بورهان شێخ رەئوف: عێراق وڵاتێکى چێنراو بە مین.
ئامارەکانى مینى چێنراو لەهەموو وڵاتانى جیهاندا کە نەتەوە یەکگرتووەکان ئەو ڕێکخراوانەى لە بوارى لەناوبردنى میندا کاردەکەن خەمڵاندوویانە بە زیاتر لە 110 ملیۆن مین، لەوانە 40% لە وڵاتە عەرەبیەکانە ،واتە هەرسەعاتێک دووکەس مین دەیکوژێت، هەروەها ئامارە نێونەتەوەییەکان ئەوە دەسەلمێنن کە ڕۆژانە حەفتا کەس لەناودەچن یان زیانیان بەردەکەوێت بەهۆى مینەوە، تێکڕا مانگانە (800) کەس دەمرن بەمین.
هۆکارى چاندن و بڵاوبوونەوەى ئەو هەموو مینە لە وڵاتانى عەرەبى دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەموو جەنگ و شەڕو ململانێ و بەریەککەوتنە ئیقلیمى و ناوخۆییە، هەندێکیشی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمى داگیرکارى و کۆلییانالستى وڵاتانى بیانى بۆ وڵاتەکانیان، لە عێراق و سوریاش ڕێکخراوە تیرۆریستیەکان ڕۆڵى کاریگەرییان هەبوو لە بڵاوبوونەوەو چاندنى مین لەبەرئەوەى ماوەیەکى زۆر لەوێندەر فەرمانڕەواو دەستەڵاتداربوون.
لەوانەش خراپتر تەنها (13) وڵاتى عەرەبى ڕەزامەندى پیشانداوە لە سەر ڕێککەوتننامەى نەتەوەیەکگرتووەکان کە بە ( ڕێککەوتننامەى ئۆتاوا ) ساڵى 1997 ناسراوە بۆ قەدەغەکردنى بەرهەمهێنان و هەڵگرتن و گواستنەوەى مین، ئەو مینانەى کە مرۆڤ دەکەنە ئامانج لە جیهاندا.
عێراق و مین
ڕووبەرێکى زۆرى خاکى عێراق لەشارو گوندەکان پڕن لە مینى شاراوە کە گیانى هەزاران کەسى کردە قوربانى و هەزارانى ترى کەمئەندام و دەست و قاچ پەڕیو کرد، بێ ئەوەى سەرباز بن یان بەشدارى شەڕیان کردبێت، بەڵام باجى شەڕو ململانێکانیان دا، زیاتر لە دواى ساڵى 1980 کە عێراق و ئێران جەنگێکى هەشت ساڵەیان کرد، دواتر عێراق دەوڵەتى کوەیتى داگیرکرد 1990، دواتر داگیرکردنى عێراق لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانیەوە ساڵى 2003، دواتر شەڕى تائیفى ناوخۆیى و سەرهەڵدانى قاعیدەو داعش و داگیرکردنى سێ یەکى خاکى عێراق لەلایەن دەوڵەتى ئیسلامى لە عێراق و شامەوە لە ساڵى 2014، هەموو ئەو جەنگ و ململانێ توندوتیژانەکە 31 ساڵى خایاند، جگە لە ترس و سام ملێونەها مینیشى بە شاراوەى لە ڕووبەرێکى فراواندا بۆ بە جێ هێڵاون تائێستاش لێرەو لەوێ ڕۆژانە خەڵکى عێراق لەناودەبات.
تیمەمیدیاییە تایبەتەکانى بەدوادچوون و بنکۆڵکارى بۆ کاریگەرى و زیانەکانى مین و پاشماوەى کەرەسە جەنگیەکان لە عێراقدا کارى ورد و دروستیان ئەنجامداوە، سەرەڕاى ئەوەى گیانى زۆرێک لە عێراقیەکان بە کوردو عەرەب و پێکهاتەکانى تریشى لەناوبردووە، زیانى ماڵى زۆریشى بە بوودجەى دەوڵەتى عێراق گەیاندووە و بارى زیاتر قورس کردووە و تووشى کورتهێنانى گەورەى کردووە کە بە (40) ملیار دۆلار دادەنرێت.
مین و پاشماوە جەنگیەکانى تر
مین و تەقەمەنى و هەموو پاشماوە جەنگیەکانى تر بە زۆر لە سەر سنوورەکانى عێراق و ئێران ماونەتەوە بڵاوەیان پێکراوە، بەهۆى شەڕى هەشت ساڵەى نێوان ئەو دوو ولاتەوە لە 1980-1988 لە سەردەمى حوکمڕانى سەدام حوسێن، لە دواى ئەوەش داگیرکردنى دەوڵەتى کوەیت لە 2/8/1990 هەر لەلایەن سەدامەوە، هەربۆ ڕاستى ئەم وتانە بەڕێوەبەرى ڕاگەیاندن لە فەرمانگەى کاروبارى مین سەربە وەزارەتى تەندروستى و ژینگەى عێراق بە میدیاکانى ڕاگەیاندووە تا ئێستا (3000) کم2 لە خاکى عێراق مێن ڕێژەو پیسە بە پاشماوەکانى ئەو جەنگانە، جگە لە هەرێمى کوردستانیش.
هەروەها ئەوەشى ڕاگەیاندووە کە عێراق یەکێکە لە پیسترین وڵاتەکان بە بوونى ڕووبەرى فراوانى مین ڕێژکراوو و بڵاوبوونەوە کەرەسەرى جەنگى و بۆمبى هێشوویى، هەروەها زۆرترینى ئەو مینانە لە ناوچەى خانەقینى پارێزگاى دیالەو ناوچەى زرباتیەى پارێزگاى واسیت و ناوچەى شەتولعەرەب لە پارێزگاى بەسرەن، هەروەها 1200 کم لە سنوورى عێراق و ئێران بە مین چێنراوەو پیسە بە پاشماوەى جەنگى جۆراوجۆر ، جگە لەوە 90 ناوچە پیس بووە بە تیشکى ناوکى یۆرانیۆمى تواوە، کە تائێستا بووەتە هۆى مردنى 30 هەزار کەس زیاتر و برینداربوونى 22980 کەس.
لەلایەکى ترەوە بەڕێوەبەرى گشتى فەرمانگەى مین لەوەزارەتى ژینگەى عێراق بە میدیاکانى ڕاگەیاندووە کەوا مین و بۆمب و ڕۆکێتى کیمیاوى بەکارهاتووە کەجۆارجۆر بوون لەوان ناپاڵمیشى تێدابووە کە قەدغەیە لە یاساى نێودەوڵەتیدا.
بە جۆرێک ئەو مینانە جوتیاران و خاوەن ئاژەڵەکان و تەنانەت ئاژەڵەکان و دانیشتوانى ناوچە سنوورییەکانى لەناوبردووە، هەروەها ملێۆنان مینیش تا ئێستا شوێنەکانیان دیارى نەکراوەو شاراوەن بۆى هەیە هەرچرکەساتێک خەڵکى تر بکەن بە قوربانى یان دەستو قاچەکانیان بپەڕێنن و کەمئەندامیان بکەن.
لەوانەش مەترسیدارتر تاقم و گروپى چەکدارو دەستڕۆیشتوو هەن کە دەستکارى ئەو مین و کەرەسە جەنگیانە دەکەن بە ڕۆژى ڕووناک و لەیەکیان جودا دەکەنەوە و بازرگانى پێوە دەکەن و حکومەت و کەسیش دەستەڵاتى نیە بەر بەو هەنگاوانەیان بگرێت.
زیانەکانى عێراق لەو جەنگانەدا هەر گیانى ڕۆڵەکانى نەبوون بەڵکى (220) ملیار دۆلار زیانیشى بەرکەوت، بە تایبەتى جەنگى عێراق – ئێران 1980-1988 عێراق بووە وڵاتێکى بەکاربەرى کەرەسەى جەنگى کەدواتر گەمارۆى نێودەوڵەتیشى بەسەردا سەپێنرا بە هۆى داگیرکردنى دەوڵەتى کوەیتەوە ئیتر هەژارى و نەبوونى بە شێوەیەکى فراوان هەموو عێراقى گرتەوە.
هەر ئەو بەرپرسەى عێراق ئەوەشى ڕاگەیاندووە کە ئەمریکا لە جەنگى دووەمى کەنداو ساڵى 1991 زیاتر لە 900 تەن لە ڕۆکێتى هەڵگرى یۆرانیۆمى تواوەى بەکارهێناوە کە 200 تەنى بەر پارێزگاى بەسرە کەوتووە کە ئەوەش وایکردووە کە زۆرتر پاشماوەى کەرەسەى جەنگى لەوێندەربێت.
کاریگەرى بۆ شێر پەنجە
تێکڕتى ساڵانەى تووشبوون بە نەخۆشى شێرپەنجە لە عێراق 2500 حاڵەتە، لەوانە 20% شێرپەنجەى مەمکە، بەسرەش بەرزترین ڕێژەى تووشبوونى بەرکەوتووە لە نێوان ساڵانى 2015_2017 کە خۆى لە نێوان 400 تا 500 حاڵەتى مانگانە تۆمارکراوە، بەڵام لە ساڵى 2018 ڕێژەکە 200% بەرزبووەتەوە ئەویش بە هۆى کۆبوونەوەو بڵاو بوونەوەى ئەو پاشماوە جەنگیانەوە.
دواتر کۆمیسیۆنى مافى مرۆڤى عێراق بۆ میدیاکانى ئاشکرا کردووە کە ئامارى قوربانیەکانى کەمئەندام بوون لە سى ساڵى ڕابردووى جەنگە ماڵوێرانکەرەکانى عێراق بەهۆى مین و بۆمبى نەتەقیوەو و پاشماوەى جەنگ گەیشتووەتە ((22685))کەس بە گوێرەى ئامارى وەزارەتى تەندروستى و ژینگەى عێراق.
ئەوەشى ئاشکراکردووە ژمارەى نێرینە لە قوربانیە کەمئەندامەکاندا (20975)کەسەبەڵام ژمارەى مێینە ((710))کەسە، بەڵام ژمارەى ئەوانى گیانیان لە دەستداوە (( 29859)) کەسە.
کۆمیسیۆنى مافەکانى مرۆڤى عێراق زانیارى وردتر و مەترسیدارترى بڵاوکردرۆتەوە لە سەر ژمارەى مین و بۆمب و کەرەسەو پاشماوە جەنگیەکان ئەویش ((086 571 738 1)) لە ناوچە داخراوەکانى عێراق کە بەسەر هەموو پارێزگاکانى عێراقدا دابەشبووە بە ڕادەى جیاواز،کەتا ئێستا هیچ چارەسەرێکى بۆ نەدۆزراوەتەوە،کە ئەمەش مەترسى گەورەى لێدەکرێت کە کارەساتى نیشتمانى گەورەى لێبکەوێتەوە.
ئێستا دواى 33 ساڵ لە کۆتاییهاتنى جەنگى عێراق ئێران هێشتا پارێزگاکانى بەسرەو عیمارەو واسیت و دیالەو سلێمانى و ئەوانى تریشى باجى ئەو جەنگە دەدەن و ڕۆژانە ڕوداوى کارەستبار ییان بەرەو ڕوو دەبێتەوە.
ژمارەى مینەکان لە عێراقدا
لە عێراقدا ( 50 ) ملیۆن مین هەیە کە ژمارى دانیشتووانى عێراق ئێستا ( 40 ) ملیۆن کەسە، زۆربەى دەگەڕێتەوە بۆ جەنگى هەشت ساڵەى عێراق ئێران، دواتر داگیرکردنى کوەیت لە لایەن سوپاى عێراقەوە، دواتر داگیرکردنى عێراق لە لایەن هاوپەیمانانەوە، دواتر شەڕى داعش، دواتریش بیر لێ بکەینەوە هەمووى جەنگەکانى سەدام هۆکاربوون بۆ هەڵگیرسانى ئەو جەنگانە.
بە هەرحاڵ درێژە دووکەڵى ئەم باسە و کاردانەوە و لێکەوتەکانى، لە مێژبوو خوازیاربووم قسەو باسێکى درێژ لە سەر مین بکەم، چونکە ساڵانێکى درێژە لێرەو لەوێ کەسوارو هاونیشتمانیەکانمان شەل و شەکەت دەکات یان لەناویان دەبات.
لە کۆتاییدا مینیش وەکو کەرەسەیەکى جەنگى شووم و شاراوە دوژمنێکى سەرسەختى مرۆڤە و هێوادارم هەموو وڵاتان بچنە ئەو ڕێککەوتنامەى ئۆتاواوە کە تایبەتە بە لە قەدەغەکردنى بەرهەم هێننان و گواستنەوەو هەڵگرتنى مینەوە، بە تایبەتى عێراق کە قوربانیەکى گەورەى مینە.
