عوسمان عومەر: ژەهر خواردکردنى نەیاران یا ئۆپۆزسیۆن یا بەکرێگیراوان.
ئەوەى زانراوە لە سەرتاسەرى جیهان دا ململانێ و رکابەریى جۆراوجۆر لەنێوان هێزە سیاسەکان لەسەر گۆرەپانى وولاتان و بەتایبەت وولاتانى ئەوروپا و ئەمەریکا بەتایبەت لەکاتى هەڵبژاردنەکاندا سەر هەڵدەدات. لەم وولات و هەرێمەى خۆشمان چەندسالێکە رکابەرى سیاسى بەرچاو دەکەوێ، هەر لە ناوزراندن و یەکتر شکاندن و تۆمەت دروستکردن, ئەویش بۆ پەراوێز خستن و زیانگەیاندن بووە بە رکابەر تا گەیشتنە ڕادەى شەرى ناوەخۆ.
لەسەر گۆرەپانى سیاسى هێزەکانى کوردستان جگە لەوانەى لەسەرەوە ئاماژەم پیدان جۆرێکى دیکە لەرکابەرى لەوانە لە خۆرهەلاتى کوردستان و باشورى کوردستان پیادە کرا ئەویش پێش سوپاى دوژمن کەوتن و پەنا بردنە بەر هێزى دوژمن.
لەوانەش ترسناکتر ماوەى چەند هەفتەیەکە ڕاگەیاندنەکان و سۆشیال میدیا سەرقاڵى بلاوکردنەوەى هەوالى ژەهرخواردکردنى کەسانى دیار لەسنورى دەڤەرى سەوزن، ئەم هەوالانە واى لە زۆر کەسایەتى سیاسى دەڤەرەکە کردووە کە سەردانى دەرەوەى وولات بکەن بۆ ئەوەى دلنیا ببنەوە لە بارى تەندروستى خۆیان. لەشەقامیش نوکتەى لەسەر دروستکراوە گەیشتۆتە ئەو ڕادەیەى لەکاتى سەردانى یەکتر نەوێرن چاو و قاوەو ئاو لاى یەکتر بخۆنەوە.
ئەم بارودۆخەى ژەهر خواردکردن و تیرۆرکردنە هەر لەوولاتى ئێمە تەنها نییە، بەلکو لەلایەن دەزگا هەواڵگریەکانى KGB و CIA و مۆساد و میت و زۆر دەزگاى هەواڵگرى تر پەیرەو کراوە بۆ لەناوبردنى رکابەر یا ئۆپۆزسیۆن یا کەسایەتیەکى سیاسى دیاریکراو.
یەکێ لەو نمونە زیندوە نزیکانە ژەهر خواردنى بەکرێگیراو سێرگى سکریبال کە ئەفسەرێکى هەوالگرى رووسیا بوو، بەلام لەلایەن MI6وە بەکار هێنراوە دواتر مافى پەنابەرى لە بەریتانیا پێبەخشراوە، بەلام لە سالیسبەرى خواروى بەریتانیا ژەهر خواردکرا وە.
یەکێکى دیکە لە ژەهر خواردکردنەکان کوشتنى الگسندر لیتفینینکۆ کە بەکریگیراوێکى نهینى بوو لەلاى هەواڵگرى ناوەخۆى رووسیا FSB و سالى 1999 هەلات بۆ بەریتانیا و سالى 2006 کاتێ لیفتینیکۆ شەوێک چاوى بەهەندێ هاوڕێى خۆى کەوت لە ئوتێلێک و پەرداخێک چاى سەوزییان پێشکەش کرد، دواى ئەوە هەستى بەتەنگە نەفسى و ئارەزوکردنى ڕشانەوە دەکرد، بۆیە بەپەلە گواسترایەوە بۆ نەخۆشخانە، دواى پشکنینەکان دەرکەوت ماددەى پۆلۆنیۆمى بۆ کراوەتە چایەکەوە کە مادەیەکى تیشکاوەرى 210 یە.
دوا ژەهر خواردکردن کوشتنى( کیم جۆنگ نام )زربراى دکتاتۆرەکەى کۆریاى باکوور لە شوباتى 2017 لە فرۆکەخانەى کوالالامپور کاتێ دووژنى ڕاسپیردراوە دەموچاویان بەمادەى VX سریەوە ئەم جۆرە ژەهرە دەمارەکانى مێشک و دەزگاى هەناسەدان دەوروژێنێ و تا رادەى نەمانى هەناسە، ئەوەش بەهۆى توڕەبونى کیم جۆنگ ئونى زڕ براى لێى. تیرۆرکردن هەر بەژەهراوى کردن ئەنجام نەدراوە، بەڵکو لەسەردەمەدا فڕۆکەى بێفڕۆکەوان و یا ئاراستەکردنى رۆکێـتێکى بالیستى بەشەپۆلى دەنگ، کاتى قسە کردن بە بەتەلەفون بەهۆى پێشکەوتنى تەکنۆلۆژیا سەرى هەلداوە.
سەرانى کورد هەر لەکۆن و سەرەتاى بەرپابونى بزوتنەوەو جولانەوە سیاسیەکان روبەروى مەترسى تیرۆر بونەتەوە, سەرکردەکانى کورد لەشۆرشى نوێ بێبەش نەبون لەهەولى تیرۆر بە زۆر شیوە، بەلام بەدەرمانخواردکردن زیاتر هەولى بۆدراوە، لەوانە هەولدان بۆ تیرۆکردنى جەنابى رەوانشاد مامجەلال لەلایەن خزمێکى خۆیەوە بەناوى دکتۆر فوئاد تالەبانى لەرێگاى چەند حەبێکى سیانید لەلایەن دەزگاى موخابەراتى عیراقەوە ئاراستە کرابوو بۆ ئەنجامدانى ئەوکارە، بەلام هەر خودى دکتۆر حەبەکان ئاشکرا دەکات. کاتێ باره‌گای ڕه‌وانشاد نه‌وشیروان مسته‌فا لە بەرگەڵوبو ئەحمەد سورداشی ناوێک هەولی ژەهرخواردنی کاک نەوشیروانی دا، بەڵام پێیزانراو سزای خۆی وه‌رگرت.
هەولى تیرۆرکردنى کاک سامان گەرمیانى سالى 1979 لەریگەى ژەهر کردنە ناو پرتەقالەوە بۆى، گەر هەڵەنەبم هەولێکى دەرمانخواردن بۆ رەحمەتى قادرى حاجى عەلى هەبووە. سالى 1987 جۆرێکى دیکە لە ژەهر خواردکردن ئەویش لەریگەى ژەهرکردنە ناو مەشروبەوە کە پێشمەرگەیەکى ت/25 بەناوى ووریا سوور شەهید دەکات. بەپێى زانیاریم هەولدرا بگەیەنرێتە ئیران، بەلام لەڕێگا کۆچى دوایی کرد. بەهۆى ژەهرى سالیۆمەوە بوو کە (بەکوردى خۆمان پێى دەگوترێ مەرگەموش)، یەکێک لە سیفەتەکانى ئەو ژەهرە لەسەرەخۆ کاردەکاتە سەر جگەر و گورچیلەو گەدەو میشک گەر بە زوویى چارەسەرو دژەکەى وەرنەگیرێ ئەو کەسە گیان لەدەست دەدات. لەیەکێ لە بیرەوەریەکانم لەبەشى بێتەل باسى ژەهر خواردنەکەى بارەگاى کاک مستەفا چاورەشم لەسێروانى بەرى مەرگەسالى 1987 کردووە لەخوانێک ئامادەکرابوو بۆ دکتۆر مەحمود عوسمان و کاک عدنان موفتى و رەحمەتى موحسن بایز کەدواى ئاشتبونەوەى گشتى روویان لەبەرى مەرگەکردبوو بەنیازى بارەگادانان (لەکانى توو)، ئەورۆژە لەلایەن کاک مستەفاوە میواندارى دەکرین و سامى شۆرش و بێستونى مەلاعومەر دواتر دکتۆر شوانیش هەر لەوێ نان دەخون. بەپێى ئەو بروسکەیەى لەت/43ى ئاسۆس وەرمان گرت دواى ماوەیەک بیستونى مەلاعومەر و کچەکەى مەلامحەرەم و دایکى کاک مستەفا گیان لەدەست دەدەن، بەلام تریفەى خوشکەزاى بەهۆى گەنجى سەرەتا هیچى لێ دیار نادات لەهەموان خراپتر کاک مستەفا بوو، ئینجا عدنان موفتى و سامى شۆرش و دکتۆر شوان رەوانەى ئێران دەکرێن. بەلام دکتۆر مەحمود گەرایەوە بارەگاکەى کاک نەوشیروان خۆى چارەسەرى خۆى دەکرد تا ماوەیەک و هەندێ دەرزى لەئێرانەوە نێردرا بەپەلە. ئەو کارە لەلایەن خێزانى جەبارى على عەوێزەوە بەئاراستەکردنى لەلایەن ئیستیخباراتەوە بۆى کردبونە ناو ماستاوەوە، چونکە ئەو جۆرە ژەهرە نەرەنگى هەیە نەتامى هەیە، بەلام کاریگەرى زۆر بەجێ دەهێلى وەک بێهێزى و هەلوەرینى موەکانى لەش. هەرچەندە دکتۆر شوان و دکتۆر جەلال لەوێ لەنەخۆشخانەبون، بەلام نەبونى ئەودژە واى کرد 3کەس گیان لەدەست بدەن و بەپەلە فریاى ئەوانى تریش کەوتن.
رژێمى صدام سالى 1978 بەپێى ریوایەتى حامید عەلوان الجبورى وەزیرى دەولەت بۆ کاروبارى دەرەوە لەرژێمى بەعس دەلێت: ژەهرى ثالیۆم کرابوە ناو خواردنەکەى هەوارى بۆمیدین و(عقید ئەحمەد بن شەریف)یش ئەوەى دوپات کردۆتەوە و دەلێت: هەر کە لەبەغداوە بەرەو دیمەشق دەرچوین سەرۆک هەوارى بۆمیدین بارى تەندروستى تێکچوەو مێزەکەى خوێن بووە, ساڵى 2005 دواى 27 ساڵ هاوسەرى بۆمیدیەن پەردەى لەسەر تیرۆرکردنى هەڵمالى و صدامى تاوانبارکرد، ژەهرى ثالیۆمى بۆکراوەتە خواردنەکەى لەکاتى سەردانەکەى بۆبەغدا. هەر رژێمى سەدام لەلندەن سالى 1980 یەکەم تیرۆرى بەژەهرى ثالیۆم بەپێى راپۆرتى نەخۆشخانەى وێست منستر لە بەریتانیا لە 25ى حوزەیرانى هەمان ساڵ ئەنجام دراوە دژى مجدی جیهاد سالح ئەندامى سەرکردایەتى نهێنى حیزبى بەعس لەپەرداخێک شەربەتى پرتەقاڵ دا لەچاوەروانى فرۆکەخانەى بەغدا کاتى دەرچونى بۆ لەندەن.
ژەهرەکان دوو جۆرە ژەهرى سروشتى کە لەهەندێ قارچک و گیاوە بەهۆى نەزانین و خواردنى جۆرەکەى ژەهراوى دەبێ, جۆرى دووەمى ژەهرى دەست کردە واتە کیمیاوى بەدەستى مرۆڤ ئامادە دەکرێ لەتاقیگەکان بۆ مەبەستێک واتە لەناو بردنى کەسێک ( الشروع بالقتل، واتە هەولدان بۆ کۆشتن) ئەمەش لەیاساى سزادانى عیراقى سزایەکى توندى بۆ دیاریکراوە.
