لوقمان مستەفا ساڵح: ئەرکی ئەخلاقی دەزگاکانی ڕاگەیاندن و بانگەشەی ھەڵبژاردن.

لوقمان مستەفا سالح

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

هەروەک دەبینین لە ئێستادا عێراق و هەرێمی كوردستان بە چەندین قەیراندا تێدەپەرن،کەم تا زۆر کاریگەری نەرێنی لەسەر کۆی هاوڵاتیان داناوە. بەڵام بەداخەوە قەیرانێک لەکۆی قەیرانەکان مەترسیدارتر لە ئارادایە، کە ئەویش هەندێک لە دەزگاکانی ڕاگەیاندنە، بەهەموو بەشەكانیەوە کە لە ئێستادا زیاتر ڕەنگی داوەتەوە، حاڵەتێكی سایكۆلۆجی نالەبار و نێگەتیڤی لە سەر هاوڵاتیان داناوە، بەتایبەتی لە ئێستادا کە لەگەڵ نزیک بوونەوەمان لەوادەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراقدا، ئەم حاڵەتە بە زەقی دەبینرێت. بە جۆرێکی وا نائارامی و دڵەڕاوکێی لای تاکی هاوڵاتی درووستکردووە کە بۆتە هۆی نەمانی متمانەو تەنانەت زیاتر ترس‌ و دڵە ڕاوكێ ‌‌و ئازاری دەرونیشی بۆ هاووڵاتیان دروستکردووە.
چونکە ئەو لێدوان و وانە و وتارانەی کە لە میدیاکانەوە وەک بانگەشەی پێش وەختەی هەڵبژاردن دەدرێتە گوێی هاوڵاتیاندا، خەریکە هەموو هێڵە سورەکان تێدەپەڕێنێت،گەر ڕێی لێ نەگیرێت دەبێتە هۆی دروستکردنی کاری توندوتیژی، کەڕەنگە لە ئایندەدا وابە ئاسانی کۆنترۆڵ نەکرێت. لەبەر ئەوەی توومەت خستنە پاڵ یەکدی و تەخوین کردنی یەکتر بە بێ بنەمای یاسایی نەبوونی بەڵگە دەچێتە خانەی توندوو تیژیەوە،کەلەم حاڵەتەدا بۆزیاتر سەلامەتی هاوڵاتیان دەبێت. کۆمسیۆن لێپێچینەوەی خۆی بەرامبەریان دەست پێ بکات، ھەر چەندە جۆری سزاکەیان تارادەیەک زیاتر بۆ ترساندنە بەقەد ئەوەی تەمبێ کردنبێ. بۆیە لەم حاڵەتەدا داواکاریی گشتی دەتوانێت ڕێکاری یاسایی بەرامبەریان بگرێتە بەر.
-(داواكاری گشتی)، چونکە وەك بەرزترین دەسەڵاتی یاسایی، مافی تۆماری سكاڵای لەسەر ئەو بابەتانەی راگەیاندن و کەسە ھەڵچوەکانی کاتی بانگەشەی ھەڵبژاردن هەیە كە زیان بە دابونەریتی گشتی و مەسەلە گرنگەكانی كۆمەڵگا دەگەیەنێ. ئامانجی داواكاری گشتیش چاودێری دەزگا راگەیاندنەكانە تا رێز لە سنورەكانی ئازادی رادەربڕین بگرن، لەهەمان كاتدا رادەربڕین نەبێتە ئامرازێ بۆ زیانگەیاندن بە سەرمایە ماددی و مەعنەوییەكانی كۆمەڵگا.
سەرنج: هەر بۆ زانیاری زیاتر بەپێی بڕگەی (5)ی ماددەی هەشتەم، نابێ‌ دوای تێپەڕبوونی (90) نەوەد رۆژ لە مێژووی بڵاوكردنەوە، هیچ جۆرە رێكارێكی یاسایی لە بەرامبەر خودی دەزگاکە و رۆژنامەنووسان بگیرێتەبەر.
بنەمای هەر تووندووتیژیەک بۆ ئایدولۆژیاکان دەگەڕێتەوە نەک بۆ کردارەکان، هەر میدیایەک و لایەن و کەسێک، ئەوەی لە هەرێمی کوردستانە یا خود لە دەرەوەی هەرێمدا خەڵک هان بدات بۆ کاری توندوتیژی و قسەی زبر و درۆ و بوختان بکات بەمەبەستی کۆکردنەوەو دەسکەوتنی چەن دەنگێک، وەهەوڵی لەکەدارکردن و یان هەڵبەستنی درۆ و بوختان بۆیەکدی کردن کە سەرجەمیان دەکەونە خانه‌ی ” لێدوانی توندووتیژی” ـەوە پێویستە راگەیاندنەکان خۆیان لێ بەدوور بگرن. چونکە ئەوە ئەركی سەرەكی دەزگاکانی ڕاگەیاندنە بەتایبەت رۆژنامەنووس لە کاتی گواستنەوەی هەواڵ ‌وزانیاری‌ و ڕوداوەكانی ژیان بۆگوێ ‌‌و بیروهۆشی ئەندامانی كۆمەڵگە لە رێگەی كۆمەڵێ هۆكارو شێوازو ئامێری گواستنەوە بە چەندان رێگەو شێوازو هونەر بۆ بە هرەمەند كردن ‌وئاگادار كردنەوەیان.بۆیە دەبێت میدیاکاران جیاوازبن لە لەکەسی کاندید و زۆر ووریابێ لەو گوتانەی دەیخاتەپاڵ هەر كەس و لایەنێك، دەبێت بابەتە هەواڵیەکەی بریتیبێت لە دڵنیایی لە راست و دروستی هەواڵ وبابەبەتەکەی. بۆ نموونە كاتێك بەرپرسێك بە گەندەڵ ناودەبەین، یاخود تۆمەتی تەزویر لەساتی هەڵبژاردن دەدەینە پاڵ حیزبێ، یا کاندیدێ یاخود کۆمسیۆن، یاهەردەزگایەکی ئیداری، پێویستە دڵنیابێت لە راستی و دروستییەكەی و بەڵگەنامەی باوەڕپێكراوی لەبەردەستدا بێ، نەك لەسەر بنەمای گومان یاخود قسەوقسەڵۆك و واتەوات. بەپێی یاسای سزادانی عیراقی، تۆمەت خستنەپاڵ ئەگەر لەرێگەی یەكێك لە ئامرازەكانی راگەیاندن ئەنجام بدرێ، ئەوا دۆخی سزادان زۆر توندترە و لە هەندێكجار دادوەر بەرزترین ئاستی سزا دەگرێتەبەر، بەمەرجێ لە دوو هێندەی سزاكە پتر نەبێت. بۆ نموونە ئەگەر سزای ناوزڕاندن و تۆمەت (5) ملیۆن دینار غەرامە بێت، ئەوا دادوەر دەتوانێ (10) ملیۆن دینار غەرامە بسەپێنێ. لەبەرئەوەی هۆكارەكانی پشت توندی سزادانی تۆمەت خستنەپاڵ لەرێگەی دەزگاكانی راگەیاندن، دەگەڕێتەوە بۆ:
A- تۆمەت لەرێگەی راگەیاندنەوە واتا دۆخی (بڵاوكردنەوە- Publishing)، زۆرترین ژمارەی خەڵك لە راگەیاندنەوە گوێبیستی دەبن یاخود دەیخوێننەوە و دەیبینن. ئەمەش جیاوازە لەوەی تاوانەكە لەبەرچاوی كەسێك یاخود چەند كەسێكی كەمدا ئەنجام بدرێَت.
B- تۆمەت و ناوزڕاندن دەچێتە خانەی مێژوو، زۆرجار كەسایەتییەك بۆ ماوەیەكی درێژخایەن تا دوای مردنیشی، لەلایەن هەندێ خەڵكەوە مەسەلەی تۆمەتەكە دەكرێتە ئامرازێك بۆ شكاندنی. دەشێ كاندیدێك یاخود لایەنێكی سیاسی بەهۆی تۆمەتێكەوە، دووچاری شكستی هەڵبژاردن ببێتەوە.
C- خەڵك زیاتر متمانە بەو تۆمەتانە دەكەن كە لە دەزگا راگەیاندنەكان بڵاودەكرێنەوە، واتا پێیانوایە تۆمەتەكە راستە بۆیە بڵاوكراوەتەوە.
لەبەر ئەم فاكتەرانەی سەرەوە، دادوەر دەتوانێ بە پشت بەستن بە ماددەی (433)ی یاسای سزادان، دۆخی سزاكەی توندتر بكات، بەمەرجێ لە دوو هێندەی سزای دیاریكراوی یاسای سزادان تێنەپەڕێ.
هەروەها لە بڕگەی (3)ی ماددەی (9)ی یاسای رۆژنامەگەری ژمارە (35ی ساڵی 2007)یشدا هاتووە: لەكاتی دووبارەكردنەوەدا دادگا بۆی هەیە سزا داراییەكەی زیاد بكا، بە مەرجێك لە دوو هێندەی پارەی سزاكە كە لە برگەكانی (یەكەم)ی سەرەوەدا هاتوون پتر نەبێ‌”.
بەپشتبەستن بەم بڕگە یاساییە، هەر دەزگایەكی راگەیاندن ئەگەر دووجار تاوانێكی ئەنجام دا، سزاكەشی تا دوو هێندە زیاد دەكات. ئەمە وێڕای ئەو سزا معنویەی کە دەبێتە هۆی لە دستدانی متمانەی دەزگاکە و کەسایەتی خودی ڕۆژنامەنووسەکەش لەکە داردەبێت.
دەرئەنجام دەزگاکانی ڕاگەیاندن بەتایبەت لەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا دەتوانێت ڕۆڵێکی یەجگار گەورە بگێڕێت، بە ئەرکی ئەخلاقی وپیشەیی خۆی هەستێت، بە ئامانجی خزمەتی نەتەوەیی ونیشتیمانی خۆی، بە مەرجێک نەکەوێتە ژێر فشاری حیزبی و ئایدۆلۆژیایەکی دیاریکراوەوە، ئەوا بێگومان دەتوانێت ڕۆڵێكی گرنگ و كاریگەر بگێڕێت و ببێتە هۆكارێكی تەندروست لەناو كۆمەڵگەدا، پشتوانێكی ڕاستەوخۆ دەبێت بۆ هەست و سۆزی هاووڵاتیان لە نزیكەوە. لەم قۆناغە بەتایبەت، ئەو کاتە ڕاگەیاندن دەبێتە سەكۆیەك بۆ پاراستنی ئاسایشی وڵات، ئەگەر بەپێی پڵانێكی توكمە كارەكانی ئەنجامدات ئەگەر لەسەر بنەمایەكی هزری نیشتمانیی تەندروست بونیاد بنرێت ئەوا دەتوانێت ببێتە جێی بروای خەڵک و مێژوەیەکی پرشنگاریش بۆ خۆی تۆمار دەکات.