رەزا شـوان: کات و شوێن لە چیرۆکی منداڵان دا.
کات و شوێن، دوو رەگەزی بنەڕەتین لە چیرۆکی منداڵاندا، ناکرێت فەرامۆش بکـرین، چونکە بەبێ کات و شوێن، لێکـدانەوە بۆ رووداوەکان ناکـرێت، گەر بە کات و شوێنی دیاریکراوەوە نەبەسترێنەوە. هەر بەرهەمێکی ئەدەبی منـداڵان، بە تایبەتیش چیرۆک بۆ منـداڵان، کـات و شـوێـن پشتگـوێ بخـات، نا پەسەنـدی و ناتـەواویی پێـوە دیـارە. ئەمەش ئـەوە دەگـەیەنێت کە ئـەرکی کـات و شـوێن لە نـووسینی چـیرۆکی منـداڵانـدا، دروستکردنی ئەو وازانیـنەیە لە لای خوێنەر، کە ئەوەی دەیخوێنێتەوە، لە راستییەوە نزیـکە یا بەشـێکە لـێی.
ئەو چیرۆکنووسەی کە دەیەوێت چیرۆک بۆ منداڵان بنووسێت، دوای ئەوەی بیرۆکە و شـێوازی نـووسـینی چـیرۆکـەکەی لە بیـر و هـۆشـیـدا گـەڵاڵـە دەبـن. پێویسـتە بـیر لە دیاریکـردنی شوێـن و کـات بکاتەوە. وەک دەروازەیەک بۆ نمایشکردنی رووداوەکـان.
پێناسەی شـوێن لە چـیرۆکـدا:
شوێن ئەو چوارچێوەیەیە کە رووداوەکان تێیدا روودەدەن و کەسایەتییەکانی چیرۆکەکە تێیدا دەبـزوێن بۆ ئەوەی جـووڵەی کات و ئەو گـۆڕانە دەربخـات کە بەسەر شــتەکـانی خەڵکـیدا لەو شوێنەدا دێـن. کە وشەگەلێکی لەم وجـۆرە وشـانە دەبیـستین، گوزارشـت لە شـوێـنـێکی دیـاریکـراو دەکـەن، بـۆ نمـوونە: (ژوور، مـاڵ، کـۆڵان، گـەڕەک، پـۆل، قوتابخـانە، پەرتـووکخـانە، سەیـرانگا، باخچـە، کـێـڵگە، گـونـد، شـەقـام، شـار، زەوی، دەریـا، ئاسمان، ئەسـتیرە، جـیهـان، کوردستان، نیشـتمان، ئامـەد، کۆبـانی، کەرکووک، سـنە، چـوارچـرا،…هـتـد)
جـووڵـەش لە شـوێنـێکـدا نەبێـت روونـادات.
شـوێـن جـێگایـەکی هـەستپـێکـراوی نەگـۆڕە، کە دەکـرێـت مـرۆڤ بـە هـۆی ئەنـدامـە هەستییەکانییەوە، هەستی پێ بکات و ئەو شتانە ببینێت کە لەو شوێنە دان. لە بوونەوە تا هـەتـایە، لە نێـوان مـرۆڤ و شـوینـدا، پەیـوەنـدییەکی دانەبـڕاویی هەمیشەیی هـەیە.
شـوێـن رەگـەزێکە لە رەگـەزەکـانی بنیادنـانی چـیرۆکی منـداڵان. کە رووداوەکـان لێـیدا روودەدەن و کەسایەتییەکان لێـیدا دەبـزوێن. شوێن رۆڵی دیمەنەکانی پشتەوەی شانۆش دەبینێت. شوێن رۆڵـێکی سەرەکیشی لە درخستنی ناوەرۆکی چـیرۆک چی کۆمەڵایەتی بێـت یا پەروەردەیی و سـیاسی بێـت. لەوانـەشە نووسـەری چـیرۆکی منـداڵان، شـوێن بکات بە پێشەکی بۆ چـیرۆک و درێژەی پێ بدات، بۆ نموونە (لە گوندێکی قەشەنگ و جـوانی کوردسـتان دا) یا ( لە گـۆڕەپـانی چـوار چـرا، لە شـاری مەهـابـادی پایتـەخـتی کۆمـاری کوردستان دا،… هـتد).
پێناسەی کـات لە چـیرۆکـدا:
کـات ئەو ماوەیـەیە، کە رووداوەکانی چـیرۆکە تێـیدا روویـان داوە یا روودەدەن. کاتەکە رابردوویەکی دوور یا نزیک بێت، یا لە ئێستای رانەبردوودا روودەدەن، یا لە داهاتووی نەهاتوودا رووبـدەن. کاتیش شتێک نییە کە بە چـاو ببینرێـت یا بتـوانین دەستی لێبدەین. ناتوانین بە ئەندامە هەستییەکانمان هەستی پێ بکەین، بەڵکو بە بیر و هۆشمان هەستی پێدەکەین. یا لە رێی شوێنەوار و ئەو خەسڵەتانەی کە هەیانە: بۆ نموونە: شەو تاریکە، رۆژ روونـاکە، لە زسـتاندا بەفـر و بـاران دەبـارێـت و ساردە، هـاوین گـەرمە، بەهـاران گـژ و گیان دەبـوژێتـەوە. پایـزان گـەڵای دارەکان دەورێـن. ئەگـینا نە شـەو و رۆژ و نە زســتان و هـاویـن و بەهـار و پـایـز بە چـاو نایـان بیـنـین. نمـوونەیـەکی تـر:
ئێـمە هـەست بەجـووڵەی چـرکەژمـێری کاتـژمـێرەکـانمان دەکـەین، بەڵام بـەو وردیـیە هـەسـت بە جـووڵـەی کـاتـژمـێرەی “سەعـاتـژمـێرەکەی” کـاتـژمێرەکـانمـان نـاکـەین.
کـات رۆڵـێکی گـرنـگی لـە ریـزبـەنـدیی بنیـادنـانی رووداوەکـان و لە دیـالـۆگی نێـوان کەسایەتییەکانی چـیرۆکـدا هـەیە. کە منـداڵان لـێی تێـدەگـەن.
چـیرۆکنووسی چـیرۆکی منـداڵان، چەنـد بە توانا و باڵادەست و لیهـاتـووبێت، چەنـدیش چـیرۆکەکەی چیرۆکێکی سەرکەوتوو بێت. کات خۆی بەسەریـدا دەسەپێنێت. ئەوە کاتە رادەی جیـاوازی و باڵادەسـتی چـیرۆکنـووسەکە لە نـووسـینی چـیرۆکـدا دیـاری دەکـات. کە تـا چەنـد تـوانیـوێتی لە هـونەری نـووسـینی چـیرۆک بـۆ منـداڵان سەرکەوتـووبێـت.
چـیرۆکیش ئەوە لە چـیرۆکنووس دەخوازێـت، کە بە شێوازێکی لـۆژیکی و ریزبەنـدی و پەسەنـد و شیاو رووداوەکانی چـیرۆکەکانی بۆ منـداڵان بنووسێت و ریزبەنـدییان بکات. بێ ئاڵۆزی و بێ گرێ و گۆڵـبن، چونکە منداڵان حەز بە بیرۆکەی قورس و مانا ناڕوون ناکەن. کەواتە ریزبەنـدی کات پێویستە لە چیرۆکی منـداڵان. تا منداڵان لە خوێندنەوەیان یا بە گوێگـرتنیان لە رووداوەکانی تێبگەن و خـۆشی و چـێـژیان لێـوەربگـرن.
کاتێک کە نـاوی کـات دەهـێنین، وشەگەلـێکی وەک ئەم وشـانە دێتـە بیـر و خەیـاڵـمان: (چـرکەیەک، کاتژمێرێک، بەیـانی، ئێـوارە، رۆژ، شـەو، بەهـار، هـاوین، زستان، پایـز، رابردوو، ئێستا، داهاتـوو، پـێرار، پـار، ئەمسـال، ساڵانی داهـاتـوو، سەدەیەک،…هتد).
بێگومان زۆربەی چیرۆکەکانی منداڵان، رووداوگەلێک دەگێڕنەوە، کە کۆتاییان هاتوون. بۆیە نووسەرانی چیرۆکی منداڵانیش بە زۆری (کرداری رابردوو) بەکاردەهێنن، چونکە لە بارەی رووداوێکەوە دەنووسـن، کە کۆتـایی هـاتووە. بۆ نموونە:” منـداڵەکە ویستی وەکو باڵنـدەکـان بـفـڕێـت” کـرداری “ویـستی” گوزارشتە لە ئارەزووی منـداڵەکە کە بە هـۆش و خەیاڵیدا هـات. ویستی کردارێکی رابردووە، کە باس لە رووداوێک لە رابردوو دەکـات و کۆتـایی هـاتـووە. کەواتە چـیرۆکنووس ناچـارە کە رووداوێـک نمایـش بکات، کە تێپەڕیوە و کۆتایی هـاتووە. بە بیرۆکەیەکی جـوان منداڵان دەگەڕێنێتەوە بۆ جـیهانی منـداڵی، واتا منـداڵان رووداوێـکی کۆتـایی هاتـوو دەخـوێننەوە یا دەبـیستن. بێ ئـەوەی کە بتـوانن هـیچ شـتێک لە رێـڕەوی رووداوەکـانی چـیرۆکەکە بگـۆڕن.
تەنانەت چـیرۆکخـوانی چـیرۆکە فـۆلکـلۆری و مـیللییەکـانیش، بە پـەرگـرافی ” هـەبـوو نـەبـوو” دەست بە گـێڕانەوەی هـەقـایەت و چـیرۆکەکـان دەکـەن. کـرداری” هـەبـوو” جەخـت کـردنە لەسـەر واتـای کـۆتـایی رووداو دەکـاتـەوە.
هـەنـدێ جاریش چیرۆکنووس، بۆ پێشاندانی بەردەوامی رووداو لە رابردوو و ئێستادا، وا چـیرۆکەکەی دەنووسێت یا دەگـێڕێتەوە، کە رووداوەکە کۆتـایی نەهـاتووە تا ئێستای رانەبـردووش درێـژەی هـەیە. زۆر بە کەمیـش، هەنـدێ جـار هـاوسەرگـیری لە نێـوان رابـردوو و رانەبـردوودا دەکـرێـت بۆ گەیـشتن بە داهـاتـوو. ئەمەش زۆر بە کـەمی لە کورتە چیرۆکدا روودەدات. بەڵام دەکرێت لە رۆماندا زیاتر رووبدات. چونکە لە رۆماندا ماوە و کاتێکی زیاتر بۆ رووداوە زۆرە تێکهەڵکـێشەکانی هەیە و کـاری پاڵەوانەکانیش تـازە دەبـنەوە لەوانەشە رووداوەکان لە رۆمانـدا، پانتاییەکی شـوێنی زیاتـر بگـرنەوە.
بەڵام (کرداری رانەبردوو) لە چیرۆکی منـداڵاندا بەکەمی بەکار دەهـێنرێت. بۆ نموونە:
“منـداڵەکە دەیـەوێت وەکـو باڵـندەکـان بـفـڕێـت” کـرداری “دەیـەوێـت” گـوزارشـتە لە بیرۆکەیەک کە هـێشتا لە کـاتی پێکهـێنان و بیرکردنەوە و ئامادەیی دایە، کە کـردارەکە رووی نـەداوە. لە کاتی رابـردوودا نووسەر دەتـوانێت کۆتـایی بۆ ئـەم کاتـانە دابنێت و چـیرۆکەکەی بە ئەنجـام بگەیەنێت. بەڵام لە کاتی رانەبردوودا، چیرۆکنووس ناتـوانێت کۆتایی بۆ چـیرۆکەکەی دیاری بکات. چونکە کردارە هـێشتا جێگـیر نەبـووە و لە کاتی تـاقـیکـردنەوە و پێکهـێـنان دایـە. بۆ نموونە:”مام بەختیار دەیەوێت مـینای کچی ببێت بە پزیشک”هـێشتا نازانرێت کە مینا دەبێت بە پزیشک یا نا، چونکە هێشتا خوێندکارە.
کـات لەگـەڵ شـوێـن و جـووڵـەدا، سـیانەن و تەواکەری یەکتریـن. گەر جـووڵە نەبێت، ناتـوانین هـەسـت بە کـات بـکەین. لە سووڕانـەوەی زەوی بە دەوری خـۆیـدا، رۆژ و شەو پێکـدێـن. لـە سـووڕانـەوەی زەوی بـە دەوری خـۆردا، چـوار وەرزەکەی سـاڵ، زستان، بەهار، هاوین، پایز پێکدێن لەگەڵ خەسڵەتەکانی هـەر وەرزێک لە وەرزەکان.
کەواتا کات بە دوای جـووڵەدا دێت و لە ئەنجامی جـووڵەدا کات دێتەدی. جـووڵەش لە شـوێنـێکـدا نەبێـت روونـادات. نمـوونـەیـەکی تـر لەسـەر کـات، کـاتی خـوێنـدنەوە:
“کـاتی خوێنـدنەوەی چـیرۆکـێک، مەبەست لـەو مـاوەیـەیە کە بە خـوێنـدنەوەی ئـەو چیرۆکە بەسەر دەبرێـت. چەنـد فاکتەرێک ماوەی تەواکـردنی خوێندنەوەی چیرۆکەکە دیـاری دەکەن، وەک: قـەوارەی ئەو پەرتـووکـەی کە چـیرۆکـەکەی تێـدایە، قـەوارەی لاپەڕەکانی، قـەوارەی پیتەکـانی چاپکـردنی، شـێوازی نووسەر، ئامـانجی چـیرۆکەکە، دۆخی هـۆشی و بیرکردنەوە و دەروونی خوێنەر، کارتێکردنی دەرەوەی کە بە دەوری خـوێنەرەوەیـە. هەمـوو ئەم فـاکتەر و کارتێکـردنانە، کاریگەرییان لەسـەر خوێنـەر و مـاوەی خوێنـدنـەوەی چـیرۆکـەکەدا هـەیە.
لە هەموو بارێکـدا، کـات و شـوێـن رۆڵێکی گـرنگیان هـەیە لە ریـزبەنـدی و بنیاتنانی رووداوەکـانی چـیرۆکی منـداڵان. منـداڵان لە میانەی کـات و شوێنەوە لە رووداوەکانی چـیرۆکەکـان تێـدەگـەن.
بۆیە پێویستە چـیرۆکنووسانی چـیرۆکی منـداڵان، بە جـوانی و بە وردی بیـر لە کات و شـوێـن و لە ریـزبەنـدیکـردنی رووداوکـان بـکـەنەوە.
