برایم دانش‌پەژو: لۆمپەن بورژوازی، هۆکاری دواکەوتویی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
پوختەی مەبەست:
وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەردی هاوبەشیان هەیە. دەسەڵاتی ئابوری، فەرهەنگی و سیاسی لۆمپەنبورژوازی هۆکاری سەرەکی دواکەوتوییە. تا ئەم کێشەیە چارەسەر نەبێ، هیچ هەوڵێک بۆ ڕزگاری بە ئاکام ناگات.
لە زانستی پزشکی دا دەڵێن: ” کە نەخۆشی ناسرا، چارەسەر ئاسان دەبێتەوە”
بۆ چارەسەری کێشەکانی ئابوری، کۆمەڵایەتی و سیاسی؛ دەبێ لەپێشدا نەخۆشیەکان بناسرێن، دوایە نۆبەی دەرمان دێ.
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەیتوانیوە تاریکی سەدەکانی ناوەڕاست تێپەڕێنی و لە سەر بنەمایەکی سەردەمیانە خۆی داڕێژێتەوە. ڕووحی دەرەبەگایەتی بە سەر کۆمەڵگا دا زاڵە. ئەوەی هەیە، درێژەی سیستمی ئابوری، فەرهەنگی و سیاسی سەدەکانی ناوەڕاستە لە فۆڕمێکی نوێ دا.
سەرمایەداری نەزۆک و کەم‌ئەندام بە نێوەرۆکی پێش‌سەرمایەداری
بنەماکانی سەرمایەداری بەرهەمهێنەر بریتین لە سەروەری یاسا، پێوەندی کار و سەرمایە لە خزمەت بەرهەمهێنانی کاڵا و خستنەڕووی ڕاژە (سرویس و خدمات) بۆ کۆمەڵگا.
بەڵام سیستمی ئابوری، کۆمەڵایەتی و سیاسی زۆرینەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە گەڵ ئەم ڕێبازە تەواو ناکۆکە. دەسەڵاتی سیاسی ڕانت‌خۆر، گەندەڵ، دەڵاڵ و قۆرغکارە. عورف و کەلتوری زاڵی ناو کۆمەڵگاکانیش لە گەڵ دەسەڵاتی سیاسی کۆپی یەکترین.
سیستمی سیاسی لە خزمەت بەرژوەندی سەروەتمەندەکان دایە، نەک سەرمایەدارەکان. ئەم وڵاتانە پڕن لە سەروەتمەند؛ بەڵام بەشێکی کەم لە سەروەتمەندەکان سەرمایەدارن.
جیاوازی نێوان سەروەتمەند و سەرمایەدار
نە تەنیا خەڵکی ئاسایی، بەڵکە زۆربەی ڕووناکبیرانیش بیریان لە جیاووازی نێوان سەرمایە و سەروەت (سەرمایەدار و سەروەتمەند) نەکردۆتەوە.
سەرمایە بریتیە لە پووڵ، کاڵا و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان کە لە کەش و هەوایەکی لەباردا پیشەسازی، تەکنۆلۆژیا، گەشەی ئابوری، هەلی کار، بە دامەزراوەیی کردنی کۆمەڵگا و سەروەری یاسا لە گەڵ خۆی دێنێ. بەڵام سەروەت لە زەوی دا چەقبەستوو دەمێنێتەوە، زاوو و زێی نیە، نابێتە هۆی گەشەی ئابوری، پیشەسازی، ئاوەدانی و زانست. بە پێچەوانە دەبێتە هۆکاری هەژاری، بێکاری، گرانی، بە فیڕۆچونی سەرمایەی ماددی و هێزی کار، بەستەڵەکی سیاسی و دیکتاتۆری، کۆنەپەرەستی و دواکەوتویی کۆمەڵگا.
لە ساڵی 1776 کتێبی “سەروەتی گەلان” خرایە بەر دەستی خوێنەران. نوسەرەکەی(ئادام ئێسمیتی ئیسکاتلەندی) کە بە گەورەترین تیئۆریسیەنی سەرمایەداری بەرهەمهێنەر ناسراوە دەڵێ: ” سەرمایەی زیادبوو لە بەرهەمهێنان دەبێ دیسان لە پێناو زیاد کردنی بەرهەمهێنان وەگەڕ بخرێتەوە” لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆربەی داهاتەکان لە هەر ڕێگایەک بە دەست هاتبن، دەکرێنە سەروەتی نەزۆک.
مێژوو نیشانی داوە کە سەروەتی بێ سەرمایەنانەوە دەبێتە هۆکاری داڕمانی ئابوری، کۆمەڵایەتی و بەستەڵەکی سیاسی، تایبەتمەندی سەرەکی سیستمی پێش‌سەرمایەداری (فیئۆداڵی) ئەوە بو کە پوڵ و داهات بۆ کەسانی خاوەن زەوی یان پلەداری دەوڵەتی بوو؛ و بە کەسب، کار و بەرهەمهێنان بە دەست نەدەهات. ئێستاش گەورەترین نەخۆشی ئابوری و کۆمەڵایەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەر ئەم کێشەیە بە شکڵ و ڕەنگی جیاواز. تەنانەت ئەو کەسانەی جیاواز لە ڕانتخۆرانی دەوڵەتی، داهاتەکەیان لە ڕێگای کەسب، کار و بەرهەمهێنان بە دەست دێنن، بە پارەکەیان خانو، مڵک و زەوی زیاد لە پێویست دەکڕن تا داهاتوی ئابوری خۆیان و بنەماڵەکانیان دەستەبەر بکەن.
بۆ ناسینی جیاوازی نێوان سەروەتمەند و سەرمایەدار لە خشتەی خوارەوە مانای ڕاستەوخۆی واژە سەرەکیەکانی ئابوری سەرمایەداری بە زمانی کوردی نیشان دەدەین:
ئینگلئسی کوردی
capitalism سەرمایەداری
Capital, Fund سەرمایە
wealth سەروەت
Wealthy, Rich سەروەتمەند
Proletariat چینی کرێکار
Bourgeoisie چینی سەرمایەدار، سەوداگەر، کاسبکار
چینی سەردەست و بندەست
بە پێچەوانەی تیئۆری چەپی سوننەتی، کۆمەڵگاکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە سەر بورژوازی(بەرهەمهێنەر) و پڕۆڵتاریا دابەش نەبون. بورژوازی بەرهەمهێنەر توێژێکی کەمینە و کزی ناو چینی سەردەستی کۆمەڵگایە. ناتوانێ نوێنەرایەتی و ڕێبەری سیاسی چینی سەردەست بگرێتە دەست. ناچارە بۆ مانەوەی خۆی گوێڕایەڵ و پاشکۆی زۆرینەی توێژە بێبەرهەمەکانی چینی سەردەست(لۆمپەنبورژوازی) بێت.
لە دابەشکاری چینایەتی دا دوو چینی سەرەکی بونیان هەیە:
A- چینی سەردەست کە نزیک بە 10٪ی کۆمەڵگا پێک دێنن.
چینی سەردەست لە دوو بەش پێک هاتوە. بەشی گەورە بە نێوی لۆمپەنبورژوازی (ڕانتخۆرانی دەوڵەت، دەڵاڵ و سەوداگەران، خاوەن مڵک و خانوی زیادی شارەکان، بنەماڵە دەست‌ڕۆییشتوەکان، پاشماوەی ئاغاوات و …) بەشی بچوک بە ناوی سەرمایەداری بەرهەمهێنەری ناوخۆ (بورژوازی)
B- چینی ژێردەست بریتیە لە کرێکار، بێکار، کرێکاری وەرزی، وەرزێڕ، دەستفرۆش، فەرمانبەری دەوڵەتی، دوکاندار و شمارەیێکی لە پێوان نەهاتوی لۆمپەن‌پڕۆلتاریا.
لۆمپەن پڕۆڵتاریا
لە کۆمەڵناسی سیاسی دا، سەد و هەشتا ساڵ لەوە پێش، مارکس و ئینگڵس بۆ ناساندنی پێگەی چینایەتی و ڕۆڵی سیاسی توێژێکی تازەی ناو کۆمەڵگای سەرمایەداری، دەستەواژەیێکی نوێیان ئافراند بە ناوی “لۆمپەن پڕۆڵتاریا”.
توێژێک کە بە پێچەوانەی بۆرژوا و پرۆلیتار (سەرمایەدار و کرێکار) لە بەرهەمهێنان ڕۆڵی نیە. داهاتی لە پیشە نەشیاوەکانی وەک سواڵکەری، دەڵاڵی، کڵاوبەرداری، دزی و… دایە. مارکس ئەمانە وەک گرێدراو و کرێگرتەی سەرمایەداری و ئەشڕافیەت دەبینێ. کەسانێک کە لە پیسایی کۆمەڵگا بژیوی خۆیان بە دەست دێنن.
لۆمپەنەكان ئەسیری وشیاری درۆیینەن و دەبنە گورزی سەركوتانەوەی رووناكبیران،چەوساوەکان و هەڵگرانی باوەڕی ئازادی و دیموكراسی و بەرابەری.
ئەمانە توێژێکی كۆمەڵایەتی كرم‌خواردوو، گەنیو، گەندەڵ و لەڕێگا دەرچون. لە سەنگەری ستەمکاری چینایەتی دان و دەتوانن یەك لە فاکتەرەکانی سەرهەڵدان و سەقامگیرکردنی فاشیزم بن.
دیاردەی لۆمپەن زۆر کۆنترە لە سەرەتاکانی سەرهەڵدانی سەرمایەداری. مێژوویەکی 12000ساڵەی هەیە( لە شۆڕشی کشت و کاڵی تا ئێستا).
خوێندنەوەیێکی نوێ بۆ دیاردەی لۆمپەن لە دونیای ئەمڕۆ دا
دوای دووسەد ساڵ، لۆمپەن پڕۆڵتاریا لەباری چۆنایەتی و چەندایەتی(کیفیت و کمیت) گۆڕانی زۆری بە سەر دا هاتوە. گریمانە دەکرێ لە ئێستا دا ئەم توێژە نزیک بە ٤٠٪ی جەماوەری چینی ژێردەستی وڵاتانی دواکەوتو لە خۆ بگرن. بۆیە دەبێ پێناسەیێکی سەردەمیانە بۆ دەستەواژەی لۆمپەن بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی سەدەی بیست و یەک بکرێت.
لە خوێندنەوەی نوێ دا دەکرێ ئاوا لۆمپەن پێناسە بکەین:
“گشت ئەو کەسانەی بێکار بن یان کارەکەیان هیچ کارتێکردنێکی ئەرێنی لە زیادکردنی بەرهەمی تێکڕای نیشتمانی(تولید ناخالص ملی) دا نەبێت، بە لۆمپەن دەناسرێن. بە واتایێکی دیکە تەواوی ئەو کەسانەی لە بوارەکانی بەرهەمهێنانی کاڵای مادی،فکری،زانستی و خستنەڕووی ڕاژە (سرویس، خەدەمات) ڕۆڵێکیان نەبێت، یان لەدەستیان دابێت یان کارەکەیان بەرهەمی بە کەڵکی نەبێت یان ئاکامی خراپی بۆ کۆمەڵگا هەبێ، بە لۆمپەنی سەردەم ناوزەد بکرێن”
لۆمپەنەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ناو هەر دوو چینی سەردەست و بندەست بە ناوەکانی لۆمپەن‌پڕۆڵتاریا و لۆمپەنبورژوازی بەو چەندایەتیەی خوارەوە دەبینرێن:
1- نزیک 40٪ی چینی بندەست بە ناوی لۆمپەن‌پڕۆڵتاریا.
2- نزیک 80٪ی چینی سەردەست بە ناوی لۆمپەنبورژوازی.
دابەشکاری چینایەتی کۆمەڵگاکانی ناوچە ئاوایە: 1- چینی بندەست= 90٪ی جەماوەر 2- چینی سەردەست= 10٪ی جەماوەر.
40 ٪ی چینی بندەست= 36٪ی کۆمەڵگا + 80٪ی چینی سەردەست = 08٪ی کۆمەڵگا. جەماوەری لۆمپەنی هەردوکیان پێکەوە دەبێتە 44٪ی کۆمەڵگا.
بەم پێوەرە لە کۆمەڵگایەکی سەد میلیۆنی، چل و چوار میلیۆن کەس پێگەی ئابوری لۆمپەنیان هەیە.
بۆ ناسینی ماهیەتی لۆمپەنی ئێستا، دەبێ لە پێشدا مانا سەداسەد نەرێنی و قیزەونەکانی دەورەی مارکس لەم دەستەواژەیە(وەک: لات، چەقۆکێش، چەتە، بەکرێگیراو و… هتد ) لە مێشکمان دا بسڕینەوە.
زۆرینەی لۆمپەن‌پڕۆڵتاریای ئێستا بە هۆی شۆڕشی زانستی، خوێندەواری، بەرز بونەوەی ئاستی وشیاری گشتی کۆمەڵگا، بەهێزی کەلتوری ژیانی ئازاد و… خۆیان ناکەنە ئامرازی دەستی چەوسێنەران و ستەمکاران.
برسیایەتی قەبوڵ دەکەن، بەڵام ڕوو ناکەنە پیشە نەشیاوەکان. بە دەستفرۆشی سەرجادە، کاری وەرزی، شۆفێری و مسافرکێشی، کۆلکێشی، کۆنەفرۆشی، مسگەری، چەقوتیژکەری گەڕۆک، گۆرانیبێژی سەر شەقام، چەرچیایەتی، وانە وتنەوە بە مناڵی دەوڵەمەند و … قەناعەت دەکەن، بەڵام بە پارەیێکی چەندقات زیاتریش نابنە سیخوڕ، سەرکوتگەر، وتارنووس و ڕۆژنامەوانی کرێگرتەی دەسەڵاتدارانی ناوخۆ و دەرەوە.
بەڵام ئەگەر تەنیا 10٪ی ئەم جەماوەرە بکەونە خزمەت ستەمکاران یان هەر جۆرە فاشیسمێک، دەتوانن کۆمەڵگا توشی کارەساتی سامناک بکەن.
پێنج نمونە وێرانکاری کۆمەڵگاکان کە بە پیلانی ئامریکا و ناتۆ لە سەر دەستی بەشێک لە لۆمپەنەکان بە ئاکام گەییشتون:
1- هێزی سەرەکی کودتای ئینگلیس و ئامریکا دژی دەوڵەتی نیشتمانی موسەدیق و ئازادیخوازان، لۆمپەنەکان بوون(1953)
2- ئامریکا و ناتۆ توانیان ساڵی 1961 دەوڵەتی نیشتمانی و پێشکەوتنخوازی عەبدولکەریم قاسم لە باشوری کوردستان توشی شەڕی ئاغاوات و عەشاییری ڕاپەڕیوی دژی دابەشکاری زەوی بە سەر جوتیاران(چاکسازی‌یە زەوی‌وزاری‌یەکان) بکەن. قاسم سەرگەرمی شەڕی کوردەکان بوو، کە لۆمپەنەکانی بەغدا لە ژێر ڕێبەری بەعسی و نەتەوەپەرەستەکان بە پشتیوانی ڕۆژئاوا دەوڵەتەکەیان ڕووخاند ( 1963 ). لە ئاکام دا گەلانی ئێراق بۆ سەد ساڵ لە کاروانی پێشکەوتن دوا کەوتن.
3- لە ئاڵۆزی دوای عەبدولکەریم قاسم و شۆڕشی کوردەکان و دەورەی شەڕی ئێران-ئێراق، زۆربەی ئاغاوات و ڕەعیەتەکانی باشوری کوردستان لە مەزرا، دێهات، کار و بەرهەمهێنان دوور کەوتنەوەنەوە و کەمپ نشین کران؛ بە ناچاری بونە بەشێک لە توێژی لۆمپەنی کۆمەڵگا.
سەدام حوسێن توانی چوارسەد هەزار کەسیان بکاتە شەڕکەری خۆی. ئەمانە دوای ڕووخانی سەدام بونە پێشمەرگە؛ کە ڕۆڵی گرینگیان هەبو لە شەڕی چوار ساڵەی نێوخۆیی باشور دا. (١٩٩4-١٩٩8)
4- سازمانی سیای ئامریکا لە 1977 بە کودتای سەربازی یەکەمین دەوڵەتی ئیسلامی بە فەرماندەیی ژێنێڕاڵ زیائەلحەق دامەزراند. پاکستان کرا بە گەورەترین کێڵگەی پەروەردی ئیسلامی سیاسی سوننی توندئاژۆ.
دەیان هەزار کوڕی خەڵکی پاکستان، ئەفغانستان و وڵاتانی ئیسلامی لە کار و کوێرەوەری کشت و کاڵی دێهات پچکڕاند و کردیانن بە فەقێ و شەڕوانی جیهادی. موجاهیدانی دەمارگرژ بە چەکی پێشکەوتوی ناتۆ ڕەوانەی ئەفغانستان کران. لەوێش ڕا بۆ کۆمارە مسوڵمانەکانی سۆڤیەتی پێشو. دواییش بۆ گشت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و….
5- لە منداڵدانی موجاهیدینی ئەفغان، ئەلقاعیدە و تالیبان هاتنە دونیا. تێکەڵاوی ئەمانە لە گەڵ ئیخوانی، وەهابی و سەلەفی، دەیان گروپی وەک داعش، بەرەی نوسرە، بوکوحەرام، ئەرتەشی ئازادی سوریا، بوکوحەرام و… لێ زا.
ئەفغانستان، پاکستان، ئێراق، سوریە، لیبی، یەمەن،فلستین، میسر و… بونە جەهەنەمی گەلان و بەهەشتی ئەم جیهادیانە.
لۆمپەنبورژوازی
لێرە دا دەتوانین زۆرینەی توێژەکانی چینی سەردەستی کۆمەڵگا کە لە بەرهەمهێنانی ئابوری، ئاوەدانی، زانستی و خستنەڕووی ڕاژە (سرویس و خەدەمات) هیچ ڕۆڵێکیان نیە، بە “لۆمپەن‌بورژوا” پێناسە بکەین.
ئەگەر بورژوازی بەرهەمهێنەر و توێژەکانی سەرەوەی بواری ڕاژە وەک بیرۆکڕات، تەکنۆکڕات، ئاکادێمی و… لە چینی سەردەست جیا بکەینەوە ، “لۆمپەنبورژوازی” دەمێنێتەوە.
لۆمپەنبورژوازی نە تەنیا لە بەرهەمهێنانی ئابوری نەخشێکی نیە، بەڵکە بارێکی قورسە لە سەر شانی چینی ژێردەست و گشت کۆمەڵگا. تەواو ژیانێکی ئەنگەلی هەیە و هۆکاری سەرەکی دواکەوتویی وڵاتانە.
بۆ ڕوون کردنەوەی زیاتری باسەکە، سرنج دەدەینە پێگە و ماهیەتی دوو توێژی جیاوازی چینی خاوەن‌سەرمایە:
A- خاوەن “کارگەی کەوش” وەک نمونەیێک لە سەرمایەداری بەرهەمهێنەر- کەسانێک کارگەی بچکۆڵەی دروستکردنی کەوش و دوو کرێکاریان هەیە و گریمانە دەکرێ کارگەکەیان گەورەتر بکەنەوە، تێکنۆلۆژیای پێشکەوتوتر دەکار بێنن، بەرهەم زیاتر بکەن و کرێکاری زیاتر دامەزرێنن. ئەمانە وەک چینی سەرمایەداری بەرهەمهێنەر حیساب دەکرێن و دەتوانن لە پێشکەوتنی ئابوری، پیشەسازی و… ڕۆڵی گرینگیان هەبێت.
B- خاوەن “خانووی کرێ” وەک نمونەیێک لە توێژەکانی لۆمپەنبورژوازی- هەزاران سەروەتمەندی خاوەن خانوی کرێ هەیە. ژمارەی ئەم کەسانە لە زیادبونی بەردەوام دایە.
هەر یەک لەمانە تەنانەت ئەگەر خاوەنی هەزار خانو بن، سەرمایەدار حیساب ناکرێن. بەڵکە تەنیا بە سەروەتمەند دەناسرێن. ئەم توێژە نەک هەر لە پێشەسازی، گەشەی ئابوری و ڕەخساندنی هەلی کار نەخشێکیان نیە؛ بەڵکە سەرمایەی وڵات لە حاڵەتی سوڕان و بەرهەمهێنان بەتاڵ و توشی وەستان و نەزۆکی دەکەن.
پێناسەکردنی ئەم توێژە بە سەرمایەدار، وەک ئەوە وایە کە کرمی ناو ڕیخۆڵە و ئەسپێ بە بەشێک لە ئەندامانی جەستەی مرۆڤ بزانین.
هەر چەند لۆمپەنبورژوازی 80٪ی چینی سەردەست پێک دێنن، بەڵام بەشی زۆری ئەوانیش سیستمی سیاسی، ئابوری حاکم ناچاری کردون لەم پێگەیە دا جێ بگرن. مایە پوچ بونی خاوەن کارگە و کارخانەکان زۆر ئاسان ڕوو دەدات. بۆ وێنە چارەنوسی خوارێ، داستانێکە هەر دوپات دەبێتەوە:
“خاوەن سەرمایە کەرەسەی خاوی کارخانە لە ڕانتخۆری دەوڵەتی یان دەڵاڵی بازاری ڕەش دەکڕێ. بەرهەمەکانی گرانتر لە بازاڕی جیهانی دەکەوێتە دەست مشتەری ناوخۆ. کاتی هەناردە کردنی بەرهەمەکەی بۆ دەرەوەی سنورەکان، دەوڵەت لە جیاتی ئاسانکاری، بەربەستی بۆ ساز دەکات. ئاکامەکەی دەبێتە لە دەستدانی قازانج و سەرمایە و نەتوانینی دانەوەی قەرزی بانکی و تەنانەت زیندان و …”
کاتێک خاوەن‌سەرمایە دەبینێ کارخانەدار مایەپوچ دەبێ، بەڵام ئەوانەی خانو و مڵکیان کڕیوە، سامانەکەیان چەند قات زیادی کردوە، زۆر ئاساییە کە لە جیاتی بەرهەمهێنان و پیشەسازی ڕوو بکاتە کڕینی مڵک و خانو.
کارنامەی لۆمپەنبورژوازی
گریمانە دەکرێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە نیسبەتی جیاواز زیاتر لە 90٪ی دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری لە دەست لۆمپەنبورژوازی دابێت. وڵاتەکانیان بەم ڕێگایانە دا توشی زۆرترین وێرانکاری ئابوری، کۆمەڵایەتی و سیاسی کردوە:
1- داسەپاندنی سیاسەتی ئابوری لە چوارچێوەی بەرژوەندی خۆی بە سەر دەوڵەت و کۆمەڵگا. وەک ڕانتخۆری، گەندەڵی و بە پێرۆزکردنی خاوەنداریەتی تایبەت.
2- بەتاڵ کردنی سەرمایەی وڵات لە نێوەرۆکی بەرهەمهێنەر و نەزۆک و چەقبەستۆکردنی لە زەوی و … دا.
3- جیا کردنەوەی کار و سەرمایە- دابڕاندنی هێزی کاری وڵات (چینی ژێردەست) لە سەرمایەی بەرهەمهێنەر. لەم حاڵەتە دا هێزی کار و سەرمایە هەردوکیان خەسار دەبن.
4- کاولکاری سیاسی و کۆمەڵایەتی لە ڕێگای بە ڕێکخراو کردنی لۆمپەن‌پڕۆڵتاریا لە ژێر ڕێبەری خۆی. وەک دروست کردنی ڕێکخراوی فاشیستی لە ژێر چەتری ئایدۆلۆژی توندئاژۆ یان نەتەوەپەرەستی لە جۆری هێزە حیهادی و گورگەبۆرەکان. تا ئێستا زۆربەی کودتا و کاولکاریەکانی ئامریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ڕێبەری لۆمپەنبورژوازی و لە سەر دەستی لۆمپەن‌پڕۆلتاریا بە ئاکام گەییشتون.
5- هێرەمی کردنی کۆمەڵگا لە ڕێگای دابەشکاری چینایەتی و ڕەگەزی و پلەداری سامان و دەسەڵات.
6- داسەپاندنی دیکتاتۆڕی، کۆنەپارێزی، داخراوی کۆمەڵگا و بنەماڵە، ژێردەستەیی ژنان، سەرکوت و چەوساندنەوەی چینی ژێردەست، سەرکوتی ئازادیخوازان، بەتایبەت ڕووناکبیران و هۆگرانی یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی.
7- بەرهەمهێنانەوەی(بازتولید) نەزانی لە ڕێگای مردەوەژی کەلتوری دەرەبەگایەتی، نێرسالاری و کۆنەپەرەستی.
8- پەرەپێدان و داسەپاندنی ڕوانگەی فکری سیاسی ڕاستی سوننەتی.
9- داسەپاندنی پەروەردە لە سەر بنەمای لاساییکەری(تەقلید) و زیاد و بێسنور کردنی پیرۆزیەکان، خنکاندنی ڕووحی پرسیارگەری و لێکۆڵینەوەی زانستی. لە قوتابخانە و زانستگاکانی دا مناڵی ئەمڕۆ بە بیر و باوەڕی دوێنی بۆ سبەینێی کۆمەڵگا پەروەردە دەکرێت!!!
10- داسەپاندنی گەمژەسالاری لە جێگای شایستەسالاری- لە سیستمی بۆرۆکڕاسیە نەخۆشەکەیان دا بۆ دامەزراندنی کارمەند و مودیر تا دەگاتە وەزیر و وەکیل، کەسانی سەر بە ئایدۆلۆژی، بنەماڵە، تایفە و مەزهەبی دەسەڵاتداران و مرۆڤگەلی نەفس نزم، گوێ لەمست و دوور لە ڕۆیای ئینسانی وەردەگرن. ئەوەی گرینگە ڕادەی گرێدراویان بە سیستمە، نەک پسپۆڕی و دڵسۆزی، یان خودای نەخواستە هەڵگری بیری نوێخوازی وەک دادپەروەری، هۆمانیسم، ئاناڕشیسم، ئازادیخوازی، جیهان‌وەتەنی و… بن. پەخمەسالاری بۆتە جێگرەوەی هەمیشەیی شایستەسالاری.
وڵاتێک گەمژەکانی لە سەر کار و هەڵکەوتەکانی بێکار بن، دزەکانی ئازاد و ڕوناکبیرانی زیندانی بن، هەناردەی مێشک و هاوردەی هۆشبەر بێ، لۆمپەنەکانی سەردار و زاناکانی دەربەدەر بن! گۆڕستانی مێژوویە نەک وڵاتی زیندوان.
دەبێ چی بکرێت؟
بۆ دەربازبوون لە چەقبەستوویی بە میرات‌ماوی سەدەکانی ناوەڕاست و وەدیهێنانی گەشەی ئابوری و دادپەروەری کۆمەڵایەتی، تەجروبەی چەندین جۆر سیستمی سەرمایەداری و سوسیالیستی گەلانی جیهان لە بەر دەستی ئێمە دایە.
سوسیالیزمی لێنینی بە هۆی بێ‌ئەزمونی، نەبونی مۆدێلی تەجروبە کراو، بەرچاو نەگرتنی گرینگی خاوەنداریەتی تایبەت، دوشمنایەتی بەردەوامی ئیمپریالیسم، خۆ پاراستن لە ڕیفۆڕم و چاکسازی، نەیتوانی لە نوێبونەوەی بەردەوام دابێ و توشی شکست و داڕمان بوو.
بەڵام هێزە چەپ و سوسیالیستەکان توانیان لە فۆڕمی سوسیال دێموکڕاسی و … بەشێک لە بەها مرۆڤیەکانی وەک دابین کردنی لانی کەمی ژیانی کۆمەڵایەتی، کەم کردنەوەی سەعاتی کار، بە گشتی کردنی کەرتی خوێندن و تەندروستی، بەرابەری مافی ژن و پیاو بە نیسبەتی جیاواز بە سەر دونیای سەرمایەداری دا بسەپێنن.
ڕوانگەی ڕەش و سپی و دەمارگرژی دەبێتە هۆی بەرتەسکی و زیندانی فکر. بۆ گەییشتن بە ئامانج دەکرێ لە تەجروبەی گشت گەلانی دونیا کەڵک وەرگیرێ. دوای چل ساڵ، مێژوو دروستی وتەکەی دێنگ شیائۆپینگ میعماری چینی نوێی نیشان دا کە دەڵێ: “گرینگ نیە پشیلە سپی بێ یان ڕەش، گرینگ ئەوەیە کە بتوانێ مشک ڕاو بکات”
لێرە دا خشتەی بەراوردکاری پێشکەوتنی ئابوری سێ وڵات نیشان دەدەین. ژێرخانی ئابوری ئەم سێ وڵاتە حەفتا ساڵ لەوە پێش وەک یەک بو. سێ ڕێبازی جیاوازیان پێواوە و سێ ئاکامی جیاوازی لێ کەوتۆتەوە.
خشتەی بەراوردکاری سێ وڵات لە داهاتی تاکەکەسی و بەرهەمهێنانی تێکڕایی نیشتمانی ساڵی 2020
بەرهەمهێنانی تێکڕایی نیشتمانی(زەربی 1000 دۆڵار) داهاتی ساڵانەی تاکەکەس به دۆلار ناوی وڵات
15000 10000 چین
2600 2000 ھیندستان
263 1300 پاکستان
بزانین ڕێبازی هەر کامیان لە بوارەکانی سیستمی سیاسی، سیاسەتی ئابوری و سیاسەتی فەرهەنگی چۆن بوە؟
1- پاکستان:
A- لۆمپەنبورژوازی 90٪ی دەسەڵاتی سیاسی لە دەست دا بوە.
B- سیاسەتی ئابوری لە خزمەت سەروەتمەندەکان دا بوە، نەک سەرمایەداری بەرهەمهێنەر.
C- سیاسەتی فەرهەنگی لە خزمەت کەلتوری فیئۆداڵی، باوک‌سالاری و مەزهەب‌سالاری دابوە.
2- هیندستان:
A- لۆمپەنبورژوازی 80٪ی دەسەڵاتی سیاسی لە دەست دا بوە.
B- سیاسەتی ئابوری زۆرتر لە خزمەت سەروەتمەندەکان دا بوە، کەمتر لە خزمەت سەرمایەداری بەرهەمهێنەر.
C – لەسایەی لیبڕالیسمی ڕۆژئاوایی ئازادی تاک پارێزراو بوە، بەڵام بۆ گۆڕانی بنەڕەتی پاشماوەکانی فەرهەنگی فیئۆداڵی و کۆنەپەرەستی هەنگاوی جدی نەنراوە.
3- چین:
A- لۆمپەنبورژوازی هیچ دەسەڵاتێکی ئابوری، فەرهەگی و سیاسی نەبوە.
B- لانی کەم لە شۆڕشی دوهەمی چینی نوێ تا ئێستا سیاسەتی ئابوری لە خزمەت سەرمایەداری بەرهەمهێنەر دا بوە.
C- فەرهەنگی فیئۆداڵی ڕێشەکێش کراوە بێ ئەوەی ڕێگە بدرێ فەرهەنگی لۆمپەنبورژوازی جێگەی بگرێتەوە.
دەرسەکانی ڕێبازە جیاوازەکان:
1- لۆمپەنبورژوازی لە هەر وڵاتێک دا بەهێز بوە، بەو ڕادەیە داهاتی تاکەکەسی و بەرهەمهێنانی نیشتمانی لە ئاستێکی نزم دا ماوەتەوە. لۆمپەنبورژوازی لە پاکستان زۆرترین دەسەڵاتی سیاسی،ئابوری و فەرهەنگی هەبوە. دوای حەفتا ساڵ داهاتی تاکەسی لە ساڵێک‌دا 1300 دۆڵارە. لە هیندستان دەسەڵاتی کەمتر بوە، داهاتی تاکەکەسی گەییشتۆتە 2000 دۆڵار. لە چین کە هیچ دەسەڵاتێکی نەبوە، داهاتی تاک 10000 دۆڵارە.
2- زانستی کۆمەڵناسی نیشانی داوە “تا مێشکەکان ڕزگار نەبن، هیچ گۆڕانێک بە ئاکام ناگا”
لە چین مێشکە کۆنەکان بە بیری چەپ و نوێگەرایی لە برش و کڕێژی هەزار ساڵە پاک کرانەوە و ئامادەی ڕێنێسانس کران. لە هیندستان سروەی ئازادی و لیبڕالیسم هێندێک گۆڕانکاری لە مێشەکان دا وەدی هێنا. بەڵام لە پاکستان مێشکەکان وەک پێشوو مانەوە.
3- زانستی ئابوری نیشانی داوە “پێوەندی کار و سەرمایە دەبێتە هۆی بەرهەمهێنان و زیاد بونی سەروەتی وڵات”. سیستمی سیاسی، ئابوری پاکستان وەک زۆربەی وڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نزیک بە نیوەی هێزی کاری لە بەرهەمهێنانی تێکڕایی نیشتمانی دابڕیوە. زۆربەی سەرمایەی وڵات بۆتە سەروەتی نوستو لە زەوی دا.
لە چین زەویەکیان بۆ لۆمپەن‌بورژوا و لۆمپەن‌پڕۆلتاریا نەهێشتۆتەوە تا تێی دا بڕوێ و پەرە بستێنێ. بەڵام بۆ بورژوازی بەرهەمهێنەر هێندە ئاسانکاری کراوە کە سەرمایەدارانی بێگانەش کارخانە و سەرمایەکەیان لەم وڵاتە وەگەڕ خستوە.
تیئۆری بونەوەر و ژینگە (لەجیاتی کوشتنی کرم دەبێ زەلکاو ویشک بکرێ)
هەر گیاندارێک لە ژینگەی تایبەتی خۆی دا دەتوانێ بژیت. ژینگەی سیاسی و ئابوری مرۆڤ لەم یاسا سروشتیە بەدەر نیە. بۆ بنبڕکردنی دیاردەی لۆمپەن دەبێ ژینگەی لۆمپەنپەروەر تێک بدرێ؛ تا لۆمپەنەکان ناچار بن ببنەوە بەشێک لە سەرمایەی زیندوو بۆ بەرهەمهێنانی سەروەت و داڕشتنی ژیانێکی جوان، تەندروست و ئینسانی.
لە ڕێگای داڕشتنەوەی یاسای نوێ دەکرێ ئەم ئەرکە بە ئەنجام بگات. سنوردار کردنی خاوەنداریەتی تایبەت بە سەر خانوو، مڵک و زەوی دا دەتوانێ نزیک 80٪ی ژینگەی ئابوری لۆمپەن‌بورژازی بشێوێنێت.
بۆ نمونە هەر هاووڵاتیەکی تەمەن 15 ساڵ بۆ سەرێ تەنیا مافی خاوەنداریەتی تایبەت بە سەر یەک خانووی نیشتەجێبونی هەبێت. خاوەنداریەتی زەوی شار و زەویە ئیستڕاتژیک و گرانبەهاکان هەڵوەشێتەوە و بکرێنە مڵکی گشتی و لە چوارچێوەی یاسا دا بدرێنە کەسانی شیاو تا لە ماوەیێکی زەمانی دیاریکراو دا خانوی نیشتەجێ‌بون یان کارخانەی لە سەر ساز بکەن.
زیان لێکەوتوانی ئەم یاسایە بە پێدانی قەرز و ئاسانکاری بۆ کار و سەرمایەنانەوەی بەرهەمهێنەر قەرەبو بکرێنەوە.
بە کردەوە دەرهێنانی ئەم یاسایە بێجگە لە کەم کردنەوەی جیاوازی چینایەتی دەبێتە هۆکاری زیندوو بونەوەی سەرمایەی مردوو، گەشانەوەی بەرهەمهێنان و زۆربونی هەلی کار و زیادبونی بەرهەمی نەتەوایەتی و چونە سەری داهاتی تاکە کەس و….
مێژوو نیشانی داوە تەنانەت ئەگەر دەسەڵاتی سیاسی لە لۆمپەنبورژوازی بستێندرێت، بەڵام ژینگەی ئابوری و فەرهەنگی لێ تێکنەدرێ، دیسان بە نێوێک و بەرگێکی دیکە، دەگەڕێتەوە سەر تەختی پیرۆزی فەرمانڕەوایی خۆی…
نەتیجە
لۆمپەنبورژوازی هۆکاری بنەڕەتی دواکەوتویی ئابوری، کۆمەڵایەتی و سیاسی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. سڕینەوەی دەسەڵاتی لۆمپەنبورژوازی لە گشت مەیدانەکانی ئابوری، فەرهەنگی و سیاسی تەنیا ڕێگای ڕزگاری ئەم ووڵاتانەیە.
پەراوێز و سەرچاوەکان:
– ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەم هۆکارانەی خوارەوە لە کاروانی پیشەسازی و زانستی سەردەم دوا کەوت:
١- تێکەڵاوی بەهێزی دین لە گەڵ دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری.
٢- دەست‌تێوەردانی ئیمپریالیسم بۆ پێشگیری لە گەشەی ئابوری و سیاسی لە ڕێگای کودتای سەربازی، پشتیوانی لە دیکتاتۆڕەکان و بەهێزکردنی ئیسلامی سیاسی گرێدراوی خۆیان بۆ ئامانجی تاڵانی نەوت،گاز و…
٣- چەقبەستویی مێژویی
– دوازدە هەزار ساڵ لەوەپێش بۆ یەکەم جار لە مێژووی مرۆڤ دا کشت و کاڵ و یەکجێنشینی لەم شوێنە سەری هەڵداوە. شەش هەزار ساڵ لەوە پێش پێی ناوەتە قۆناغی شارنشینی، دەوڵەت و کۆیلەداری.
ئەم سیستمە بۆ گەشە و درێژەدان بە تەمەنی خۆی، نیازی بە لێک گرێدانی کۆمەڵگا هەبوە. هەر وەک چۆن چیمەنتۆ (سمیت) خشتەکانی یەک خانوو پێکەوە دەنوسێنی، ئایدۆلۆژی بۆ لێک گرێدانی تاکەکانی کۆمەڵگا ئەم ڕۆڵە دەبینێ. ئەم نیازە بوو بە هۆی ئافراندنی نەرمەواڵەی(نرم افزار) پێویست وەک داستان،ئۆستورە، ستایشگا و دینە سەرەتاییەکان.
نەرمەواڵەی ئایدۆلۆژی لە ماوەی هەزاران ساڵ بە پێی زەمان و ئیحتیاج لە ڕواڵەت‌دا گۆڕانگاری بە خۆیەوە بینیوە. بەڵام لە نێوەرۆک دا تەنیا ڕێشەکەی ئەستورتر بوە. ناهێڵێ پیرۆزیەکانی وەک خاوەنداریەتی تایبەتی، سیستمی پلەداری(سیستمی پلیکانی دەسەڵات و سەروەت) گۆڕانکاری بە سەر دابێت.
– ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەم سەد ساڵەی دوایی دا گۆڕانی ئابوری، کەلتوری و کۆمەڵایەتی زۆری بە خۆیەوە دیتوە؛ بەڵام گۆڕانکاریەکان لە بەستێنێکی نەخۆش دا هاتونە دی. لە ڕوالەت دا دەورەی کۆنی دەربەگی تێپەڕاندوە و ئێستا سیستمی سەرمایەداری حاکمە.
دەبینین کە شتێک بە ناوی ئاغا و ڕەعیەت نەماوە، زۆرینەی خەڵک لە شارەکان دەژین، بەرهەمهێنان بۆ بازاڕەکانە، بەشی زۆرتری دەوڵەمەندەکان پێشینەی مڵکداری و بنماڵەیی‌یان نیەنیچە(فیلسوفی سەدەی هەژدەی ئاڵمانی) دەڵێ: ” بۆ ئەوەی کە بوتپەرەست نەبی، بوت‌شکاندنت بەس نیە. دەبێ خووی بوتپەرەستیت تەرک کردبێ”
– سرویس و خەدەمات. لە ئابوورزانیدا بە پیتەوای نابەرھەست ئەوترێ ڕاژە، واتە ڕاژە نموونەی شتومەکی ئابووریی نابەرھەستە. کارگەلێ وەک سەرتاشی، ژمێریاری، ڕاوێژکاری، فێرکاری، چارەسەریی پزیشکی، یا گواستنەوەی نەفەر و کەلوپەل ھەموو بە ڕاژە ئەژمێردرێن.[١]
ھەروەھا، بەو دانوستانەش کە تێیدا بەگشتی کڕیار خاوەنایەتیی تایبەتی شتە کڕدراوەکە بەدەست نەھێنێ، مەگەر لە ڕێگەی گرێبەستێکی تایبەتەوە، ئەوترێ ڕاژە دابینکردن
– اسمیت. آدام- ثروت ملل- جلد یک – فصل هشتم
– دوو نمونەی مێژویی ئاکامی سەروەتی بێ سەرمایە نانەوە:
ئۆروپای سەدەکانی ناوەڕاست(سەدەی پێنج تا پازدەی ز)
سیستمی کۆیلەداری یۆنان و ڕۆم هەرچەند لە دەرەبەگایەتی نامرۆڤانەتر بوە؛ بەڵام شارنشینی و هەلی حەسانەوەی بۆ چینی مام ناوەند ڕەخساندوە. کە ئەمەش بۆتە هۆی زا و زێ و گەشەی فکری، زانستی، هونەری، فەلسەفی، ئابوری و سیاسی.
لە سەدەکانی ناوەڕاست مڵکداری و دەرەبەگایەتی بو بە سیستمی زاڵی ئابوری و کۆمەڵایەتی بە سەر ئۆروپا دا. بازەرگانی، پیشەسازی و شارنشینی لە ڕەونەق کەوتن. ئەم گۆڕانکاریانە بون بە هۆی نەزۆکی فکری، فەلسەفی،هونەری و زانستی، زاڵ‌بونی کۆنەپەرەستی و خوڕافات.
لە ئاخری دا دەوڵەت-شارەکانی پاشماوەی ڕۆم وەک وێنیز فلۆڕانس، میلان، جێنیوا ، پیزا و… لە ڕێگای بازەرگانی، کەشتی سازی، بانکداری و پیشەسازی توانیان لە گێژاوی فیئۆداڵی بێنە دەر و شۆڕشی ڕێنسانس(دوبارە ژیانەوە) بخوڵقێنن. ئەمەش بو بە دەسپێکی ڕزگاری ئۆروپا لە تاریکایی سەدەکانی ناوەڕاست.
ئیسپانیا و فەڕانسەی سەدەکانی شازدە و حەفدە
ئیسپانیا لە سەدەکانی شازدە و حەفدە بە هۆی پێشەنگی لە داگیرکاری و تاڵانی ئامریکا بو بە خاوەنی زۆرترین زێڕ و سامان لە جیهان دا.
پشت بەستن بەم سەروەتە بوو بە هۆی دوور کەوتنەوە لە کار و سەرمایەنانەوە. لە گشت بوارەکانی بەرهەمهێنانی ئابوری دا دوا کەوت. وڵاتانی دیکەی ئۆروپایی وەک فەڕانسە کە پشکی کەمتریان لە تاڵانی وڵاتە تازە بیندراوەکان پێگەییشتبو، ناچار گرینگیەکی زۆریان بە بەرهەمهێنانی ناوخۆ دا.
ئاکام- لە ئاخیری سەدەی حەفدە دا ئیسپانیا توشی هەژاری و داڕمانی ئابوری بو. فەڕانسە پلەی یەکەمی ئابوری بە دەست هێنا.
– ئامارەکان گریمانەیین
– توێژەکانی لۆمپەنبورژوازی:
١- بازەرگانەکان
٢- ڕانتخۆرانی دەوڵەت- ڕەئیس،جێگر و کارمەندانی ساحەب پلە و پایەی بەرزی ئیدارەکان، نوێنەرانی مەجلیس، مەلا و شێخی بەشدار لە ڕانتی دین و دەوڵەت، قازی، وەکیل و…
٣- دەڵاڵ و سەوداگەران- لە هەر بەستێنێک قازانجی تێدا‌بێ کار دەکەن وەک کڕین و فرۆشتنی زەوی نیشتەجێبونی شارەکان، قۆنتەراتچی پڕۆژەکانی ڕێگاو بان. هەناردە و هاوردەکردنی نایاسایی کاڵا و شتومەک بە شەریکایەتی لە گەڵ بەرپرسانی دەستڕۆییشتوی دەوڵەت(قاچاغچیەتی ڕانتی)
٤- بنەماڵە دەست ڕۆییشتوەکانی شار- پاشماوەی ئاغاوات و مڵکدارەکان، کەسانی خاوەن مڵکی ناو شار،پاساژ، دوکان، و خانووی زیادی بۆ کرێ و…
– سەرمایەداری بەرهەمهێنەری ناوخۆ (بورژوازی) توێژێکی کەمینەی ناو چینی سەردەستن. قورساییەکی ئەوتۆیان نیە. ناچارن ملکەچی لۆمپەنبورژوازی بن کە دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری و فەرهەنگی لە دەست دایە.
– مارکس و ئینگڵس- ئیدئۆلۆژی ئاڵمانی- ١٨٤٦
– مارکس.کارڵ- شەڕەکانی چینایەتی لە فەڕانسە دا.
– “لۆمپەن پڕۆلتاریا” پێگەی كۆمەڵایەتی چینەكانی خوارەوەی كۆمەلگای هەبوو، بەڵام لەبری هاوڕێیی وهاوكاری چینی هاوچەوساوەی خۆی، مەیلی لە مەقاش‌بوون بوو بۆ چین وهێزە کۆنەپەرەست و توتالیتەرو سەركوتكارەكانی كۆمەڵگا. نەسلی ئێستای لۆمپەنەکانی نەفس نزم وەک شەڕکەر، خەبەرنیگار، ڕۆژنامەنوس، بێژەرێ تەلەفزوێنی، مێدیاکار، شڕۆڤەکاری سیاسی، مێژوو نوس(مێژوو سازی) هونەرمەند، فیلمساز، گۆرانی‌بێژ، وتارخوێنی تەکفیری، مەلای دەرباری، پەڕەسێلکە( ئەو ژنانەی کە بۆ لەداوخستن، جاسوسی و گرتەی ویدۆیی سێکسی ئەرکدار خاوەنپارە و دەسەڵاتدارانە.
لە باری فکری سیاسی لە بەرەی ڕاستی سوننەتی دا جێ دەگرن. چونکە تەنیا حیزبە ڕاستگەراکان، فاشیستەکان و پارێزەرانی کۆنەپەرەستی و سیستمی چەوسێنەر دەتوانن ئەمانە بەکرێ بگرن. دەکرێن) و … ڕۆڵ دەگێڕن
ئەمانە بۆ بژیوی ژیانیان خۆ لە کاری سەخت، کەم‌داهات و شەڕافەتمەندانە نادەن و چاویان لە بەرماوی سەروەتمەند و دەسەڵاتدارانە.
– مرۆڤەکان دوای شۆڕشی کشت و کاڵی لە ژیانی کۆچەری، ڕاوکەری، لاشخۆری و کۆکەرەوەی خۆراک پێیان نایە دەورەی بەرهەمهێنان، پاشەکەوت و یەکجێنشینی. (١٢٠٠٠ساڵ لەوە پێش)
بەستێنی لەبار بۆ دروست کردنی دێهات و شار فەراهەم کرا. کۆمەڵگاکانی سادە و بێ چین پێیان نایە سیستمی پلەداری و چینایەتی. لەو کاتەوە توێژی لۆمپەن پێی ناوەتە کایەی ژیان.
لە گشت کۆمەڵگایەکی چینایەتی، چینی سەردەست بۆ درێژەدان بە سەروەی خۆی پێویستی بە هێزی سەرکوتگەری فکری و جەستەیی هەبوە. بەشێک لە توێژی لۆمپەن ئامادە بوە ئەم ئەرکە وەخۆ بگرێ.
چینی سەردەست کەسانی پێویستی خۆی لەم توێژە دابین کردوە. لە سیستمی کۆیلەداری ئەرکی کاهین، جەنگاوەر، نیگابانی کۆیلەکان، حیسابدار، زیندانبان، شایەر و… لە سەر شان بوە.
لۆمپەنەکانی سەردەمی فیئۆداڵی (دەورەی ئاغا و ڕەعیەتی) ئەرکی نۆکەر، مەیتەر، کوێخا، گۆپاڵ‌بەدەست، دەڵاڵ، میرزا، لۆتی و شایەری دیوەخانیانی ئاغاواتیان دەخستە ملی خۆیان.
– لە ئابوورزانیدا بە پیتەوای نابەرھەست ئەوترێ ڕاژە، واتە ڕاژە نموونەی شتومەکی ئابووریی نابەرھەستە. کارگەلێ وەک سەرتاشی، ژمێریاری، ڕاوێژکاری، فێرکاری، چارەسەریی پزیشکی، یا گواستنەوەی نەفەر و کەلوپەل ھەموو بە ڕاژە ئەژمێردرێن.
ھەروەھا، بەو دانوستانەش کە تێیدا بەگشتی کڕیار خاوەنایەتیی تایبەتی شتە کڕدراوەکە بەدەست نەھێنێ، مەگەر لە ڕێگەی گرێبەستێکی تایبەتەوە، ئەوترێ ڕاژە دابینکردن. {ویکی پیدیای کوردی} (service provision).
– لەم دابەشکاریە دا چینی مام ناوەند لە گەڵ چینی هەژار سەرجەم وەک چینی بندەست پێناسە کراون.
– لۆمپەن‌پڕۆڵتاریا دەتواننێ لە ڕێگاگەلی وەک دزی، چەقوکێشی، شەڕکڕی، قاچاغی مادە سڕکەرەکان، زۆرگیری، چەتەیی و… کۆمەڵگا توشی قەیرانی نەبونی ئاساییش بکەن.
– دەتوانن ببنە لەشکری سەرەکی سەرهەڵدان و سەقامگیری هەر جۆرە فاشیسمێکی مەزهەبی، نەتەوەپەرەستی و ….
– لە ئابوورزانیدا بە پیتەوای نابەرھەست ئەوترێ ڕاژە، واتە ڕاژە نموونەی شتومەکی ئابووریی نابەرھەستە. کارگەلێ وەک سەرتاشی، ژمێریاری، ڕاوێژکاری، فێرکاری، چارەسەریی پزیشکی، یا گواستنەوەی نەفەر و کەلوپەل ھەموو بە ڕاژە ئەژمێردرێن.
ھەروەھا، بەو دانوستانەش کە تێیدا بەگشتی کڕیار خاوەنایەتیی تایبەتی شتە کڕدراوەکە بەدەست نەھێنێ، مەگەر لە ڕێگەی گرێبەستێکی تایبەتەوە، ئەوترێ ڕاژە دابینکردن. {ویکی پیدیای کوردی} (service provision).
– سەرمایەداری لۆمپەن، ئاکار نزمی بان دەست، بێقیمەتی دەست ڕۆییشتو، فرومايگان فرادست
– سەرمایەداری بەرهەمهێنەری ناوخۆ بە هۆی بەرژوەندی ئابوری، سەرەڕای چەوساندنەوی چینی کرێکار، زۆر تایبەتمەندی شۆڕشگێڕانە و پێشکەوتنخوازانەی هەیە. وەک گەشەی ئابوری، دروست کردنی هەلی کار، هەڵوەشاندنەوەی مڵکداری و پاشماوەکانی فیئۆداڵیزم، ئازادکردنی ژنان لە کۆت و بەندی بە میرات ماوی دەرەبەگایەتی و ژێردەستەیی بنەماڵە، سەروەری یاسا، پەرەپێدانی زانست، کز کردنی سوننەت و خوڕافات و…
– ئاماەکانی ئەم وتارە گریمانەیی و نیسبین. دەکرێ زیاتر یا کەمتر بن.
– بەشێکی بەرچاوی ئاواتەکانی مارکس لە چوارچێوەی دەوڵەتانی دونیا دا هاتونە دی. لە دواکەوتوترین و دیکتاتۆڕترین دەوڵەتەکانیش هێندێک شتی وەک بە گشتی کردنی خوێندن و تەندروستی و کەم کردنەوەی سەعاتی کار بە ڕادەی جیاوز دەبێنرێ.
– ئەم سێ وڵاتە بە مەودای دوو ساڵ سەربەخۆییان وەرگرت. هیندستان و پاکستان ساڵی ١٩٤٧ سەربەخۆییان بە دەست هێنا. چین ساڵی ١٩٤٩ کەوتە دەست حیزبی کومۆنیست. هەر سێ وڵات بە دەست ئیمپریالیست لاواز کرابون. هەر سێکیان وەک یەک گیرۆدەی هەژاری، بێکاری، برسیەتی، نەبونی سەرمایە و تەکنەلۆژیا و ….بون.
– https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(nominal)
– لە چین دوو جار شۆڕش کراوە و ئەم دوو شۆڕشە چینی ئەمڕۆی لێ خوڵقاوە. ١- ١٩٤٩ بە سەرکەوتنی مائۆ بە سەر گومینتانگ و سەربەخۆیی سیاسیی و ڕێگای گەشەی ناسەرمایەداری. ٢- ١٩٧٧ بە دەسەڵات گەییشتنی دێنگ شیائۆپێنگ و چاکسازی ئابوری و پێوەندی سوسیالیم و سەرمایەداری بەرهەمهێنەر دەستی پێکرد و تا ئێستا درێژەی هەیە.ئامانجەکانی شۆڕشی یەکەم لە ڕێگای شۆڕشی دوهەم هاتنە دی. حیزبی کۆمونیستی چین لە سی ساڵی یەکەمی دەسەڵات دا (١٩٧٨-١٩٤٩)
سەرەڕای ئازمایشت و هەڵەی گەورە و شکست، چەندین گۆڕانکاری بنەڕەتی و پێکهاتەیی گرینگی بە ئەنجام گەیاند. وەک:
١- هەڵوەشاندنەوەی سیستمی دەرەبەگایەتی
٢- ڕزگار کردنی دەیان میلیۆن گیرۆدەی تریاک و هۆشبەر
٣- ڕزگارکردنی مێشکەکان لە برش و کڕێژی هەزاران ساڵە .
– دێنگ شیائۆپینگ(1997-1978) بە پێوەندکردنی سەرمایەداری دەوڵەتی،سوسیالیسم، شایستەسالاری و سەرمایەداری بەرهەمهێنەر، سیستمێکی کارامەی خوڵقاند و ڕۆئیاکانی مائۆی لە فۆڕمێکی جیاواز دا هێنایە دی.
- Latest Posts by All Posts