بورهان رەوف: وشكەساڵی توركیاش دەگرێتەوە.
توركیاش بەرەو رووی قەیرانێكی قورسی ئاو بۆتەوە بەهۆی كەشوهەوای وشك و بێ بارانی و دابەزینی ئاستی ئاوی رووبار و دەریاچە و ئاوی ژێر زەوییەوە، ئەمەش وادەكات ئەو وڵاتە لە داهاتووی نزیكدا ناچار بە هاوردەكردنی بەشی زۆری مادە خۆراكییەكان بێت لە دەرەوە، هەروەها یەكێك دەبێت لەو وڵاتانەی كە بەسەختی وشكەساڵی دەیگرێتەوە.
ئاستی ئاوی هەموو بەنداوە گەورەكانی توركیا بەتایبەتی ئەوانەی ئاوی خواردنەوە بۆ شارە گەورەكانی ئەو وڵاتە دابین دەکەن وەک ئیستانبوڵ کە (دانیشتووانەكەی 15 ملیۆن كەسە)، بە شێوەیەكی بەرچاو دابەزی لە وەرزی زستانی رابردوودا، ئەمەش مایەی مەترسیی گەورەیە بۆ كەمی سەرچاوەكانی ئاو لە توركیا.
هەرچەندە بارینی كەمێك بەفر و باران بۆ ماوەیەكی كورت ترس و نیگەرانییەكانی خەڵكی رەوانەوە، بەڵام شارەزایانی كەشوهەوا و ئاو هۆشداری دەدەن كە هێشتا مەترسی گەورە هەیە و لەو بڕوایەدان كە هەندێك لە بەنداوەكانی وڵاتەکە خۆیان بەشێكن لە گرفتەكە.
لەلایەكی دیکەوە شارەزایانی بواری ئاو و وشكەساڵی باس لەوە دەكەن كە حكومەتی توركیا لە بری كاركردن بۆ هۆشیاركردنەوەی خەڵك بۆ كەمتر بەكارهێنانی ئاو و چارەسەركردنی هەموو ئەو لیك و بۆرییە شكاوانەی تۆڕەكانی ئاو كە ئاوێكی زۆر بە فیڕۆ دەدەن، کەچی بیر لە بنیاتنانی بەنداوی زیاتر دەكاتەوە.
هۆكاری زیادبوونی خواست بۆ ئاو
1.گەشەكردنی زۆری ژمارەی دانیشتووان.
2. فراوانبوونی شارەكان.
3.گۆڕانكاریی كەشوهەوا.
4. خراپ بەڕێوەبردنی پڕۆژە و دامەزراوەكانی تایبەت بە ئاو.
رێكارەكانی توركیا بۆ روبەڕوبوونەوەی وشكەساڵی
لە 18 ساڵی رابردوودا ئەنقەرە زیاتر لە 1000 بەنداوی بنیاتناوە، چاوەڕوان دەكرێت لە ئەمساڵیشدا (90) بەنداوی تر تەواو بكات، ئەمەش بە وتەی بەڕێوەبەری گشتی كاروباری ئاوەدانكردنەوەی هایدرۆلیكی لە توركیا. لەلایەكی دیکەوە بەڕای شارەزایان ئەم پڕۆژە هایدرۆلیكیانە كاریگەریی زۆری لەسەر سیستمی ژینگە و كۆمەڵگە هەیە لەوانە كۆچپێكردنی خەڵك و وێرانكردنی دارستان و زەوییە كشتوكاڵییەكان.
هەر ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كاروباری ئاوەدانكردنەوەی هایدرۆلیكی حكومەتی توركیا باس لەوە دەكەن كە سەرچاوەكانی ئاوی توركیا بە شێوەیەكی زۆر كەمی كردووە لە دوو دەیەی رابردوودا لە 1650 مەتر سێجا بۆ تاك لە ساڵی 2000 دا بۆ كەمتر لە 1350 مەتر سێجا لە ساڵی 2020دا.
توركیا و سوریا و عیراق و قەیرانی ئاو
لەبارودۆخێكی لەو جۆرەدا كە سەرچاوەكانی ئاوی سەرەكی عیراق و سوریا لە توركیاوە دێن، بەتایبەتی هەردوو رووباری دیجلە و فورات، توركیا بەدەر لە هەموو عورف و یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەكان هەڵسوكەوت لەگەڵ سەرچاوەكانی ئاوی ئەو دوو وڵاتەدا دەكات، بە جۆرێك لە جۆرەكان ئاو بەكاردەهێنێت وەكو كارتی گوشار بۆ جێبەجێكردنی مەرامە سیاسییەكانی خۆی، پێدەچێت لە ئایندەدا ببێتە سەرچاوەی گەلێك كێشە و قەیرانی ئاڵۆز لە نێوان ئەو وڵاتانەدا، هەرچەندە ساڵانێكە پێشبینی دەكرێت كە سەدەی 21، سەدەی جەنگی ئاو بێت، بەڵام هەرچۆن بووە تائێستا كێشەی گەورە دروست نەبووە، بەڵام پێناچێت ئەمە تاسەر وابێت.
چونكە هەڕەشە و لێداوانەكانی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا لەكاتی كردنەوەی ئاهەنگی ئەنجومەنی ئاوی پەرلەمانی توركیادا لە مانگی ئازاری 2021دا كە وتی: «جیاوازی لە نێوان پاراستنی نیشتمانەكەمان و ئاوی وڵاتەكەماندا نییە)، هەر لەو بۆنەیەدا ئەردۆغان بەڵێنی ئەوەی دا كە (645) ملیۆن دۆلار وەبەرهێنان لە بواری دروستكردنی بەنداوی نوێ و چارەسەركردنی ئاو و سیستمی ئاودێریدا بكات.
سەرچاوەكانی رێكخراوی (فاو) سەربە نەتەوەیەكگرتووەكان باس لەوە دەكەن 75٪ ئاوی توركیا بۆ كشتوكاڵ پشت بە ئاوی بەنداوەكان و ئاوی ژێرزەوی دەبەستێت.
تائێستا لە توركیا سیستمی دڵۆپ دڵۆپ بۆ ئاودێریی لە كەمتر لە سێ یەكی زەوی كشتوكاڵی بەكاردەهێنرێت كە 6.7 ملیۆن هێكتار زەوی بەگوێری رێكخراوی فاو.
هەرچەندە هەوڵەكان لە توركیا بەردەوامن بۆئەوەی بە شێوەی دڵۆپ دڵۆپ ئاودێری بكرێت، بەڵام ئەمەش وزەی پێویستی گەرەكە كە ئەمەش بۆ جوتیاران لەوە ناچێت ئاسان بێت، چونكە جوتیاران ناخوازن خەرجی كارەبا و پاراستن و ئیدامەی ئامێرەكان بدەن و پاڵپشتی حكومەتیش ئامانجەكەی نەپێكاوە، بۆیە هیچ گۆڕانكارییەكی گەورە نەهاتۆتە ئاراوە.
لەبەرئەوە پێدەچێت قەیران و كێشەكانی ئاو لە توركیا روو لە زیادی بكەن بە زیاتربوونی ناكۆكی و توندتربوونی كاریگەرییەكانی گۆڕانكاریی كەشوهەوا.
چارەسەرییەكانی حكومەتی توركیا
حكومەتی توركیا لە زۆر بۆنە و كاتی جیاوازدا بەڵێنی ئەوەی داوە كە رووبەڕووی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا ببێتەوە، ستراتیژێكی نوێی داناوە كە لە 14 خاڵ پێكهاتووە لە مانگی شوباتی 2021دا، گرنگترینیان گرنگیدانی زیاترە بە بەكارهێنانی تیشكی خۆر بۆ بەرهەمهێنانی وزە و وزەی با، كەمكردنەوەی بەكارهێنانی سووتەمەنی بەردین لە بینا و باڵەخانەكاندا بە ڕێژەی ٪25 تا ساڵی 2023 .
كاریگەرییەكانی گۆڕانكاریی كەشوهەوا وەكو وشكەساڵی لافاو زیاد دەكەن كە ئەمەش بەرووبوومی كشتوكاڵی جووتیارانی توركیا كەم دەكات بە تایبەتی بەرهەمی گەنم بەڕێژەی ٪40 لە ساڵانی داهاتوودا.
ئەمەش لە كۆتاییدا جوتیارەكان ناچاردەكات بۆئەوەی پارووە نانێكیان دەست بكەوێت پێی بژین، كۆچ بكەن بۆ شارە گەورەكانی توركیا، وەكو ئیستانبوڵ و ئەنقەرە و ئەزمیر و ئەو شارانەی كە لەسەر كەناری دەریای ئیجەن.
زیادبوونی بەردەوامی ژمارەی دانیشتووان داخوازیی لەسەر ئاو زیاتردەكات و شارەوانییەكانی ئەو شارانە ناچار دەكات كە بە دوای سەرچاوەی نوێی ئاودا بگەڕێن، ئەویش بنیاتنانی بەنداوی نوێ و تۆڕی بۆرییە كە ئەمەش ناوچەیەكی زۆر واتە گوندەكان دادەپۆشێت بە ئاو و كۆچی پێچەوانە بۆ شارەكان دەستپێدەكات.
چارەسەرێكی تر ئەوەیە كە حكومەت هانی جوتیاران بدات كە ئەو رووەك و دار و درەختانە بڕوێنن كە ئاوی كەمی دەوێت بە تایبەتی زەیتون كە بەرگەی كەشوهەوای وشك دەگرن و سیستمی ئاودێری نوێ بەكاربێنن كە فێڕۆدانی ئاو كەم دەكاتەوە.
ئەمە دۆخی توركیا بێت، كە لە ماوەی 18 ساڵدا زیاتر لە هەزار بەنداوی دروست كردبێت و خۆی وڵاتێكی پیشەسازیی بێت و كارگەی گەورەی بەرهەمهێنانی زۆر كەلوپەل و پێداویستی سیستمی ئاودێریی هەبێت، ئەی دەبێت دۆخی عیراق و هەرێمی كوردستان چۆن بێت كە بە بارودۆخێكی ئێجگار نالەباری ئابووریی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئەمنییدا رەت دەبێت؟ باسی سوریا هەر ناكەین، چونكە دۆخی ئەوێ زۆر لە عیراقیش خراپترە.
لە كۆتاییدا پێویستە حكومەتی عیراق و هەرێمی كوردستان قەیرانی ئاو بەهەند وەربگرن، بەڵام هێشتا نەچووە بچێت و دەتوانرێت ئێستاش زۆر پرۆژە و كاری پێویست بكرێت هەر لە بنیاتنانی هەزاران بەنداو و سیستمی ئاودێریی و یارمەتی جووتیاران و كۆمەكردنی سێكتەری كشتوكاڵ بە گشتی.
