نەوزادى موهەندیس: مرۆڤ هۆکارێک بۆ لەناوبردنى ئاوەدانى گۆى زەوى و شارستانێتى مرۆڤایەتى/ بەشى سێهەم و کۆتایى.

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

لەم بەشەدا باس لە سێ هۆکارى دەستکردى ترى مرۆڤ دەکەین کە بونەتە هۆى لەناوبردنى ئاوەدانى گۆى زەوى و شارستانێتى مرۆڤایەتیش،کە بریتین لە دیاردەکانى نەخوێندەوارى و بێکارى و بڵاوکردنەوەى نەخۆشى و پەەتا کوشندەکان ،کە هەر سێکیان لە ئەنجامى چاوچنۆکى مرۆڤ و خۆپەرستى و بەرژەوەندخوازیەوە سەریانهەڵداوە و تەواوى گۆى زەوى گرتۆتەوە و بە ملیۆنان مرۆڤ بەدەست نەخوێندەوارى و بێکارى و نەخۆشى و پەتا کوشندەکانەوە دەناڵێنن و ساڵانە لەناودەچن.

1. دیاردەى نەخوێندەوارى:
پێناسە: بەپێى پێناسەى نەتەوەیەکگرتوەکان نەخوێندەوارى بریتیە لە نەتوانینى خوێندنەوە و نوسینى ڕستەى ئاسان بەهیچ زمانێک. بەپێى ئامارى گەشەپێدان لە وڵاتانى عەرەبیدا لە ساڵى 2011دا،ڕێژەى نەخوێندەوارى بریتیە لە 27.1% لە پێگەیشتوان و 60% لەناویاندا لەڕەگەزى مێینەن.

هۆکارەکانى بڵاوبونەوەى نەخوێندەوارى:
1. هەژارى
2. سروشتى کۆمەڵگاکان وەک شوانکارى و گوندنشینى
3. نەفامى دایک و باوکان بۆ گرنگى خوێندەوارى
4. زاڵبوونى هەندێک دابونەریت کە ڕێگرن لە فێربوونى ژنان
5. سەرقاڵبوون بە جەنگەوە
6. نزمى ئاستى هوشیارى لەناو کۆمەڵگاکاندا بە پێویستى خوێندن و ڕۆڵى لە ژیانیاندا
7. نەبوونى خوێندنگە و پێداویستیەکانى خوێندن
8. زۆربوونى ژمارەى دانیشتوان

جۆرەکانى نەخوێندەوارى:
1. نەخوێندەوارى کلاسیکى: کە بریتیە لە نەتوانینى خوێندنەوەى ڕستەى سادە و بچووک و وشەکان.
2. نەخوێندەوارى نوێ: یان زارەوەى نەخوێندەوارى ئەلکترۆنى یان ژمارەیى: بەو کەسانە دەوترێت کە ناتوانن تەکنەلۆژیاى نوێ و زیرەک بەکاربهێنن و بچنە ناو جیهانى ژمارەییەوە بەڕێگایەکى ڕاست و کاریگەر و سەلامەت لەم سەردەمەدا(( سەدەى بیست و یەک)) و تەکنەلۆژیاى نوێش بریتین لە:
• بەکارهێنانى کۆمپیوتەر
• بەکارهێنانى تۆڕى ئینتەرنێت و بەکارهێنانى هۆکارەکانى پەیوەندى WIFI
• تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان
• گەڕان لەڕێگەى ئینتەرنێتەوە
• پاراستنى تایبەتمەندى و زانیارییەکان لەکاتى بەکارهێنانى ئینتەرنێتدا.
• پاراستنى زانیاریەکانى دامودەزگا و کار کە کارى تیادا دەکەیت.

ئامارەکانى نەخوێندەوارى:
1. لە وڵاتە عەرەبیەکاندا: لەساڵى 2014 دا گەیشتۆتە 19% لەکۆى دانیشتوان کە 505263157 کەس بوون. کە دەگاتە نزیکەى 96 ملیۆن کەس. لەکاتێکدا لەساڵى 2005 گەیشتبوە لە 35% لەکۆى دانیشتوانى ناوچەکە و گەیشتە 70 ملیۆن کەس.بەوەش یەکسان بوو بە دووهێندەى ناوەنجى جیهان لە نەخوێندەواریدا.
نەخوێندەوارى لە ڕەگەزى مێینەدا 46% و زیاترە بە بەراوورد بە ڕەگەزى نێرینە کە 25%.
2. لە عێراقدا: ڕێژەى نەخوێندەوارى لە عێراقدا لەساڵى 2020دا گەیشتۆتە 5 ملیۆن کەس وەک وەزیرى پەروەردەى عێراق ڕایگەیاندوە.و بەپێى ئامارى دەزگاى ناوەندى ئامارى عێراقیش،ڕێژەى نەخوێندەوارى لەناو دانیشتوان کە تەمەنیان زیاد لە 10 ساڵانە دەگاتە 13% کە دەکاتە 3700000 کەس لە کۆى 39 ملیۆن کەس کە لە کچاندا ڕێژەکە دەگاتە 18% و لەکوڕانیشدا 8%.
ڕێژەى خوێندکارانى قۆناغى سەرەتایى 33% و قۆناغى ناوەندى 57% و قۆناغى ئامادەیى 30%.
3. لە جیهاندا:

ڕێژەى نەخوێندەوارى لە جیهاندا بەپێى ئامارى ساڵى 2013 بەم شێوەیە بوە:
ساڵى 1970 37%
ساڵى 1980 30.6%
ساڵى 1990 24.6%
ساڵى1995 22.7%
ساڵى 2000 20.6%
ساڵى 2008 19%

چۆن چارەسەرى دیاردەى نەخوێندەوارى دەکرێت ؟
1. نەهێشتنى نەخوێندەوارى: لەڕێگەى هەڵمەتى نیشتیمانى و جیهانیەوە بۆ بنەبڕکردنى نەخوێندەوارى لەڕێگەى بەزۆر فێرکردنەوە،یان هاندانى گەنجان و بەتەمەنەکان لە ڕەگەزى نێر و مێ بۆ خوێندن و کارئاسانى کردن بۆیان لە ڕێگەى کردنەوەى خوێندنگە و پێداویستیەکانى و مامۆستا و بەرنامەى خوێندنى سەردەمیانەوە.
2. بەرزکردنەوەى ئاستى هوشیارى تاک و خێزان و کۆمەڵگا بەگرنگى دان بە خوێندن و فێربوون.
3. بەرزکردنەوەى ئاستى ژیان و گوزەران و داهاتى تاک و خێزان.لەڕێگەى گەشەپێدان و دامەزراندنى پڕۆژە ئاوەدانیەکان و پیشەسازى و کشتوکاڵ و گەشتیارى و …هتد.

کاریگەرییە خراپەکانى نەخوێندەوارى:
1. نەخوێندەوارى ئاستى هوشیارى تاک و کۆمەڵگا نزمدەکاتەوە و لە کۆمەڵگایەکى خوێندەوار و هوشیارەوە دەیکاتە کۆمەڵگایەکى دواکەوتوو و نەخوێندەوار و هەژار و نەخۆش و بێئاگا.
2. دەبێتە هۆکارى بڵاوبونەوەى نەزانین و خەڵکى دواى ئەفسانە و بیروباوەڕى پڕوپووچ دەکەون لە جیاتى خوێندن و زانست و زانیارى. و چارەسەرى نەخۆشیەکان لەجیاتى پزیشک پەنا دەبەنە بەر شێخ و جادوگەر و نوشتە نووس.
3. دابەزینى ئاستى تاک و خێزان و کۆمەڵگا و دوورکەوتنەوە لە شێوازى کردار و گوتارى سەردەمیانە و تێگەیشتوانە. و خەڵکى لەکەشوهەوایەکى بێسەروبەرى و فەوزادا دەژین.
4. بڵاوبونەوەى بێکارى و هەژارى و دوورکەوتنەوە لە داهێنان و بەڕێوەبردن.
5. زیادبوونى ژمارەى دانیشتوان بەشێوەیەکى هەڕەمەکى و مەترسیدار. لەگەڵ دابەزینى ئاستى ژیان و گوزەران و ئابورى و داهاتەکانیان.دیاردەى منداڵانى سەرشەقام و سواڵکردن و…هتد. زیاد دەبن.
6. دەبێتە هۆکارى سەرهەڵدان و بڵاوبونەوەى بیرى توندوتیژى و دەمارگیرى و کوشتن و بڕین و تۆڵەسەندنەوە و جەنگ و داگیرکارى.

2. دیاردەى بێکارى:
پێناسە: بریتیە لە دیاردەیەکى ئابورى و سەریهەڵداوە بەشێوەیەکى هەستپێکراو لەگەڵ گەشەکردنى پیشەسازیدا.
بەپێى پێناسى ڕێکخراوى کارى نێودەوڵەتیش: بریتیە لەوەى کەسى بێکار: ئەو کەسەیە کە تواناى کارکردنى هەبێت و حەزیشى لەکارکردن هەبێت و بەدواشیدا بگەڕێت،بەڵام کارى دەستنەکەوێت. و بۆ یەکەم جاریش چەمکى بێکارى لەسەدەى 17 هەمەوە سەریهەڵدا.لەساڵى 1782زدا،بەڵام لەساڵانى سیەکانى سەدەى بیستەوە چەمکى نوێى بێکارى سەریهەڵدا.

هۆکارەکانى بێکارى:
1. زیادبوون و تەقینەوەى ژمارەى دانیشتوان.
2. گەشەى هێواشى چالاکى ئابورى.
3. بوونى گرفت لەنێوان سیاسەتى خوێندن و پێداویستى گەشەکردن و بازاڕى کاردا.
4. پابەندنەکردنى حکومەت بە دامەزراندنى دەرچووانى زانکۆ و پەیمانگاکان.
5. ئاڕاستەکان و دابونەریتە باوەکان.
6. ناجێگیرى سیاسى و ئەمنى و جەنگ و ناجێگیرى دارایى و پارەى نەقدى.

جۆرەکانى بێکارى:
1.بێکارى سوڕیى : لە ئەنجامى گەشە و ڕاوەستانى ئابوریەوە.
2.بێکارى هەیکەلى ئابوریەوە.
3. بێکارى داپۆشراو.
4.بێکارى کاتى: بەهۆى گواستنەوەى لەکارێکەوە بۆ کارێکى تر.
5. بێکارى هەڵسوکەوتى: بریتیە لەوەى کە کەسانێک یان هێزى کار هەندێک کارناکەن لەبەر پلەو پایە و پێگەى کۆمەڵایەتیان.
6. بێکارى هاوردەکراو: هێنانى دەستیکارى دەرەکى بۆ ناو ووڵات.

قۆناغەکانى بێکارى:
1. قۆناغى یەکەم: دابەشدەکرێت بۆ 3 قۆناغ:
A- بێکارى ئاشکرا
B- بێکارى بەشى یان کەمتر لەکاتى پێویست
C- بێکارى شاراوە یان داپۆشراو
2. قۆناغى دووەم: ئەم جۆرەش دابەشدەکرێت بۆ 3 قۆناغەوە:
A‌- بێکارى تەکنیکى: بەهۆى بەکارهێنانى ئامێر و تەکنەلۆجیاى نوێوە و وازهێنان لەدەستى کارى مرۆیى.
B‌- بێکارى سووڕیى: بۆ سوڕى گەشە و چوونەوەیەکى ئابورى دەگەڕێتەوە.
C- بێکارى دروستبوونى یان پەیکەرى: بەهۆى گۆڕان لە پەیکەرى ئابورى نەتەوەییدا ڕوودەدات.
3.قۆناغى سێهەم: بەپێى سروشتى تایبەتى خۆى:
A‌- بێکارى وەرزى
B‌- بێکارى خۆویست
C- بێکارى بەزۆر

کاریگەرییە خراپەکانى بێکارى:
1. گەشەى ئابورى وڵات دوادەخات.
2. کێشەى کۆمەڵایەتى دروست دەکات بەتایبەتى بۆ گەنجان.
3. کێشەى خێزانى سەرهەڵدەدات.
4. کێشەى ئەمنى و سەرهەڵدان و زیادبوونى تاوانەکان وەکو دزیکردن و پەلاماردانى ڕەگەزى مێینە و کوشتن و خۆکوشتن وکێشانى مادە هۆشبەرەکان و …هتد.
5. کێشەى ڕەوشتى و تێکچوونى شیرازەى خێزانەکان.
6. کۆچکردنى گەنجان بۆ دەرەوەى وڵات.
7. بڵاوبونەوەى هەژارى و نەخوێندەوارى و نەخۆشیەکان.
8. هەڵئاوسانى ئابورى و چوونەوەیەک ڕوودەدات.

حسابکردنى ڕێژەى بێکارى = ژمارەى ئەو کەسانەى کە بێکارن / ژمارەى دەستى کار *100
چارەسەرییەکان بۆ دیاردەى بێکارى:
1. دانانى پلانى زانستى و واقعى بۆ گەشەى ئابورى و ئەنجامدانى پڕۆژەکان و کارى وەبەرهێنان و ڕەخساندنى هەلى کار.
2. دانانى سیاسەتى دارایى گونجاو،بەکەمکردنەوەى سوود لەسەر کاڵاو و شتومەک و سەرمایە و …هتد. و کەمکردنەوەى باج.
3. بەرزکردنەوەى ئاستى هوشیارى و خوێندن و تواناکان.
4. هاندانى کۆمپانیاکان بۆ وەبەرهێنان لە ناوچە هەژارەکاندا.
5. دانانى یاسا و ڕێساى کارى گونجاو بۆ دەستخستنى کار بۆ بێکاران.

ئامارەکانى بێکارى:
1. لە ناوچەى وڵاتانى عەرەبیدا: بەپێى ڕاپۆرتى هاوبەشى ئەسکوا و ڕێکخراوى کارى نێودەوڵەتى لەساڵى 2021دا.ژمارەى بێکاران گەیشتۆتە 14.3 ملیۆن کەس بەمەش بەرزترین ڕێژەیە لە جیهاندا و بەتایبەتیش لەناو ژنان و گەنجاندا.
2. لە عێراقدا: لەساڵى 2016دا ڕێژەى گشتى بێکارى لە هەردوو ڕەگەزدا بریتیى بوە لە 22.7% بۆ تەمەنى نێوان 15-24 ساڵان.
هەر بەپێى هەمان ئامارى وەزارەتى پلاندانانى عێراقى و دەزگاى ناوەندى ئامار لە ساڵى 2016دا بێکارى بۆ تەمەنى نێوان 15-24 ساڵى بەم شێوەیە بوە:
سلێمانى 19.4%
هەولێر 22.2%
کەرکوک 28.7%
دهۆک 28.1%
زیقاڕ 34.8% بەرزترین ڕێژەى بێکارى
بابل 11% نزمترین ڕێژەى بێکارى
3. لە جیهاندا: بەهۆى بڵاوبونەوەى پەتاى کوشندەى کۆڕۆناوە لەسەرەتاى ساڵى 2020ەوە ڕێژەى بێکارى لە جیهاندا بەرزبۆتەوە و گەیشتۆتە 200ملیۆن بێکار.

3. دیاردەى نەخۆشى و پەتا کوەشندەکان:
یەکێکى تر لەو دیاردە دەستکردانەى مرۆڤ کە زیانێکى گەورەیان داوەتە سەر تەواوى مرۆڤایەتى و گۆى زەویش بریتیە لە بڵاوبونەوە یان بڵاوکردنەوەى جۆرەها پەتا و نەخۆشى دروستکراوى مرۆڤ لەناو کۆمەڵگا مرۆییەکاندا بەمەبەستى کەمکردنەوەى ژمارەى دانیشتوان یان وەک پلانێکى جەنگى و زیان گەیاندن بە نەیاران و بەکارهێنانى چەکى کۆمەڵکوژى و کیمیاوى و ئەتۆمى و ڤایرۆسى کوشندە. لەدێر زەمانەوە پەنا براوەتە بەر بڵاوکردنەوەى جۆرەها ڤایرۆس و میکرۆبى هەمەجۆر وەک چەکێکى لەناوبەرى مرۆڤایەتى و مێژووى بەکارهێنانیان زۆر کۆنە وەک ژەهرخواردن بۆ دوژمنان و نەیارانى سیاسى و ئابورى یان وەک چەکێکى کوشندە دژى دوژمنان وەک ئەوەى ئەمریکا کە بۆمبى ئەتۆمى لە جەنگى دووەمى جیهانیدا دژى یابان بەکاریهێنان لەهەردوو شارى هێرۆشیما و ناگازاکى لەساڵى 1945دا و بەکارهێنانى چەکى کیمیاوى و ناپاڵم و بۆمبى فسفۆڕى قەدەغەکراو و ..هتد. لە جەنگەکاندا و بەکارهێنانى چەکى کیمیاوى لەلایەن ڕژێمى بەعسى ێدامیەوە دژ بەگەلى کورد و لە جەنگى عێراق –ئێران دا لەساڵانى 1980-1988 و دواتر و لەشارى هەڵەبجە لە 16/3/1988و کوردستانى باشووردا.لەئێستاشدا لەسەرەتاى سەدەى بیست و یەک و ساڵى 2020وە پەتاى کۆءرۆنا((کۆڤید-19))وەک دەوترێت بەدەستى ئەنقەست بڵاوکراوەتەوە و سەرتاپاى جیهانى گرتۆتەوە و تا ڕێکەوتى 9/9/ 2021 زیاد لە 224 ملیۆن کەس توشبوون و 4.5 ملیۆن کەسیشى کوشتوە.
بۆیە بەڕاستى بڵاوکردنەوەى ئەم پەتایانە مەترسى و هەڕەشەیەکى کوشندەن بۆ سەر تەواوى مرۆڤایەتى و گۆى زەوى و یەکێکە لەو دیاردە دەستکردانەى مرۆڤ خۆى دژى شارستانێتى و ئاوەدانى و گەشە و پێشکەوتنى کۆمەڵگاى مرۆڤایەتى بەتەواوەتى.بۆیە خۆپاراستن و بەتەنگەوە هاتنى ئەم سەردەم و قۆناغ و داهێنانە هێندە دەهێنن کە مرۆڤ لە نەزانینەوە بێت یان بە زانینى و ئاگایى و بەپلانى پێشوەختە ئەم کارانە بکات ڕایبگرێت و خواست و بەرژەوەندیە سیاسى و ئابورى و ئەمنیەکان و لە پێناو دەسەڵاتەکاندا هەق نیە گۆڕى مرۆڤایەتى و شارستانێتیەکەى بەدەستى مرۆڤ خۆى هەڵبکەنرێت و لەناو ببرێت.