بورهان شێخ رەئوف: ئەمریکاو چین ڕووبەڕِووى یەک.
ئەگەر جۆبایدنى سەرۆکى ئەمریکا لە گەڵ سەرۆکى پێشووى ئەمریکا ترەمپ لە هەموو سکتەرەکاندا دژ بە یەک و جیاواز و پێچەوانە بوو بوون، ئەوا لە مەسەلەى چیندا هاوڕا بوون ئەویش ئەوەیە پکین دوژمنى پلە یەکى واشنتۆنە.
ئێستاش گریمانەى ناکۆکى و سیناریۆکانى ڕووبەڕوو بوونەوەو ململانێکانى نێوان ئەو دوو هێزە گەورەو کاریگەرەى سەر گۆڕەپانى سیاسەتى نێودەوڵەتى لە هەموو کات زیاتر گەرم و گوڕو ئامادەیە، لە کاتێکدا حزبى کۆمۆنیستى چینى یادى سەد ساڵەى دامەزراندنى دەکاتەوە، لەلایەکى تریشەوە ئەمریکاش سەرقاڵى تەشقەڵەو جۆشدانى ململانێکانیەتى لە دژى چین لە زۆر بەرەى جیاوازەو، لەوانە مەسەلەى تایوان، دۆسیەى مافى مرۆڤ، جگە لە جەنگ و ململانێى بازرگانى گڕگرتوو لە مێژەوە.
چین چۆن پێشکەوت؟
لە دەیەى ڕابردوودا گۆڕانکارییەکى گەورە هاتە ئاراوە لە دیدوبۆچوونى خۆرئاواییەکان بە گشتى و ئەمریکا بە تایبەتى بەرامبەر بە دەوڵەت و گەلى چین، ئیتر چین ئەو ئەسپە هێمن و سەلارە نەبوو کە ئابوورى جیهان بە دواى خۆیدا ڕابکێشێت، بەڵکو چین ئێستا بووەتە ڕکابەرى سەرەکى ئەمریکا و هاوپەیمانەکانى، هەر ئەوانەش بوو واى لە (ینس ستولتنبیرگ ) ئەمیندارى گشتى هاوپەیمانى ناتۆ کرد بڵێت: چین نزیک دەبێتەوە لێمان لە گەردوونى سیبرانى ، لە قوتبى باکوور دەیانبینین ، لە ئەفریقیان، هاوبەشن لە بنیاتنانى ژێرخانى بنەڕەتى ئێمەدا، ئەوکاتە ڕۆیى ڕستەى ( لەچین دروست کراوە – ێنع فى ێین ) مایەى گاڵتەجاڕى بێت.
دیارترینى ئاماژەکانى گۆڕانکارى لە دیدوبۆچوونى خۆرئاواییەکان لە هەمبەر چین، ئەو کۆشش و تەقەلا زۆرو زەوەندانەیە کە پەیمانگا کانى توێژینەوەو لێکۆڵینەوەى ئیستراتیجى و جیۆ سیاسى خۆرئاوایى دەستیان داوەتى بۆ ئەوەى لە نهێنى ئەو پێشکەوتنە سەرسوڕهێنەرو ئێجگار گەورانەى چین تێ بگەن و بزانن لە چیەوە سەرچاوەى گرتووە بەتایبەتى لە بوارى ئابووریدا، زۆرێک لە لێکۆڵینەوەو توێژینەوەکانیان گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەى کە (دینگ شیاو بینگ ) ى سەرۆکى چین لە هەشتاکانى سەدەى پێشوو کە سەرکردایەتى ئەم هەستانەوەى وڵاتەکەى کرد توانى تێبگا و چارە بۆ بەربەستى سەرەکى ئابوورى سیاسى وڵاتەکەى بدۆزێتەوە، ئەویش چۆن دەتوانى بەسەرکەوتوویى گەشە بە ئابورى وڵاتەکەت بدەیت، بەبێ ئەوەى دەستبەردارى سەروەرى وڵاتەکەت بیت، هەروەها چین لێکۆڵینەوەى وردى مێژووەکەى خۆی بەباشى کرد بوو، لایەنە گەشو بەهێزەکانى دیاریکرد، بۆئەوەى گرنتى دووبارە نەبوونەوەى سەدەى دیلێتى و ژێردەستى نەبێتەوە کە لەلایەن یابان و خۆرئاواییەکانەوە زۆرى بە دەستەوە چەشت بوو.
ئێستاش کە (شی جین بینگ ) سەرۆکى چینەـ میراتگرى ئەو پەیکەرو دامەزراوە ئیدیۆلوجیانەیە کە سەرۆک ( دینگ شیاو بینگ ) بنیاتى نا بۆ وڵاتەکەى، ئەو پەیکەرو بناغە مکومە بوونە سەرچاوەى ئەم هەڵوێست و توانا بەهێزەى پکین، ئەمە شتێکى کتوپڕو نەبوو ئاکامى کارو بیرو خەباتى ئیدیۆلۆجى و چاودێرى ورد و پاداشت و سزاو زۆر پرنسیبى گەورەى حزبى کۆمۆنیستى چین بوو، کە ئێستا چین خاوەن ئابوورییەکى زل و زەبەلاح هاوتەریبى ئەمریکا و تەنانەت هەندێک ناوەند لە ئەمریکاش بە هێزترى دەخەمڵێنن.
لە ڕووى سەربازییەوە کامیان بەهێزن چین و ئەمریکا؟
وەزیرى بەرگرى ئەمریکا (لۆید ئوستن ) لەم ڕۆژانەدا ڕایگەیاندبوو کە وڵاتەکەى لە دوو دەیەى ڕابردوودا خۆى سەرقاڵى ناوچەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست کردبوو، بەڵام چینیش لە بەرامبەردا سەرقاڵى نۆژەنکردنەوەى هێزە سەربازییەکانى بوو، هەروەها وتبووى لەمەودوا پاریزگارى لە سەردەستى توانا سەربازییەکانى خۆمان دەکەین و هەوڵى بەرزکردنەوەشى دەدەین لە ئێستا بە دواوە.
هەرتایبەت بەم بابەتە ڕۆژێک نیە گوێمان لە لێدوانى بەرپرسێکى ئەمریکا یان ڕاپۆرتێک نەبێت کە ئاڕاستەى کۆنگریس یان وەزارەتى دەرەوە کرابێت، کە هۆشدارى دەدات لە مەترسى و هەڕەشەى چین بۆ سەر ولایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا و چڕکردنەوەى تواناکان ى ئەمریکا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى ئەو هەڕەشانەى چین لە وڵاتەکەیان.
لەلایەکى ترەوە زۆرێک لە شرۆڤەکاران کە زۆربەیان ئەمریکى و خۆرئاوایین لەو بڕوایەدان ئەو دیدو بۆچوونانە دوورن لە ڕاستیەوەو سەبارەت بە زەبەلاح کردنى هێزو تواناى سەربازى چین.
هەر دەربارەى ئەو بەراوردە ى نێوان هێزى سەربازى چین و ئەمریکا زانیارییەکان باس لەوە دەکەن کە جیاوازى نێوانیان ئاسمان و ڕێسمانە، بە جۆرێک ئەمریکا خاوەنى کڵاوەى ئەتۆمییە کە بیست جار لە چین زیاترە، لە کەشتى دەریاییشدا ئەمریکا دوو ئەوەندەى چینى هەیە، واشنتۆن 11 فڕۆکە هەڵگرى هەیە کە بە وزەی ئەتۆم کار دەکەن، لە بەرامبەردا چین تەنها دوو فڕۆکە هەڵگرى هەیە کە کەمتر پێشکەوتوون.
سوپاى ئەمریکا لە هێزى ئاسمانى 2000 فڕۆکەى پێشکەوتووى هەیە، بەڵام چین 600 فڕۆکەى جەنگە هەیە، ئەمریکا هەموو ئەم هێزانەى بەو چەکە وێرانکەرانەوە بڵاوکردۆتەوە لە 800 بنکەى جیاوازدا لە هەموو جیهاندا، لە بەرامبەردا چین تەنها 3 بنکەى هەیە لە درەوەى وڵاتەکەى خۆى، بوودجەى سەربازى چین 200 ملیار دۆلارە کە ئەمەش بەبەراورد بە بوودجەى زەبەلاحى ئەمریکا سێیەکى ئەو بوودجەیە کە ئەمریکا تەرخانە دەکات ساڵانە بۆ بەرگرى.
واتا کامیان سەردەکەون لەم ململانێدا؟
لە ئاکامى بەراوردى هێزو تواناى ئابورى و سەربازى و چەکدارى ئەو دوو جەمسەرە بەهێزەدا، لە پێش بوون و سەردەستى ئەمریکا بە ڕادەیەکى زۆر، ئەمریکیەکان متمانەى زۆریان بە خۆیان هەیە کە چین ناتوانێت پەلامارى وڵاتەکەیان بدات و بەسەریاندا زاڵ بێت، خاڵێکى گرنگترو بەهێزترى خۆیشیان لەوەدا دەبینن کە نمونەى سیستمى دیموکراسى و مۆراڵى حوکمڕانى ئەمریکایە کە تواناى ڕاکێشانى دۆست و هاوپەیمانى زیاترە لە سیستمى تاک حزبى و داخراوى چینى.
هەر لەو چوار چێوەو فۆرمەیشدایە سیاسیە ئەمریکیەکان جەنگ وململانێکانیان لە گەڵ چیندا وا وێنا دەکەن کە گوایە بەتەنها ململانێیە لە گەڵ حزبى کۆمۆنیستى چیندا نەک گەلى چین بە گشتى، هەروەها ئەم ڕووبەڕووبوونەوە لە گەڵ چیندا وا لێک دەدەنەوە کە ئەمە هەڕەشەو مەترسى چینە بۆ سەر سیستمى ژیانى ئەمریکا بە تایبەتى و خۆرئاواییەکان بەگشتى.
چین هەڕەشەیە بۆ ئەمریکا؟
(ئەفریل هینز ) بەڕێوەبەر ئاژانسى هەواڵگرى نیشتمانى ئەمریکا لە ئیدارەى بایدن لەم دواییانەدا ڕیگەیاندبوو (چین ئالەنگاریی ئاسایش و ئارامى و بەهاکانى ئەمریکایە لە زۆر بابەتدا ) کە ئەمریکیەکانیش ئەم لێدوانانە دەبیستن چەپڵە لێدەدەن بەگەرمى، ڕۆژانە ئەم لێدوانانە دووبارە دەبێتەوە لەلایەن زۆر بەرپرسى ئەمریکیەوە .
لەلایەکى ترەوە ڕاو بۆچوونى پێچەوانەى ئەم لێدوانانەش دەبیسین لە ناوەندەکانى لێکۆڵینەوەو شرۆڤەکارانى پەیوەندییەکانى چین و ئەمریکاوە و ئەوان لەو بڕوایەدان کە ئەم بۆچوونانە دوورن لە ڕاستیەوە و چین هیچ ئالەنگارى و بەربەستێک نیە بۆ پێشکەوتنى ئابوورى ئەمریکا، بەڵکو ئەوە پێشکەوتنى ئابوورى ئەمریکا بوو زەمینەسازى کرد بۆ ئەوەى ئابوورى چین پێش بکەوێت کە لە ساڵى 1980 ئابوورى چین دەیەکى ئابوورى ئەمریکا بوو کە لە ساڵى 2014 تواناى کڕینى زیاتر بێت.
لەلایەکى ترەوە ئەو ناوەندانە لەو بڕوایەدان چین هیچ ترس و هەڕەشە نیە بۆ ئاسایشى ئەمریکا ئەمەش بە ئاسانى لە بەراوردى نێوان هێزو تواناى ئەو دوو زڵاتەدا بە دى دەکرێت، چین نیازى نیە پەلامارى ئەمریکا بدات، نیازى نیە گورزى ئەتۆمى ئاڕاستەى ئەکریکا بکات چین، چین هەڕەشە نیە بۆ هەژموونى سەربازى ئەمریکا لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاست و شوێنەکانى دى لە جیهان، بە کورتى ئەوان لەو باوەڕەدان ئەمریکا و چین دوژمنى یەکدى نین.
لە کۆتاییدا ئەگەر:
1- ئەمریکیەکان شانازى بە سیستمى دیموکراسى خۆیانەوە بکەن، وابزانن هەموو جیهان ئیرەییان پێ دەبەن بۆ دروشمەکانى مافى مرۆڤ و ڕادەربڕینى ئازاد و دیموکراسى و خۆیان وا وێنا بکەن هەر ئەوان دەتوانن ئارامى خۆشگوزەرانى فەراهەم بکەن بۆ میللەتان ،ئەوە ڕەنگە خاڵێکى لاواز بێت بۆیان چونکە لە بەرامبەر دا ئەو چینیەکانیش ئەزموونێکى تریان پیادەکردووە کە سیستمى تاک حزبیە کە ئابووریەکەیان هاوشانى ئەمریکایە و توانیان گەلەکەیان کە 1،4 ملیارو چوارسەد ملیۆن کەسە خۆشگوزەرانیان بۆ دابین بکەن کە داهاتى تاک زۆر بەرزە لە ئەمریکا وڵاتانى ترى خۆرئاوا کەمتر نیە.
2- هەرچەندە خۆرئاواییەکان سیستمى حوکمرانى چینى بە دکتاتۆرى ناودەبەن بەڵام ئەمە نەبووەنتە ڕێگر لە بەستنى پەیوەندى دیبلۆماسى و ئابوورى لە نێوان چین و ئەو وڵاتانەدا بە تایبەتى خودى ئەمریکاش کە تا سەرۆکى پێشوو ترەمپ هات و شەڕى بازرگانى دژى چین ڕاگەیاند و ئێستاش سەرۆک بایدن درێژەى پێ دەدات.
3- هەوڵدانى ئیدارەى بایدن بۆ پێکهێنانى هاوپەیمانیتیەک لە وڵاتانى دیموکراسى خۆرئاوا بۆ ڕوبەڕوبوونەوەى چین لەوەیە میکانیزمێکى گونجاو نەبێت بە قەد ئەوەی خەیاڵ بێت چونکە بەرژەوەندى ئاراستەى پەیوەندییە نێوان وڵاتان دیارى دەکات نەک ئیدیۆلۆجیا ، وەکو جەنگى ساردى نێوان سۆڤیەت و ئەمریکا.
