سامانی وەستا بەکر: ترسێکی مەشروع.
ترسی پێکهاتەی ناو سنورە زۆرەمڵێکان:
کاتێک گەشتێک بەناو سنورەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوینا ئەکەی ئەوکاتە بۆت دەرئەکەوێ چ کارەساتێکە، ئەو خوێنەی چەندین سەدەیە لەم ناوە ئەچۆڕێ تەنها یەک هۆکاری هەیە، ئەویش “داڕشتنی هەڵەی سنور”ەکانە. ئاخر ناکرێ چەندین نەتەوەو ئاین و مەزهەب و ڕەچەڵەکی جیاواز بەزۆر بئاخنرێنە ناو ژوورێکەوە و کەسێک لەنێوانیانا بەزۆرەملێ ببێ بەخاون و بڕیاردەر و کلیل بەدەست و ئەوانی تریش بێ ڕەخنەو پرتەوبۆڵە گوێڕایەڵ و جێبەجێکاری فەرمانی کلیل بەدەستبن.
ڕەنگە خەڵکانێک بڵێن لە سویسرا چەندین زمان و پێکهاتەی جیاواز پێکەوە لە سنورێکا کۆکراونەتەوەو سنوریش نەبۆتە کێشيیەک بۆیان؟ بەڵێ ئەمە ڕاستە بەڵام بیرمان نەچێ ئەوان شۆڕشی هۆشیاریان تێپەڕانووە، بیرکردنەوەیان بۆ ژیان بەجۆرێکیترە، هەروەک چۆن دەسەڵات بەدەستەکانیشیان بڕیار لەبەرژەوەندی لایەنێک لەسەر ئەژماری لایەنێکیتر نایەن، بەڵکو بەرژەوەندی گشتی وڵات هەمیشە کاری لە پێشینەیە بە پێچەوانەی ڕۆژهەڵاتی ناوین کە سەختترین کاری دەسەڵاتدار و عەوامیش باوەڕهێنانە بەمافی بەرامبەر، بەڵکو بەپێچەوانەوە هەمیشە نەتەوەو ئاین و مەزهەب و ڕەچەڵەکی بەرامبەر بە مەترسی لەسەر بوونی خۆی ئەبینێ و سەرکەوتن و مانەوەی خۆی لەسەرپانکردنەوەی بەرامبەرا ئەدۆزێتەوە.
ىاشترین نمونەش لەو وڵاتانەی ئەمریکا لە مێژووی خۆیا داگیری کردوون لە هەموویا فەشەلی هێناوە کە دەوڵەتی موئەسەسات و کۆمەڵگەیەکی مەدەنی لەدوای خۆی بەجێبهێڵێت، بێجگە لە ئەڵمانایای ڕۆژئاوای و یابان نەبێت، ئەمەش ناگەڕێەتوە بۆ ئەوەی کە ئەمریکا لەو دوو ولاتەیا مامەڵەیەکی جیاوازتری کردووە، بەڵکو ئەگەرێتەوە بۆئەوەی خەڵکی ئەو دوو وڵاتە جۆری بیرکردنەوەیان جیاوازە بۆ ژیان، بە هۆشیارییەکی زۆرەوە مامەڵە لەگەڵ پێشهاتەکان ئەکەن و لێکدانەوەکانیان لێکدانەوەیەکی تەندروستە.
ترسی نەتەوەی ژێردەست:
گرنگە میلەتی ژێردەست هەمیشە لایەنی کەمی ترسی هەبێ لە میلەتی سەردەست، چونکە بەردەوام و کلتور و زمان و خاک و بوون لەژێر هەڕەشەی فەوتانایە، هەربۆیە بەندە هەمیشە تووشی شۆک ئەبم کاتێک ڕۆشبیرێک و کەسێکی ئاست بەرزی نەتەوەکەم ئەبینم لە مێدیاکانەوە بێئاگایانە باس لە نەمانی سنوری نەتەوە و نەتەوە-دەوڵەت ئەکات و داکۆکی کردن لە نەتەوەیەکی پارچە پارچە کراو بە چوار سنوری دەستکرد و بەزۆر سەپاو بە فشەی قەومی ناوئەبەن.
نایشارمەوە ئەوان ڕاست ئەکەن، ساڵانێکە لە ڕۆژئاوا و وڵاتانی پێشکەوتووا هێدی هێدی کار لەسەر نەمان و کاڵ بوونەوەی چەمکی نەتەوە-دەوڵەت ئەکەن، چونکە نەتەوە جیاوازەکانی ناو سنورێکی دیاریکراو لەسەر مرۆڤ بوون ڕێز لە بوونی یەکتر ئەگرن نەک نەتەوە و ئاینزا، مەخابن لە ڕۆژهەڵاتی ناوین پێچەوانەکەی ڕاستە، ڕێز لە مرۆڤ بوون ناگیرێ هێندەی ڕێز لە ئاین و مەزهەب و نەتەوە ئەگیرێ لەناو سنورێکی دیاریکراوا، ئەمەش ئەو هۆکارەیە کە وائەکات میلەتی بندەست هەمیشە ترسی لە فەوتانی کلتور و زمان ونەریت و خاکەکەی هەبێت.
خۆئەگەر نەتەوەکانی ناو سنورێکی دیارکراو هۆشیاری تەواویان هەبێت و ڕێز لە مرۆڤ بوون بگرن، ئەوا سیستمی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی باشترین و گونجاوترینە بۆ ئەو تێکەڵ و پێکەڵی و لکاندنە بەزۆرەملێیەی ناو سنورەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوین، چونکوم لە مۆدێلی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیکا ئەکرێ هەر نەتەوەو پێکهاتەیەک لەبری ئەوەی لەناو گلۆبالیزم یان ئیمپراتۆریەتی نەتەوەی سەردەستا بتوێنەوە، بەپێچەوانەوە درێژە بەبوونی خۆی بات و گەشەش بکات، بەڵام ئەمە تەواو جیاوازە لە مۆدێلی نەتەوە-دەوڵەت، کە لێرەیا هەموو نەتەوە بچوکتر و کەمینە و پێکهاتەکان ئەبن بەخۆراکی نەتەوەی سەردەست، نەک هەر گەشەش ناکەن بەڵکو هێدی هێدی بەرەو توانەو لەناوچونیش ئەچن. بەبارێکیترا ئەگەر باس لە سیستمێکی دیمکراتی ڕاستەقینە بکەین ئەوا ئەبێ باس لە مۆدێلی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک بکەین، بەتایبەت لەو وڵاتانەی کە نەتەوە و پێکهاتەی جیاوازی تیایە، بەڵام ئەم مۆدێلە بۆ خەلکانی نەتەوە پەرست و ئاینزای ڕادیکاڵ و ووشک قوتدانی قورسە.
بەندە لایەنگری سیستمی کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیم وەک کلیلی چارەسەر ئەیبینم بۆ ئەو نەتەوەو ئاین و پێکهاتە جیاوازانەی بەزۆرەملێ لە چوارچێوەی سنورێکا کۆکراونەتەوە، بەمەرجێ نەتەوەی سەردەست و بڕیاربەدەست باوەڕی بەو مۆدێلە هەبێت، بەڵام ئەگەر نەتەوەی سەردەست و بڕیاربەدەست کاری بەو مۆدێلە نەکرد ئەوا ئەبێ نەتەوە و پێکهاتە کەمینەکانیتر لەهەوڵی پاراستنی خۆیانابن و نەتەوە-دەوڵەت لەبیرنەکەن، بۆ نمونە ئەگەر لە تورکیایا کار لەسەر پاراستنی زمان و نەریت نەکەی، ئەوا نەک دەوڵەت بۆ دروست ناکرێ بەڵکو نەتەوەکەش ئەتوێنرێتەوە.
ترسی مەسعود بارزانی:
بەشێک لەو خاڵانەی مەسعود بارزانی پێ ئەناسرێتەوانێ ئەوەیە کە ئەو بێدەنگ، کەمدوو، ڕاڕا، نهێنی پارێز، ئینکار. شەرمن و بەئاگاشە لە گۆڕنکارییەکان.
بووە بە باو کاتێک کە کاک مەسعود دەرەکەوێ و پەیامێک بڵاوکاتەوە ئەوا بەدوایا گۆڕنکارییەک، کارەساتێک یان بوومەلەزەیەکی سیاسی لە عێراق بەگشتی و لە هەرێمی کوردستان بەتایبەتی ڕووئەیا.
دواین پەیامی مەسعود بارزانی دوایی گۆڕانکارییەکانی ئەفگانستان و ڕووخانی حکومەتی ئەو وڵاتە زۆر لەوە خێراتر کە جیهان چاوڕێی ئەکرد، دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا و دەستگرتنی تاڵیبان بەسەر کابوڵی پایتەختا، لێکدانەوەی زۆری بۆکرا کە گوایە کاک مەسعود شتێک ئەزانێ بۆیە پەیام بڵاوئەکاتەوە.
هەندێک لێکدانەوەی ئەوەیان بۆکرد کە کاک مەسعود زانیاری ئەوەی لایە کە هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق ئەکشێنەوەو سیناریۆکەی ئەفگانستان لە عێراقیش دووبارە ئەبێتەوانێ، هەندێکیتریش باس لەوە ئەکەن کە مەسعود بارزانی مەبەستێتی وورەی خەڵک و هێزی پێشمەرگە بەرزبکاتەوە لەئەگەری کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و هەرێمی کوردستان.
مەسعود بارزانی درک بەوە ئەکا کە ئەمریکا ناوچەکە چۆڵ ناکات، بەڵام ناتوانێ متمانەشیان پێباکات، بەتایبەتی لەدوای پرسی ڕێفراندۆم و کارەساتی لەدەستدانی نیوەی زیاتری خاکی هەرێمی کوردستان و بێدەنگی ئەمریکا.
ترسی مەسعود بارزانی داعشێش نیە، چونکوم ئەو ئەبێ ئەوە باش بزانێ کە داعش هێندەی چاوی لەناوچە سونی و عەرەب نیشینەکانە هێندە چاوی لە هەرێمی کوردستان نیە، چونکە خەڵکی ئەو ناوچانە پشت و پەنان بۆ داعش بەپێچەوانەی خەڵکی کوردستانەوە کە بەئاسانی تەسلیمی ئەو هێزە تاریک پەرستە نابن.
کاک مەسعود ئەبێ ئەوەش بزانێ کە دوژمنی ژمارە یەکی داعش و سونە، هێزە شیعەکان و حەشدی شەعبیە نەک و کوردی زۆرینە سونە مەزهەب، هەڵبەتە لەسەردەمی ئەوپەڕی بەهێزی داعشا هێندەی خەتەر لەسەر بەغا “باخی داد” بوو هێندە ترس لەسەر هەولێر نەبوو، خۆ ئەگەر کورد خۆی زۆر کلکەقنێی داعشی نەیایە بەهۆی کەمی زانیاری جیۆسیاسی و تێگەشتن و لێکدانەوەی هەڵەی ڕاوێژکارە ناشارەزاکانی هەرێم بۆ ڕەوشەکە، ئەوا لایەنی کەم داعش بەو زووییە ڕووی لە ناوچە کوردستانییەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم نەئەکرد.
ترسە گەورەکە:
ترسی گەورەکەی مەسعود بارزانی حشدی شەعبیە و ئەو ترسەش ترسێکی مەشروعە. کاک مەسعود ئەبێ بزانێ کە ئەمریکا ناوچەکە چۆڵ ناکات، نەک لەبەر چاوی کاڵی کورد، بەڵکو لەبەر پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان. بەڵام ئەبێ ئەو باش لەوەش تێبگات کە “ئەمریکا دۆست و هاوڕێی هەمیشەی نیە، بەڵکو بەرژەوەندی هەمیشەی هەیە” و هیچیتر، هەربۆیە لەئەگەری مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە عێراق وە بەتایبەتی لەلایەن حشدی شەعبیەوە بەپاڵپشتی ئێران، ئەوا هیچ دوورنیە ئەمریکا سازش لەسەر هەرێمی کوردستان بکات بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان، ڕێگا بە حشدی شەعبی بات دەست بەسەر هەرێمی کوردستانیشا بگرن لەچوراچێوەی سەروەری و یەکپارچەیی و خاکی عێراق، بۆیە ترسەکەی کاک مەسعود ترسێکی مەشروعە.
ترسەکەی کاک مەسعود مەشروعە، چونکە ئەو لە هەمووان باشتر ئەزانێ کە هێزی پێشمەرگە توانای ڕووبەڕووبوونەوەی حشدی شەعبی و سوپای عێراقی نیە، نەک لەبەر بێ توانای خودی پێشمەرگە، بەڵکو لەبەر ناڕێکخراوەی و کۆنەکردنەوەی کۆی هێزەکان لە چوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەیا، ئەمە بێجگە لەبوونی دوو دژە تیرۆر، دوو ئاسایش و چەندین هیزیتر لەژێر ناوی جیاوازا کە نەک سەر بە حیزبن، بەڵکو لەناو حیزبیشا سەر بە تاکە کەسێکن و گۆێرایەڵی تەنها ئەو کەسەن، لەبری خۆشەویستی نیشتمان و خاک و نەتەوە فێری تاک پەرستی کراون.
ترسەکەی مەسعود بارزانی مەشروعە، چونکە ئەو لە 16ی ئۆکتۆبەرا بەچاوی خۆی بینی کە کەس گوێرایەڵی فەرمانەکانی ئەو نەبوو وەک فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی هەرێم، بەڵکو هەر کەسەو ئەسپی خۆی تاو ئەیا تا خۆی ڕزگارکات، بەفەرمانی خەڵکانی حیزبی و بنەماڵەیی و تاکەکەسی ئەجوڵان، ئەوەی کە هەبوون چەند پێشمەرگەیەکی خوێن گەرم بوون، بەڵام بێ پشت و پەنا و بێ سەرکردە.
ترسەکەی مەسعود بارزانی مەشروعە، چونکە ئەو لە هەمووان باشتر ئەزانێ لە چوارسەد هەزار پێشمەرگەی مووچەخۆرە، بەڵام بە ئاستەم ئەتوانرێ چل هەزار پێشمەرگەی فعلی و شەڕکەر و گیان فیدا ئامادەکرێ لەئەگەری هەر ڕووبەڕووبوونەوەیەکا.
ترسەکەی مەسعود بارزانی مەشروعە، چونکوم ئەو باش ئەزانێ هەرێمی کوردستان پڕیەتی لە جەنەراڵ عەبدول ڕەشید دۆستم جێگری یەکەمی سەرۆك كۆماری ئەفغانستان وخاوەنی زۆرترین مەدالیای ئازایەتی، بێ بەشیش نیە لە ئەشرەف غەنی سەرۆکی ئەفگانستان.
ئەفگانستان:
ئەبێ هەموو لایەک ئەوە باش بزانێ لەڕووی جوگرافیا و جیۆپۆلەتیکەوە عێراق و هەرێمی کوردستان زۆر جیاوازترن لە ئەفگانستان لەبەر چەند خاڵێک:
1. لە مێژووا هیچ کاتێک ئەفگانستان ناوچەی نفوزی ئەمریکا نەبووە و ناشبێ.
2. پێش 11ی سێپتێمبەر ئەمریکا هیچ بەرژەوەندییەکی ئەوتۆی لەئەفگانستان نەبووە تا هەوڵی پاراستنیبات.
3. چوونی ئەمریکا بۆ ئەفگانستان بۆ تۆڵەکردنەوە و بەرزکردنەوەی وورەی شەقامی ئەمریکا و موراڵی سیاسی بوو.
لەڕاستییا ئەمریکا زۆر زیاتر لەپێویست لە ئەفگانستان مایەوە، چونکە چوونی ئەوان بۆ دروستکردنی سوپایەکی بەهێز، حوکمەتێکی ڕەشید، وڵاتێکی موئەسەسات و کۆمەڵگەیەکی مەدەنی نەبوو، بەڵکو ئەوان بۆ کارێکی دیاریکراو چوونە ناو ئەو وڵاتەو ئامانجەکەی خۆشیان پێکا، سەرکەوتووش ئەبوون ئەگەر زووتر ئەو وڵاتەیان بەجێهێشتایە.
لەبەر ئەو هۆکارانەی سەرەوە کشانەوەی ئەمریکا لە ئەفگانستان بابەتێک بوو تەنها پەیوەست بوو بەکاتەوە، چونکە هیچ بەرژەوەندییەکی سترایژی ئەو دوو وڵاتە پێکەوە نابەستێتەوانێ.
عێراق:
سەبارەت بە عێراق هاوکێشەکە تەوا و جیاوازە و هاتنی ئەمریکا بۆ عێراق و ناوچەکە کارێكی بێ بەرنامە و لەخۆوە نەبوو، بەڵکو ئەو کارە بەرنامەیەکی لەمێژینەی زلهێزەکان بووە هەمیشە.
دوای ڕووخانی عوسمانییەکان و دابەشکردنی میراتی پاشماوەی ئەو ئیمپراتۆریەتە و پەیمان و ڕێکەوتننامەکانی” ڕێکخستنی سنور، سایکس بیکۆ، سان ڕیمۆ، سیڤەر، لۆزان، میساقی میلل و ڕێکەوتنامەی جەزائیر” هەمیشە ئەم ناوچەیە جێگای سەرنج و بەرژەوەندی زلهێزەکان بووە و بەدیارکراویش بەریتانیا و فەرەنسا، بەلام دوای کۆتای هاتمی جەنگی دووەمی جیهانی و کۆتای بلۆکی بەریتانیا و دەرکەوتنی زلهێزێکی وەک ئەمریکا، ئیتر چاوی ئەو ولاتە 51 ئەستێرەیە کەوتە سەر ئەم ناوچەیە، هەمیشە لەهەوڵ و پلانی ئەویان بوون کە چۆن پێگەی خۆیان لەم ناوچەیەیا بەهێزبکەن و بنکە و مۆڵگەی سەربازی تیا جێگیربکەن.
سەدام حسێن دیکتاتۆری خوێن ڕێژو بەزیوی عێراق ئەو کارەی بۆ ئەمریکییەکان ئاسان کرد، بەهۆی هەڵەی داگیرکردنی کوێتەوە، (ئەو کاتەی سەدام ئەڵێ بەنیازی چوونە ناو کوێتین و باڵوێزی ئەمریکا دڵنیای ئەیات بەسەدام و ئەڵێ ئێمە پەیوەندیمان بەسەر داگیرکردنی کوێتەوە نیە و ئەو کێشەی خۆتانە، ئەو کاتە جەژنی ئەمریکا و بەدیهێنانی خەونە دێرینەکەیان بوو).
ئەمریکا وانەهاتۆتە ناوچەکە کە بەئاسانی پاشەکشێی لێبکات و هەمیشە سیناریۆو بەرنامەی ئامادەکراو هەیە کە ببێتە هاوکارو هۆکاری مانەوەی ئەو زلهێزە لە ناوچەکە لەبەر چەن هۆکارێک:
1. هاوسنوری عێراق لەگەڵ ئێران.
2. نەبوونی متمانە بە تورکیا و جێگرەوەی بنکەی سەربازی ئێنجەرلیک لەکاتی بێ هیوا بوون لەو وڵاتە.
3. پاراستنی ئیسرائیل لەو هەموو دوژمنە زۆرەی لەناوچەکەیا هەیەتی.
4. چاودێرکردنی ڕوسیا و ڕێگری کردن لێی، چونکە لەئەگەری کشانەوەی ئەمریکایا ڕوسیا دەستی واڵاتر ئەبێت.
5. مانەوە لەپێناوی پاراستنی بەرژەوەندییە بازرگانیەکانی ئەمریکا، ئێستا لەبوونی ئەمریکا خۆیا وڵاتی چین چەندین هەنگاو لەڕووی بازرگانیەوە پێش ئەمریکا کەوتووە، ئەمریکاش باش ئەوە ئەزانێ مانەوەی لەم ناوچەیە ڕێگرە تا چین زیاتر بازرگانی ناوچەکە قۆرخ نەکات و شوێنپێ قایمتر نەبێت.
لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق و هەرێمی کوردستان، ئەوا ئەبێ ترسی یەکەم لە تورکیابێ چونکە ئەوان بەپلان و بەرنامەوە چاویان بڕیوەتە موسڵ و هەولێر و کەرکوک.
نابێ بیریشمان بچێ کە فەرەنسا بە کردار سەلماندوویەتی کە بەنیاز نیە دەست لە کورد بەربات و بەتەنیا بەجێیهێڵێ. سوریا ناوچەیەکی گرنگە بۆ فەرەنسا و نایەوێ بۆ تورکیا و ڕوسیای بەجێهێلی، هەرێمی کوردستان و ڕۆژئاوای کوردستان ئەو کارە بۆ فەرەنسا ئاسانترئەکات.
ترسی کورد:
یەک نەبوون، چەندین بەرەیی، خیانەت، جاشایەتی، بڕوا بەخۆ نەبوون، بڕوا بەیەک نەبوون، گەندەڵی، شەڕی ناوخۆ، هاوکاری کردنی دوژمن لە دژی براو هاونەتەوە، تەسلیم بوون بە رۆژەڤی دەرەکی، چاوساغێ کردن بۆ دوژمن، ڕادەستکردنی خاک و نیشتمان بەرامبەر پارە و دەسەڵات، نەزانی لە بەرێوەبردن و کارگێڕی، زۆری ڕاوێژکاری نەزان، زۆری حیزبی بنەماڵە و تاکە کەس،بۆماویی دەسەڵات، زۆری سەرۆک و نەبوونی سەرکردەو… هتد.
