەندەك ئەمە كفرە گەورەكە بێت.
